Къуиижь цiыкiу Бажэр къуэш зэрищiар

Еуэрэ-еуэрэт, жи, Къуиижь ЦIыкIу жаIэри зы, заджэжь цIыкIу псэути, лэжьэгъуэм деж сымаджэ хъурти, гъуэлъырт, шхэгъуэр къэсмэ, хъужти, къэтэджыжырт. Ар еужэгъу и анэми, къохъурджа­уэ:

Уи ныбжьэгъухэр лIы хъури хыхьэжаш, уэ, щIалэшхуэ брагъуэр, кIэн уоджэгури къокIухь, - НэгъуэщI мыхъуми, сызэрыпщэфIэн пхъэ къысхуэпшэм, хъуркъэ!

Йоуэри, Къуиижь ЦIыкIу и кIэнхэр ещэжри, шызакъуэгу къещэху аби, и анэм пхъэ гъэсын къыхуишэу Iуоувэж. Пхъэ къыхуишэу Iуоувэжри, пщэдджыжь гуэрым мэз макIуэ аби, и шыр хъуэкIуэну еутIыпщ, езым пхъэ пиупщIыну хохьэ. Куэд дэмыкIыу пхъэ IэплIэшхуэ къыхелъэфри къыхокIыж. КъыхэкIыжмэ - Мы­мыщэмрэ Бажэмрэ зэкIэсу шэсауэ и алащэжьыр кърахуэкI, пщIэн­тIэпсыр къыпыжу.

- Мыр сыт телъыджэ?- жери егъэщIагъуэ Къуиижь ЦIыкIу.­ ИтIанэ сыфхурикъунщ сэ фэ, - жери, аркъэн иIэти, аркъэныр идзщ, зэуэ япщIыхигъахуэщ аби, къеIэри, тIури тIэрабгъуу къридзыхащ. ИтIанэ ябгъэдэлъадэри Iэпхлъэпх ищIащ.

Мыщэм япэ зыкъещIэжри къолъаIуэ:

- CомыукI, - жи, - пхуэзмыщIэн щыIэкъым!

- Сыт къысхуэпщIэфынур?

- Гъэм фоуэ фшхынумрэ пхъэуэ вгъэсынумрэ сэ къызощтэ, - жи Мыщэм.

- Ерэхъу-тIэ, - жери еутIыпщыж.

- Ауэ, - жи Мыщэм, - сомыIуэтэж: сызэрыптелажьэр щыпIуатэжам деж бий дызэхуэхъунущ.

- Ерэхъу!

Бажэм етIуанэу зыIкъещIэжри, ари къолъаIуэ:

- СыутIыпжыщ, - жи, - зы зэман сэри сыпхьэпэжынщ.

- Дауэ?

- Iэмал къыщыпхуэмынэжам дэж сыкъэбгъуэтынщ. МышыпIыртIэхъу щыIэкъым.

- Ерэхъу, - жери ари еутIыпщыж.

Арати езым къыхилъэфа пхъэ IэплIэр къешэри къокIуэж. Нэху къокIри - и пщIантIэм пхъэ гъурыр дэзщ, и пырхъуэм фо хьэкIуэ тэбакъи тетщ. Къуиижь ЦIыкIу и анэм егъэщIагъуэ ар: мыр дауэ хъууэ дэнэ къикIа, жи. И къуэм цIутI жиIэркъым, фор щIегъэмэракIуэри щысщ.

Зэман докI. Зэанэзэкъуэр матхъэ. АрщхэкIэ Къуиижь ЦIыкIу и анэр зыхуей игъуэткIэ увыIэхэм ящыщтэкъыми, и къуэм къыщохьэ:

- Мы фомрэ мы пхъэмрэ къызздикIыр къызжомыIауэ узгъэшхэнкъым! - жери.

- Дэнэ къыздибгъэкIынур, - жи мыдреими, - пщылI сиIэщи, абыхэм къащэ.

- И пэжыр къызжомыIэмэ, сылIэм и гъунэщ!

Сыт ищIэнт, и щхьэр иужэгъури Къуиижь ЦIыкIум Мыщэр иIуэтэжащ. Нэху къекIри, фор къыщIихьэну Къуиижь ЦIыкIу, щIэкIмэ - фои щымыIэу, пщIантIэми зы пхъэласкIэ къудеи дэ­мылъыжу! ЩIалэр тIысри гъащ, жи, къыIэщIэщIар и жагъуащэ хъужауэ. Арати, Къуиижь ЦIыкIу аргуэру пхъашэ макIуэ. ЗдэкIуам, Мыщэр къыбгъэдыхьэщ аби, къеуэри къриудащ:

- СомыIуэтэжынупсалъэ къызэптатэкъэ!- жери.- Мы зэм узоутIыпжыщ, етIуанэ гъуэгу укъакIуэмэ, усщхынщ!- жи.

Ар и щынэкIэу Къуиижь ЦIыкIу и мэз кIуэныр щенэри, адэкIэ мыдэкIэ банэ-чыцэ къыщигъуэтмэ, ар пиупщIрэ ишэу къонэж.

Йоуэри, махуэ гуэрым Шыгуэбыкъуэ банэ кIуауэ Бажэр къыбгъэдохьэ:

- IуэхуфIохъу апщий! - жери.

- Упсэу апщий!

- СлIо, Къуиижь ЦIыкIу, банашэ щхьэ укъэкIуа, мо мэзыжьыр уухауэ ара?

Къуиижь ЦIыкIу и насыпыр зэрыкъутэжар жреIэ Бажэми, хуотхьэсыхэ:

- Мэз сыщIыхьэж хъуркъым, - жи, - Мыщэм сищхынущи.

- НтIэ, - жи Бажэм, - зы зэман сыпщхьэпэжынщ бжесIатэкъэ.

Мис иджы си чэзур къэсащ. Еуи, пщэдей а хуеи дыщызэрьщIыхуам накIуэ, сэ а Мыщэр уэзгъэукIынщи, и фэри джэдыгупхъэу къозгъэшэжынщ!- жери зэрыхъунумкIэ зэгуроIуэ.

КъыкIэлъыкIуэ махуэм Къуиижь ЦIыкIу и шызакъуэгумкIэ мэз макIуэ. И алащэжьыр хуейм иреутIыпщхьэ, езыр джыдэ къищтэну щыIэбэм, Мыщэр къэсри иубыдащ:

- Усщхынущ бжесIатэкъэ, щхьэ укъэкIуа?- жери.- Иджы уи лыр сщхынурэ уи къупщхьэм сыщIэфыжынущ, - жи.

Мыщэм ар пэлъэщынт, къеуэри къриудащ. Бажэр къаплъэу щытти, а дакъикъэм хуигъазэри къэджащ:

- Ей, Къуиижь ЦIыкIу, зы мыщэжь къэзукIыну къызолъыхъуэри умылъэгъуауэ пIэрэ?- жери.

Мыщэм а къэджар щакIуэ и гугъэщ.

- Слъэгъуакъым жыIэ!- жи Мыщэм.

- Слъэгъуакъым, - жи Къуиижь ЦIыкIуи.

- А уи пащхьэм къилъыр сыт-тIэ?- жи Бажэм.

- Пхъэ дакъэжьщ жиIэ!- жи Мыщэм.

- Пхъэ дакъэжьщ, - жи Къуиижь ЦIыкIуи.

- НтIэ тхьэкIумэ тети?- жи Бажэм.

- Ар тхьэкIумэкъым, гуанэжьщ жиIэ!- жи Мыщэм.

- Ар тхьэкIумэкъым, гуанэжьщ, - жи Къуиижь ЦIыкIуи.

- НтIэ гуанэжьмэ, джыдэкIэ еуэт, - жи Бажэм.

- МащIэ цIыкIуу къызэуэт, - жи МbIЩЭМ.

- Ерэхъу, - жеIэ Къуиижь ЦIыкIуи, джыдэкIэ йоуэри Мыщэр еукI.

Къуиижь ЦIыкIурэ Бажэмрэ Мыщафэр трахри пхъэ гулъэшхуэм телъу къашэри къокIуэж.

Къуиижь ЦIыкIу Бажэр къуэш ещIри, зэдэтхъэ-зэдэшхэу зэдопсэури фи къуажэкIэ дыдым деж щысщ.

 

ЦЫЖЬБАНЭР, БАЖЭР, ДЫГЪУЖЬЫР

Еуэрэ-еуэрэт, жи, зы мэзыжь гуэрым щIэст, жеIэ, Цыжьбанэр. ЩIэсти, йоуэри, Iэгъэбэгу лъыхъуэу йожьэ. Iэгъэбэгу къилъыхъуэу къыздикIухьым, шокъу жиIэу Бажэжь цIыкIум Iуоуэ. ЩыIууэм, топ хъурейуэ зызэрегъэпщхьэж, уеIэби-уелъэби мыхъуу.

- Сытым уигъащтэ? - жи Бажэм, ар зэпиплъыхьурэ.

- Уи кIэм сигъащтэщ, - жи Цыжьбанэм.

- НтIэ, - жи Бажэм, - дызомыгъэбий. Абы нэхърэ дзейуэ дызэгуэгъыхьи, къэдгъуэтыр ди зэхуэдитIу дыгъэпсэу.

- Ерэхъу, - жери, зэдожьэ цыжьбанэмрэ Бажэмрэ. Зэдожьэри, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, шокъу жиIэу Дыгъужьыжьым хуозэ. Щыхуэзэм, топ хъупейуэ Цыжьбанэм зызэрегъапщхьэ, уеIэби­-уелъэби мыхъуу.

- Сытым уигъащтэ? - жи Дыгъужьым.

- Уи дзэм сигъащтэщ, - жи Цыжьбанэм.

- Бажэр игъащтэркъыми-тIэ?

- НтIэ дызэвмыгъэбий, - жи Дыгъужьыжьым. - Абы нэхърэ дзейуэ дызэгуэвгъэхьи, къэдгъуэтыр ди зэхуэдищу дывгъэпсэу.

Ерэхъу жаIэри, зэдожьэ Цыжьбанэр, Бажэжь цIыкIур, Дыгъужьыжьыр. Зэдожьэри, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, зы урыс щIакхъуэ къагъуэт.

- Зэхуэдищу тшхын, - жи Цыжьбанэм.

- Апхуэдэу дывмыгъэщI, - жи Бажэжм.- Ди зэхуэдищу тшхымэ, мы зы щIакхъуэр ди дзажэ дыхьэнукъым. АбbI нэхърэ нэхъыжьыгъуэкIэ дывгъашхэ.

- Ар дауэ, нэхъыжьыгъуэкIэ зэрышхэр?

- Янэ къэдгъуэтар ди нэхъыжьым ирешх, - жи Бажэм - КъыкIэлъыкIуэу къэдгъуэтыр курытым ишхынщ, - жи. - Ещанэу къэдгъуэтыр нэхъыщIэм лъысынщи, псоми ди ныбэ из хъунщ.

Ерэхъу жаIэри зэгуроIуэ.

Дыгъужьыр къопсалъэри:

- Мо Бещто къандзэгу щыхуэдэу Индылым щIалэр щебакъуэм сыкъалъхуащ, - жи.

Бажэр къопсалъэри:

- ЩIылъэр щымыджэ-мыпцIэу уафэр щызэпцIагъащIэм сыкъалъхуащ, - жи.

Цыжьбанэм ар зэрызэхихыу къогъ.

- Сыт къыпщыщIар?

- ЩIылъэр щымыджэ-мыпцIэм си щIалэ нэхъыщIэр хилъафэри итхьэлэгъати, ар сигу къэкIыжри сыкъигъэдзыхауэ аращ, - жи Цыжьбанэм.

- АтIэ нэхъыжьыр уэращи, шхы!- жаIэри урыс щIакхъуэр - Цыжьбанэм кърат.

Аргуэру йожьэжхэри, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, зы джэд гъэжьа къагъуэт.

- Курытыр сэращ, - жи Бажэм.

- Уэлэхьи, уэмыра!- жи, Дыгъужьым, идэркъым.

- НтIэ абы дауэ къыщыхэкIакIэ, - жи Бажэм, - девгъауи, нэхъ псынщIэу чэф хъум едвгъэгъэшх.

Ерэхъу жаIэри зэгуроIуэ.

Дыгъужьыр къопсалъэри:

- Сэ фадэ гъунэгъуу зблахмэ, и мэ къудейм чэф сещI, - жи.

Бажэр къопсалъэри:

- Сэ щIэлъым (1) себакъуэмэ, чэф сохъу, - жи.

Ар зэрызэхихыу Цыжьбанэр къобэ-нобэри къоукIурий.

- Сытыр къэухъу?

- А жыфIа тIэкIум чэф сихъукIащ, - жи.

Дыгъужьымрэ Бажэмрэ я гурыIупсыр къажэу IуагъэзыкI:

- НтIэ джэд гъэжьари зылъысыр уэращ, - жаIэри.

Аргуэру йожьэжхэри, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, гуэгуш гъэва къагъуэт, шыуаным илъу.

- Цыжьбанэм кIэлъыкIуэу чэф хъур сэращ, - жи Бажэм.

- Уэлэхьи, уэмыра!- жи, Дыгъужьым, идэркъым.

-НтIэ абы дауэ къыщыхэкIакIэ, - жи Бажэм, - дывгъэжеи, нэхъ пщIыхьэпIэ хьэлэмэт зылъагъум едвгъэгъэшх.

Ерэхъу жаIэри мэгъуэлъри мэжей. Дыгъужьымрэ Бажэмрэ пырхъыу щыхуежьэм, Цыжьбанэр тэджри гуэгуш гъэвар ишхащ.

МащIэрэ жея, куэдрэ жея - сытми зы зэман зэ къоушри я пщIыхьэпIэхэр зэхуаIуэтэж:

- Сэ, - жи Дыгъужьым, - кърым хъаным срималъхъэу слъэ­гъуащ: Iэнэм сыпэрысрэ щынэ гъэвар къытралъхьэу, фадэ пIащIэр къытрагъэувэу, хъаным и пхъур си пщэрыдзэну.

- Сэ, - жи Бажэм, - урысей пащтыхь сыхъуауэ слъэгъуащ: кърым хъаныр си Iэнэзехьэрэ хур хъыджэбзхэр си пщэрыдзэну, сшхынури сызэфэнури жэнэтым кърахыурэ си Iэнэм къытрагъэувэ.

- Сэри ар дыдэр слъэгъуащ, - жи Цыжьбанэм. - Сынывэплъщ, сынывэплъщ абы, уэлэхьэ, мыпхуэдэ тхъэжыгъуэ зиIэм гуэгуш упщIыIужар пхуамышхыжын жысIэри, сытэджщ аби, гуэгушыр мыкIуэдын щхьэкIэ, сэ сшхащ.

Ар щызэхахым, Дыгъужьымрэ Бажэмрэ къилъщ аби, Цыжьба­нэм къытелъащ, арщхьэкIэ мыдрейм зызэригъэпщхьэжри къе­зэгъакъым - я Iэ-я лъэр шхэуэ IукIыжащ.

Мис ар къарищIащ абыхэм Цыжьбанэм.

 

(1) ЩIэлъ - махъсымэр щазкIэ къузанэм къинэращ.

 

МЭРЕМЩАУЭРЭ БГЪЭЖЬЫМРЭ

Еуэрэ-еуэрэт, жи, мы дунейр къыщигъэщIым, цIыхум нэхърэ нэхъ дахэу тхьэIухудыр къигъэщIат, жеIэ, ауэ Мэремщауэ и шыпхъу Мэремгуащэ къыщалъхум тхьэIухудми нэхърэ нэхъ дахэжу къыщIэ­кIащ. АрщхьэкIэ, хъыджэбз цIыкIу щIыкIэ, фэрэкI къытекIэри узым ихьынкIэ шынагъуэ хъуащ.

Хэкум ист, жеIэ, тхьэгурымагъуи, тредзэри Мэремщауэр абы деж макIуэ:

- Ярэби, ажалым зы Iэмал гуэри имыIэу пIэрэ?- жеIэри.

Тхьэгурымагъуэр къежьамэ, и жьакIэпэм теувэжрэ игъэджалэ хабзэти, ар хьэщIэ щIалэм къыщыпежьэм, Мэремщауэ пхъуэри, лIыжьым и жьакIэр IэдиитIым телъу къиIэтащ, жи, шылэ бжьамэ къызэращтэм ещхьу. ЛIыжьым игу ирихьащ ар:

- Мы дунейм ар зыжесIа теткъым, щIалэфI, ауэ уи нэмыс дахэм и хьэтыркIэ уэ ныбжесIэнщ, уи шыпху цIыкIур хъужмэ, занщIэу пщыгъупщэжын хуэдэу, - жи лIыжьым.

- Содэ.

- НтIэ, си щIалэ, Шэчэрыщхьэ кхъужьей баринэ дахэ къыщокI, псыр абы и лъабжьэм къыщIэжу. Абдей къыщIэж псым жьы щIимыхуа щIыкIэ къибгъахъуэрэ, и щхьэр гъэбыдауэ къэпхьрэ, ебгъафэмэ, уи шыпхъур абы ажалым IэщIихынущ, - жи тхьэгуры­магъуэм. - Ауэ а жыгым тхьэрыкъуищ тесщ, шэ тхъурымбэм хуэдэу хужьу, щыри зы анэм къришауи, - абы я Iизыныншэу зы ткIуэпси къыпхуигъэхъуэнукъым. А тхьэрыкъуищым я гуапэ пхуэщIмэ, уи Iуэхур зэфIагъэкIынщ, - жи.

ТхьэигъэпсэукIэ лIыжьым ехъуэхъури, Мэремщауэ, тридзэщ аби, Шэчэрыщхьэ кIуащ.

Тхьэрыкъуищыр жыг щхъуантIэм къыхэнэхукIыу тест, жеIэ. Мэремщауэр нэхъыжьым бгъэдыхьэри елъэIуащ:

- Си шыпхъу цIыкIур малIэри телъщ, мы фи псы къабзэм щыщу зы Iубыгъуэм игъэхъужынут: сынолъэIу! - жери.

- Уэ, узиIуэху сэ, - жери магъ тхьэрыкъуэ нэхъыжьыр, - сэ сянэр къаукIри пщым ирагъэшхыну хуахьащи, ямыфыщI щIыкIэ къысхуэпхьыжмэ, уи хьэтыри слъагъунт!

Мэремщауэм къегъэзэж аби, пщым и пщэфIапIэм къокIуэ. Тхьэрыкъуэ хужьыр яфыщIыну щеIэ дыдэм пхъуэри къатрихыжащ. ПщIантIэм къыщыдэкIыжым, бейгуэлхэр къапхъуэри яубыдащ:

- Тхьэрыкъуэр къэзыукIар дэращ, уасэншэу додгъэхыжынукъым, - жаIэри.

- И уасэр сыт?

- Шагъдий пщIэгъуалэ.

Мэремщауэ цIыхум зэрахэтыр а шы закъуэрат, ауэ дауэ елъэIуами, арыншэу къыдагъэкIакъым. Сыт ищIэнт - Мэремгуащэр и псэм еджэу телът: епсыхри лъэсу къыдэкIыжащ. Шэчэрыщхьэ кIуэжри тхьэрыкъуэ нэхъыжьым иритыжащ и анэм и хьэдэр. ЖьэкIэ зы псы Iубыгъуэ псынэм къыхихри, IурикIэщ аби, тхьэрыкъуэ анэр лъэтэжри, жыгыщхьэм пытIысхьэжащ.

Мэремщауэм псыр къригъэхъуэну зыщригъэзыхым, тхьэрыкъуэ курытыр къыпотIыс:

- Мы псынэм и Iыхьэ щанэр сысейщ! - жери.

- Си шыпхъу цIыкIур малIэри телъщ, мы фи псы къабзэм щыщу зы Iубыгъуэ закъуэкIэ си хьэтыр къэлъагъу!

- Тхьэ, сэ уи шыпхъу цIыкIур си мыIуэху, - жи тхьэрыкъуэ курытым. - Сэ си бын цIыкIуищ мыгъуэр блэм ишхыну зигъэхьэзы­ращи, имышхамэ, къысхуIэщIэх, ишхамэ, и ныбэм къихыжи, къысхуэхьыж - мис итIанэ уи хъэтыри слъагъунт!

- Уи бын цIыкIуищыр дэнэ здэщыIэр?

- Шыгуэбыкъуащхьэ къыщыкI нэхъ жыгышхуэ дыдэм и щыгум абгъуэ тетщ, мис а абгъуэм ис мыгъуэщ си бын цIыкIуищыр, - жи курытым.

КъуэIэнэщIыр зэпеупщIри, Мэремщауэр макIуэ Шыгуэбыкъуащ­хьэ. Абдежым зы жыгеишхуэ тетщи, и щхьэр уафэм лъоIэс, абы дэпщеин и мураду зы блэ абрагъуэ къопщ, тхыцIакIуэ хуэдиз хъууэ. Жыг щIагъым цIыху щIэту щилъагъум, блэм зыкъритIэри, щIалэр IукIэ ишэу хуежьащ. Мэремщауэ и сагъындакъыр кърихри, къызэфIидзэщ аби, Iурыуэр иригъажьэри, шабзэшэр жьэдэз ищIащ. IукIэ щыхузэфIэмыкIыжам, блэр и кIэмкIэ къауэри, щIалэр къриудащ.

Тхьэм ещIэ ар абдеж зэрыщылъам и жылыр, ауэ Мэремщауэ зыкъыщищIэжам, блэр жыгым и зэхуэдитIым нэс дэпщеят, жи. Мэ­ремщауэ и щхьэр вууэ къыщыпщыжри, зы бгъэшхуэ абдежым щыуфэразэу къилъагъущ аби, елъэIуащ:

- Къуалэбзум лей къалъос, укъехрэ сыпIэтамэ, мо блэр сыукIынти, тхьэрыкъуэ шырищыр къезгъэлынт! - жери.

Бгъэр къехщ, щIалэр и пщэм дигъэтIысхьэщ аби, иIэтри, итIанэ къыжриIащ Мэремщауэм:

- Сэри мы блэжьым сыщошынэ, лIэун, ауэ иджыпсту сыблэлъэ­тынущи, пхуещIэIамэ епщIащ, пхуемыщIэмэ, укъэнащ, - жери.

Мо жыгым ешэкIауэ дэпщей блэм и кум хуэзэу бгъэр щыблэлъэ­тым, Мэремщауэ и джатэр къихати, еуэри, и зэхуэдитIым деж щызэпигъэлъэтщ аби, IыхьитIу къригъэхуэхыжащ.

- Иджы, щIалэфI, - жиIащ бгъэжьым, - мы букIам и лъы бахъэр зэращIихьэу, тхьэрыкъуэ шырхэр илIыкIынущ. ПщIа псом къахэныжынкъым, усIэтынщи, абгъуэр къытехи, быныр зеим хуэдгъэхьыж!

- ЕужьэрэкI-тIэ! - жиIэщ Мэремщауи, бгъэр дэлъэтеищ уафэгум нэсуи, абгъуэр къащтэри, тхьэрыкъуэ курытым хуахьыжащ.

Мэремщауэ бгъэм тхьэигъэпсэу жриIэри, псыр къригъэхъуэну псынэ къыщIэжым щыбгъэдыхьэм, тхьэрыкъуэ кIасэр къыпотIыс:

- Мы псынэм и Iыхьэ щанэр сысейщ, - жери.

- Си шыпхъу цIыкIур малIэри телъщ, - жи Мэремщауэ. - Мы фи псы нэхум щыщу зы Iубыгъуэ закъуэ къизгъэгъахъуэ, сынолъэIу!

- Тхьэ, уи шыпхъу цIыкIур сэ си мыIуэху, - жи кIасэм. - Сэ си къэшэным зигъэгусэри Истамбыл кIуэжащи, ар къысхуэбгъуэтыжрэ къысхуэпшэжмэ, сэри уи хьэтыр слъагъунщ.

- Уи къэшэныр сыткIэ къэсцIыхуну?

- Тхьэрыкъуэ махуэщ, тхьэрыкъуэ пщэхущ, и жьэгъухум IэпапIэзакъуэ фIыцIэу хэсщ.

«Шагъдий пщIэгъуалэр сиIэжкъым, Истамбыл нэс сытым сихьын?» - жиIэри гупсысащ Мэремщауэ, нэгъуэщI къыхуэмыгуп­сысу бгъэжьым деж макIуэ, табу щхьэщэщкIэ йолъэIу:

- Истамбыл нэс сыхьи, сыкъэхьыж, дыкъэсыжмэ, къыстеплъхьэр си хьэлъэщ!- жери.

- Уи псалъэ уепцIыжынкъэ? - жи бгъэжьым.

- Уащхъуэ Мыващхъуэ КIанэ!

Бгъэжьым Мэремщауэр егъэшэсри Истамбыл ехь. Истамбыл мэзыр щIащыкIри къагъэзэжауэ къэкIуэжрэ пэт, щIалэм и пщэ­дыкъым зы ткIуэпс закъуэ къыдэткIуащ. Мыр сыту пIэрэ жиIэрэ дэплъеймэ - тхьэрыкъуэ махуэу тхьэрыкъуэ пщэхут, и жьэгъуху дахэм IэпапIэ закъуэ фIьщIабзэу хэсу! Тхьэрыкъуэ дахэм нэпс щIегъэкIри къудамэм тесщ - абы нэпс къытеткIуауэ арат Мэрем­щауэм.

- Сыт къыпщыщIа, тхьэрыкъуэ цIыкIу?- жери йоупщI.

- Сызыпылъым и жагъуэ сщIыри мыбы сыкъэкIуэжати, сыхуозэш: сщIэнур сщIэркъым, - жи тхьэрыкъуэ пщэхум.

- НтIэ сэ абы срилIыкIуэщ, си къэшэныр къысхуэшэж жиIэри сыкъигъэкIуащ, - жи Мэремщауэми.

Тхьэрыкъуэ цIыкIур мэгуфIэри, бгъэжьым къошэс аби, тIури къокIуэж.

Мэремщауэ бгъэм тхьэигъэпсэу жреIэри, псынэпсыр къригъэ­хъуэну щыкIуэкIэ, тхьэрыкъуэ цIыкIуищыр къыпотIыс.

- Иджыри къэнар сыт?- жери нэщхъей къохъу Мэремщауэ.

- Зыри къэнакъым, - жи нэхъыжьым. - Мы дунейм зы дэлъху тетмэ, етIуанэр уэращ. Ауэ мы псым жьы щIимыхуу уэ къып­хуигъэхъуэнукъым. Уэ кIуэж, дэ а псыр Iубыгъуэ зырызу уи шыпхъу цIыкIум ныхуэтхьынщ, - жи.

ЩIалэм егъэзэжри, куэбжэм щыдыхьэжкIэ, Мэремгуащэр къыпо­жажьэ:

Къохъусыж, къохъусыж, си дэлъхушхуэ!- жери.

- Мыр дауэ ухъу, хэт уигъэхъужа?- егъэщIагъуэ Мэремщауэ.

- Тхьэ, къыздихуари къыздикIари дымыщIэ, - жи и анэм, - тхьэрыкъуэ хужьищ унэм къыщIэлъатэщ, уи шыпхъум псы Iубыгъуэ зырыз къыIуракIэри ежьэжащ, - жи.- Абы и ужькIэ хъужри къыщылъэтыжащ.

Мэремгуащэ фэрэкI напэ хъури и дахагъэр кIуэдат. Мэремщауэз ар щилъагъум, и гур къиузыкIащ, ауэ зыкъригъэщIакъым. АрщхьэкIи апхуэдэр пхуэбзыщIын: Мэремгуащэ нэджэIуджэ IуэрыIуэтэжу ежьащ. Хъыджэбз цIыкIум къыщыщIар хъуащ жаIэ, гъащ, ауэ цIыкIути, псынщIэу щыгъупщэжри и ныб­жьэгъухэм яхыхьэжащ.

Ауэрэ зэмани кIуащ, Мэремгуащи и шэгъуэ хъуащ. Хьэблэ хъыджэбзыр докIуэ, хьэблэ щIалэм къашэ - Мэремгуащэ и гугъу хъыджIыркъым. И щIыбым къиплъэр къохъуапсэ, и нэкIум къиплъэр къаугъуэж. Мэремгуащэр кIуэ пэтми мэжэщI, цIыхум яхэмыхьэж мэхъу. И дэлъхури абы ирогузавэ.

Махуэ гуэрым Мэремгуащэ мыпхуэдэу къыжьэдохуэ:

- Еууей, си дэлъхужь мыгъуэ, Мэремщауэ и шыпхъужь къыдэнэжар жаIэу узгъэпуд нэхърэ фэрэкIым сихьами, нэхъы­фIти! - жери.

А псалъэр дэлъхум и гум кIуэри узу итIысхьащ.

Сыт ищIэнт - аргуэру тредзэри тхьэгурымагъуэм деж макIуэ:

- Ярэби, тхьэм и нэфIыр зыщыхуа, мы си шыпхъум и гузэвэгъуэм Iэмал гуэр имыIэу пIэрэ?- жери.

- Щхьэ имыIэу, - жи тхьэгурымагъуэм, - иIэщ абыи Iэмал, ауэ абы и Iэмалыр куэдкIэ нэхъ гугъущ.

- ЖыIэ уэ!

- ЖысIэмэ, жысIэ: уи нитIыр къихи, гъави, лыр егъэшх, лэпсымкIэ и напэр егъэтхьэщIи, сэпсаууэ Хъужынщ, - жи тхьэгурымагъуэм.- НэгъуэщI Iэмал сэ сщIэркъым.

ЩIалэм и щхьэр къыфIэхуауэ къокIуэж, хьэщIэщым щIотIысхьэ, и нитIыр кърехри шынакъым ирелъхьэ, итIанэ, и анэм йоджэри, езыр мэгъуэлъ, и щхьэр шхыIэным щIэлъу.

- Сыт ухуей, си щIалэ?- жи, и анэр къыщIохьэри.- Усы­маджэ, тIy?

- Сысымаджэкъым, - жи, - дянэ, си жеин къэкIуати, сыгъуэ­лъащ. СыныщIоджаращ, - жи, - мо шынакъым илъ нитIыр Мэрем­гуащэ къыхуэсщэхуащи, хуэгъави егъэшх, и ЛэпсымкIэ и нэкIур хуэтхьэщI!

- Ар сыт хабзэ, на-а! - егъэщIагъуэ и анэм.

- Ар зи хабзэм ущIэмыупщIэу зэрыбжесIам хуэдэу щIы! - жери мэгубжь мо зи нэжьгъитIыр къиузыкI щIалэр.

И анэм шынакъыр къещтэри щIокIыж, нитIыр егъавэри и пхъум ирегъэшх, лэпсымкIэ и нэкIуитIыр хуетхьэщIри егъэгъуэлъыж. Нэху къокIри - Мэремгуащэ зэрыщытам нэхърэ нэхъ дахэж хъуауэ къотэдж. Ар зылъэгъуа я анэр кIийуэ хьэщIэщым мажэ:

- ПсынщIэу, си щIалэ, псынщIэу, - жи, - уи шыпхъур зэрыхъу­жам еплъ! - жиIэурэ щIалэр къыщелъэф.

Къыщелъэфри - щIалэм и нитIыр имысыжу къыщIокI. Ар зылъэгъуа анэр къызэфIомахэ:

- Е си щIалэ делэ Мыгъуэ, щхьэ дыбгъэунэхъуа, - жи, - уэри щхьэ зыбгъэунэхъужа!

Мэремгуащэр къосри, и дэлъхум зрищIэжар щилъагъукIэ, и щхьэцхэр къречыж, и нэкIухэр ефыщIыж.

- Сыт мыгъуэу сщIыжын сэ си дахагъэри иджы! - жи.

Абы хэту Я пщIантIэм зэрамыщIэжу бгъэшхуэ къыщотIыс: - Мэрем и къуэ Мэремщауэ сыхуейт, - жери. Мэремщауэм ар зэхехри и шыпхъум зыкъыщIрегъэш:

- Еблагъэ, - жи, - си ныбжьэгъужь!

- ФIым дыхуиблагъэ, Мэрем и къуэ Мэремщауэ! Сэ си щIыхуэ тIэкIум щхьэкIэ сыкъыпхуэкIуащ: пщIэжрэ тхьэ къызэрысхуэ­пIуагъар?

- СощIэж, - жи, - си ныбжьэгъужь, ауэ, плъагъуркъэ, сэ хьэфиз сыхъуащ, сыт пхуэсщIэжыфын? Ухуеймэ, си гъащIэр узот! - ­жи.

- Уи гъащIэм иджыри ухуеижынщ, хуэмыху, щхьэ укъэдзыхэрэ! - жи бгъэжьым.- Сэ апхуэдэукъыми узэрысцIыхур!

- Къысхуэгъэгъу, си ныбжьэгъужь, - жери, укIытэжауэ и щхьэр ирехьэх Мэремщауэ. - НакIуэ жыхуэпIэм сынэкIуэну сыхьэ­зырщ.

- Хьэуэ, Мэрем и къуэ Мэремщауэ, сэ сыкъыщIэкIуар уи шыпхъу дахэращи, си къуэм къет!

- Iay, ар дауэ хъун! - къоуIэбжь Мэремщауэ. - Бгъэм цIыху яшэ хабзэ?

- Уи псалъэм утетыжыну хьэмэрэ тхьэгъэпцI ухъуну?

- Уэлэхьи, си ныбжьэгъужь, уэр мыхъуамэ, си шыпхъур симыIэжынут. Ауэ щыхъуакIэ, мэ: уи къуэм хьэлэл хухъу! - жиIэри, Мэремгуащэр бгъэм иритащ.

Бгъэр, хъыджэбзыр ипхъуатэри, лъэтэжащ.

Ауэрэ илъэс дэкIа, нэхъыбэ дэкIа - Мэремщауэ баш гъуазэкIэ къикIухьу есауэ, зыщIыпIэ къикIыж пэтрэ, и дамэ ижьым пцIащхъуэ къытотIысхьэ:

- Мэрем и къуэ Мэремщауэ, - жи, - бгъэжьыр къолъэIу пщэ­дей уныхуеблэгъэну.

- Дэнэ сыздеблэгъэнур?

- Уэ къуажэбгъум ныдэкI, - жи пцIащхъуэм, - адэкIэ сэ усшэнщ.

Арати, етIуанэ махуэм Мэремщауэр макIуэри къуажэбгъум мэув, пцIащхъуэ цIыкIyp и дамэм къытотIысхьэри, мобыкIэ-мыбыкIэ жиIэурэ ешэ. ИтIанэ и шыпхъур къыпожьэри IэплIэ къыхуещI, и Iэр еубыдри унэ гуэрым щIешэ, шэнтжьейм ирегъэгъуалъхьэри, «зо­мыгъэхъейуэ щылъ», - къыжреIэ. Езым щхьэгъубжэр зэIуегъэжри маджэ. А дакъикъэм тхьэрыкъуищыр къыщIолъатэ унэм, тIум яупсыр Мэремщауэ и нэжьгъым иракIэ, ещанэм и псыр къыIурекIэ­ри щIолъэтыж. Асыхьэтым Мэремщауэ и нитIри къокIэжри псори илъагъу мэхъуж. Мэремгуащэ гуфIэжу къоплъри щытщ, Мэремгуа­щэм щIалэ бжьыфIэшхуэ къыбгъурытщ, укIытэри цIыплъ хъуауэ.

- Мыр хэт? - жи Мэремщауэ, - мы щIалэ дэгъуэр хэт хъуну?

- Сэращ, - жи, - бгъэм и къуэр.

Мопхуэдизыр зи нэгу щIэкIа Мэремщауэм ар фIэтелъыджэ мэхъу:

- Ар дауэ, - жи, - бгъэм цIыxy Къраш хабзэ?

- Сэ сыкъришауэ аракъым, - жи бгъэжьым и къуэм. - СыкъалъхуагъащIэу сядэ-сянэр узышхуэм ихьати, бгъэм игу къысщIэгъу­ри, сыкъихьщ аби, сипIауэ аращ.

- Дэнэ щыIэ-тIэ си ныбжьэгъужьыр?

Унэм къыщIашри хьэгъуэлIыгъуэм хашэ: хьэкIэкхъуэкIэр щхьэхуэу йошхэ-йофэ, къуалэбзухэри щхьэхуэу йошхэ-йофэ. Хуей гуэрым джэгушхуэ итщи, гукъыдэж зиIэр макIуэри къофэ. Бгъэш­хуэр и закъуэу щысти, Мэремщауэр абы деж макIуэ, сэлам гуапэ зэрахри, Iэнэ уху а щытти, пэротIысхьэри, мэхъуахъуэ, йошхэ-йофэ. МазэкIэ зэхот хьэгъуэлIыгъуэр.

Шэчэр ауэ игъащIэми тхьэIухуд тIысыпIэкъэ - йоуэри, зы тхьэIухуд хъыджэбз хулъохъури къыхуашэ, и малъхъэми уасэу жеIэри алъп кърет. Къагъэшэс аби, тхьэIухудыр и шыплIэм дэсу къаутIыпщыж.

Нобэр къыздэсам матхъэ-машхэри ди къуажэкIэм деж щысщ. Ар зи фIэщ мыхъур ирекIуи, иреплъэ.

 

НЭГЪЭЦIУ

Еуэрэ-еуэрэт, жи, къуажэ гуэрым фызыжь цIыкIу дэст, пхъу закъуэ иIэу. Зыгуэр къепсэлъамэ, хъыджэбз цIыкIум и нэр къицIыщхъукI хабзэти, абы щхьэкIэ псори къызэреджэр НэгъэцIут. Йоуэри, пщэдджыжь гуэрым фызыжь цIыкIу бэзэрым кIуэнхуей Мэхъури, и пхъу закъуэм мыпхуэдэу жреIэ:

- НэгъэцIу, - жи, - сэ бэзэрым сыкIуэнущи, кIэнфет къыпхуэс­хьынщ, уэ унэм ущIэмыкIыу щIэс, сэ сыкъэсыжыхукIи бжэр зыми xyIyoмыx! ХуIупхмэ, дыгъужьым уишхынщ, алмэстым уихьынщ, -­жери фызыжь цIыкIур докI.

Я шыгъуэгу хадэм нэжьгъущIыдзэ хэсу къыщIэкIри, абы псори зэхихащ.

Абы хэту дыгъужьыжьыр къэсри бжэм теуIуащ.

- Хэт ар? - жи НэгъэцIу.

Дыгъужьыжьым адыгэбзэ ищIэртэкъыми, къугъри мэзым кIуэжащ. НэжьгъущIыдзэм ари зэхихащ.

Абы и ужькIэ мыщэжьыр къакIуэри бжэм теуIуащ.

- Хэт ар?- жи НэгъэцIу.

- Нанэ бэзэрым къикIыжащ, бжэр ныIyx! - жи мыщэжьым.

- Ахайт, мыщэжь, укъыщIэзгъэхьэнукъым, - жи НэгъэцIу. - Уэ уи макъыр макъыжьщ, нанэ и макъыр макъ цIущ.

Мыщэжьри гъумэтIымэу мэзым кIуэжащ. НэжьгъущIыдзэм ари зэхех.

Абы я ужь иту алмэстыр къосри бжэм тоуIуэ.

- Хэт ар? - жи НэгъэцIу.

- Бэзэрым сыкъикIыжащ, кIэнфети къыпхуэсщэхуащ: псынщIэу бжэр ныIyx! - жи алмэстым макъ цIукIэ.

- НтIэ уи Iэбэр бжэ щIагъымкIэ къыщIэгъэлъади, сегъэп­лъыт!- жи.

Алмэстым и Iэр бжэ щIагъым щIегъэлъадэ.

- Уу алмэсты, уэ уи Iэр фIьщIэжьщ, нанэ и Iэр хужьыбзэщ: зыIуегъэх! - жери НэгъэцIу бэлагъкIэ къоуэ абы и Iэм.

Алмэстым и Iэр къыщIепхъуэтыжри, гъырэ бгэуэ мэзым мэкIуэж. Мис итIанэ нэжьгъущIыдзэр къокIуэри бжэм къытоуIуэ:

- НэгъэцIу-НэгъэцIу, сэ бэзэрым сыкъикIыжащ, кIэнфети куэду къыпхуэсхьащ, - жи макъ цIукIэ, - псынщIэу бжэр ныIyx!

- НтIэ, уэ унанэр пэжмэ, уи Iэр бжэ щIагъымкIэ къыщIэгъэлъа­дэт! - жи НэгъэцIу.

НэжьгъущIыдзэм и Iэр бжэ щIагъымкIэ щIегъэлъадэ.

- Уу, нэжьгъущIыдзэ бзаджэжь, сыкъэбгъэпцIэну арати узы­хуейр! - жи НэгъэцIу.- Ди нанэ и Iэпхъуамбэм пытыр Iэбжьанэщ, уэ уи Iэпхъуамбэм пытыр лъэбжьанэщ: кIуэж мэзым! - жи.

НэжьгъущIыдзэм цIутI жимыIэу къыIуокIыжри, лъэбжьанэм ещхь Iэбжьанэжьхэр пеупщI, и Iэхэр къабзэу етхьэщIри егъэзэж аби, бжэм тоуIуэ:

- НэгъэцIу-НэгъэцIу, - жи макъ цIукIэ, - бэзэрым сыкъикIы­жащ, кIэнфети куэду къыпхуэсхьащ: псынщIэу сыныщIэгъэхьэж!

- НтIэ, уэ унанэр пэжмэ, уи Iэр бжэ щIагъымкIэ къыщIэгъэ жыт!

НэжьгъущIыдзэм и Iэр бжэ лъабжьэмкIэ щIигъэлъадэмэ­ нанэ и Iэм ещхьу къабзэт, и Iэбжьанэхэри пыупщIат. Нанэ къэкIуэжащ, - жиIэри, гуфIэщ аби, НэгъэцIу бжэр щыIуихым, нэжьгъущIыдзэр унэм щIэпкIэщ, хъыджэбз цIыкIур къиубыдри, шыуаным иридзэщ аби, игъэващ. Игъавэри, етIысылIэщ аби, лы Iыхьэ закъуэ фIэкIа къимыгъанэу, ишхри шыуаныр дригъэжеижащ.

Абы ирихьэлIэу фызыжь цIыкIур пщIантIэм къыдыхьэжу щилъа­гъум, нэжьгъущIыдзэр шынэри гуэным итIысхьащ.

- НэгъэцIу-НэгъэцIу! - жиIэри нанэр къыщытеуIуэм, бжэр Iужащ.

Бжэр Iужри - НэгъэцIу щIэстэкъым. Дэнэ кIуауэ пIэрэ мыр? - ­жиIэри, зыщиплъыхьым фIэлъ шыуаныр къилъэгъуащ. Иплъэмэ - ­лы Iыхьэ илъщ. Едзакъэри - игъащIэм имышхам хуэдэу IэфIт. «Алыхь-алыхь, мыр сыту IэфI! Тхьэ, ар зи IэфIагъыр, сэ сымышхыу, езы цIыкIум езгъэшхыжыным», - жиIэри джащ:

- НэгъэцIу-НэгъэцIу, дэнэ ущыIэ? - жери.

НэжьгъущIыдзэр гуэным къопсэлъыкI:

- НэгъэщIу уэрэ дэрэ Iэм-Iэм тщIащ! - жери.

- А сигъэунэхъу мыгъуэщ, а сыкъигъэсэхыж мыгъуэщ: си хъыджэбз закъуэр сигъэшхыжащ нэжьгъущIыдзэ гъуамэжьым! - ­жиIащ фызыжь цIыкIуми, гуэныщхьэр игъэбыдэщ аби, гъуо къигъуэтри, жылагъуэр зэхуригъэшэсащ.

Зэхуригъэшэсщ аби, яхуэгъащ, яхуэтхьэусыхащ, итIанэ яжриIащ мыпхуэдэу:

- НэгъэцIу нэхъ дахэ къигъэщIам яхэтакъым: нэжьгъущIыдзэр схуиукIыу, НэгъэцIу къысхуэзыгъэхъужым НэгъэцIу фызу естынт!­ - жиIэри.

Апхуэдиз цIыху зэхуэсам зы къахэкIакъым, нэжьгъущIыдзэр сэ сыукIынти, НэгъэцIу сэ къэзгъэхъужынти жиIэну. Псори Iэнкуну здэщытм, Къуиижь ЦIыкIур къыдохьэ, сыт къэхъуар жеIэри. Къэхъуар щыжраIэкIэ:

- НэжьгъущIыдзэри сэ сыукIынщи, НэгъэцIуи къэзгъэхъуIынщи, малъхъэнэгъуи сыпхуэхъужынщ, зы закъуэкIэ сыкъэбгъэгугъэ­мэ! - жери къоув Къуиижь ЦIыкIу.

- Ар сыт хуэдэ закъуэ?

- Щхьэфэгъуэплъ жыпIэу сызэрыкъуийр къызомыхъуэну сыкъэбгъэгугъэмэ!

Фызыжь цIыкIу тхьэ иIуэри къигъэгугъащ. Къыщигъэгугъэм, щыуан цIыкIу къритащ:

- Иджыпсту ежьи, мы шыуаным из быдзышэ схузэхуэхьэс!­ - жиIэри.

НэгъэцIу и анэр жылэм яхэлъэдащ быдзышэ лъыхъуэ. Къуиижь ЦIыкIу гуэным иIэбэри, нэжьгъущIыдзэр кIийуэ кърилъэфщ аби, пщIантIэкум ит тутеижьым ирипхащ. Зыгуэрым щIопщ иIыгъти, къыIэпихри, еуэщ аби, нэжьгъущIыдзэр дригъэлъеящ. Абы ирихьэ­лIэу фызыжь цIыкIури къосыж:

- А щхьэфэ дыщэ, а дыщэ плъыжь, быдзышэр из схуэщIакъым, дауэ мыгъуэ хъуну? - жери.

Из хъуным щалэ къыхуэту арати, дызыхуейм хуэдиз дыдэр къэпхьащ жиIэри Iихащ. Iихщ аби, къамышымкIэ нэжьгъущIыдзэм еуэм ишхар къыIуригъэпкIым, къыIуригъэпкIар шыуаным къыхигъа­хуэурэ, псори къыжьэдигъэпкIыжащ. ИтIанэ быдзышэр зэIищIэм, ебжурэ, НэгъэцIур псэууэ къыхигъэтэджыкIыжащ, и лъэнкIапIэ нэгэгъум фIэкIа къэмыту.

- Ари мыдэ щыIэщ! - жиIэри, жэщ аби, анэм къыщIихащ НэгъэцIу зэрагъэва шыуаныр.

Къуиижь ЦIыкIу абы хэлъ лы Iыхьэр къыхихри, быдзышэм хигъэджэразэщ аби, зэрылъам ириупцIэжри сэпсаууэ икIэжащ.

Абы и ужькIэ нэжьгъущIыдзэр шы мыгъасиблкIэ зэкIэщIатхъащ.

Езыхэр тхъэрэ-шхэуэ къызэхэнэжауэ Къалэжь къуажэкIэм деж щысщ, унэ зэтетышхуэм щIэсу.

 

НЭНАУ И КЪУЭ НЭНАУ

Еуэрэ-еуэрэт, жи, мис мы Къэбэрдейм хуэдэ хэку гуэрым ист, жеIэ, лIыфI гуэр, хэт и лIыгъэ жаIамэ, мопхуэдэм и лIыгъэ хужаIэу. ЛIыфIым къигъэщIэнур къигъащIэри, и лIэгъуэр къыщысым, къуищ иIэти, и къуищыр къриджэри, уэсят къахуищIыжащ:

- Иджы, си щIалэхэ, сэ дунейм сохыж, - жи. - ИкIи сывмыгъей икIи фыкъысхуэмыщыгъуэ - сэ зылI игъэщIэни къэзгъэщIащ, зылI илъагъун слъэгъуащ. Былымышхуи къыфхуэзгъанэркъым, ахъшэш­хуи къыфхуэзгъанэркъым, сэ къыфхузэзнэкIыр си цIэ закъуэращи, фымыгъэпуду зефхьэ, лIыфI къуэфI хуэщтэкъым жевмыгъыIэ. КъимыдэкIэ, - жи, - си уэсятыр мыращ: сыщIэфлъхьэжа нэужь, си щIалищым жэщ зырызкIэ си кхъащхьэр схуэфхъумэ-япэрей жэщищым!

Арати, лIыфIыр малIэри щIалъхьэж. Япэрей жэщыр къосри ­нэхъыжьитIым цIутI жаIэркъым. ЩыжамыIэм, нэхъыщIэр - Нэнау и къуэ НэнаукIэ зэджэр - къопсалъэ:

- Дядэм и уэсятыр фщыгъупщэжа? - жери.

- Уэлэхьэ, тщымыгъупщэжа, - жи нэхъыжьым, - нобэ кIуэн хуейри сэратэм, ауэ си щхьэр мэузри сыкIуэфынукъым. Ныжэбэ сэ си пIэкIэ уэ кIуэ, уэ уи чэзур къэсмэ, уи пIэкIэ сэ сыкIуэнщ, - жери йолъэIу Нэнау и къуэ Нэнаум.

Хъунщ жеIэри, ержыбыжьыр и дамэм фIедзэри нэхъыщIэр плъырыну макIуэ. Фочыр къегъапкIэри кхъащхьэм бгъуротIысхьэ, сыту пIэрэ къэхъунур жиIэурэ гупсысэу. Жэщ ныкъуэ хъуауэ, Нэнау и къуэ Нэнаум и нэхэр фIызэтепщIэу щIидзауэ, уафэгъуагъуэ макъышхуэ къоIури, абы хэту зы шу емынэ къос, шы къарэ лъакъуэхум тесу:

- Уи псэущхьэ сыппэмылъэщами, уи хьэдащхьэ сыптеджэ­гуэнкъэ иджы! - жери.

- Уэлэхьи, утемыджэгуэн-тIэ! - жери Нэнау и къуэ Нэнаур къоув.

- Хэт сэ къыспэувынур? - жи къарэм тесым. - Нэнау и къуэ Нэнаур иджыри сабэм хэсщ, нэхъыжьитIыр я ныбжьым щощтэж.

- А сабэм хэсри пхурикъунщ уэ! - жеIэр аби, Нэнау и къуэ Нэнаур йоуэри, шу емынэр кърегъэпсых.

Кърегъэпсых аби, и Iэщэ-фащэр къыпехри, и хьэдэр къуэ гуэрым ехьри щыщIетIэж. Iэщэ-фащэу къыпихар трепхэ, зы шыкIэ налъэ къыхечри, ар и бгъэгущталъэм ирелъхьэр аби, шы къарэр еутIыпщыж, сыпхуей хъумэ укъезджэнщ, жеIэри.

А жэщым афIэкIа зыри къэкIуакъым.

Пщэдджыжьым унэм къэкIуэжа нэужь, и къуэшитIыр къоупщI:

- Дауэрэ уплъыра, сытхэр плъэгъуа, сытхэр къэхъуа? - ­жаIэри.

- Хъарзынэу сыплъыращ, зыри слъэгъуакъым, зыгуэри къэ­хъуакъым, - жери, макIуэри зегъэукIурий.

ЕтIуанэ жэщыр къосри курытым жеIэ:

- Ныжэбэ сэ си чэзут дядэм и кхъащхьэр схъумэну, ауэ си дзэр къызозауэри сыкIуэфынукъым, - жеIэри йолъэIу Нэнау и къуэ Нэнаум:- КхъыIэ, си пIэкIэ уэ кIуэ, уи пIэкIэ сэ сыкIуэжынщ, - жи.

- Сэ сощIэ уэ къозауэр, - жери, ержыбыжьыр и дамэм фIэдзауэ Нэнау и къуэ Нэнаур макIуэр аби, и адэм и кхъащхьэм бгъуротIысхьэ. И фочыр къэгъэпкIауэ щысурэ жэщ ныкъуэ мэхъу, щIалэм и нэхэр фIызэтепщIэу хуожьэ, ауэ абдежым щыблэ мауэри, шы пцIэгъуэплъым тесу зы шу емынэ къохутэ:

- Уи псэущхьэ сыппэмылъэщами, уи хьэдащхьэ сыптеджэ­гуэнкъэ иджы! - жеIэри.

- Уэлэхьи, уэ абы утеджагуэмэ, лIы урокъум! - жери Нэнау и къуэ Нэнаур мэув.

- Хэт сэ къыспэрыуэфынур? - жи пцIэгъуэплъым тес лIым - Нэнау и къуэ Нэнаур иджыри сабэм мэджэгури хэсщ, нэхъыжьи­тIыp я ныбжьым щощтэж.

- А сабэм хэсри урикъунщ уэ! - жеIэри, йоуэр аби, пцIэгъуэплъ шур кърегъэпсых.

Кърегъэпсыхри, и Iэщэ-фащэр къыпех, и хьэдэр къуэ гуэрым ехьри щыщIетIэж. Iэщэ къыпихар трепхэж, зы шыкIэ налъэ къыхечри, ар и бгъэгущталъэм ирелъхьэ аби; пцIэгъуплъыр еутIыпщыж, укъезджэмэ, укъэкIуэнщ, жеIэри.

А жэщми афIэкIа нэгъуэщI къэкIуакъым.

Нэху къокIри, Нэнау и къуэ Нэнаур унэм къокIуэж, и шы­нэхъыжьхэр къоупщI:

- Дауэрэ уплъыра, зыгуэр къэхъуа, плъэгъуаIа? - жаIэри.

- Хъарзынэуи сыплъыращ, зыгуэри къэхъуакъым, слъэгъуаиIакъым, - жеIэри макIуэри мэгъуэлъыж.

Ещанэ жэщыр къосри нэхъыжьитI гуэрым жаIэ:

- Мы жэщ закъуэ къэнэжам щхьэкIэ дэ нэхъыжьитIыр дызомыгъэныкъуэкъуу уэ кIуэ: нэхъыщIэ цIыкIу жыхуаIэращ, - жаIэри.

- Айдэ, фыжей-тIэ, - жеIэри ержыбыжьыр и дамэм фIэдзауэ макIуэ аби, Нэнау и къуэ Нэнау и адэм и кхъащхьэм бгъуротIысхьэ. Жэщ ныкъуэ хъуауэ, щIалэр къещхьэукъуэхыу здыщысым, щыблэр мауэ, уафэр мэхъуэпскI аби, пщIэгъуалэм тесу зы шу емынэ къохутэ:

- Уи псэущхьэм сыппэмылъэщами, уи хьэдащхьэм сытеджэ­гуэнкъэ иджы! - жеIэри.

- Уэлэхьи, сэ си псэр пыту уэ абы утемыджэгуэн! - жеIэри, Нэнау и къуэ Нэнау и фочыжьыр гъэпкIауэ къоув.

- Хэт сэ нобэ зэран къысхуэхъуфынур? - жи пщIэгъуалэ шум. - Нэнау и къуэ Нэнау мэджэгури сабэм хэсщ, адрей и шынэхъыжьитIыр я ныбжьым щощтэж.

- А сабэм хэсри къыпхуэгъэзащ уэ! - жеIэр аби, Нэнау и къуэ Нэнау йоуэри, пщIэгъуалэ шур кърегъэпсых.

Кърегъэпсых аби, Iэщэрэ фащэу пылъыр къыпех, и хьэдэр къуэ гуэрым ехьри щыщIетIэж. Iэщэ-фащэ къыпихар трепхэж, зы шыкIэ налъэ къыхечри, ари и бгъэгущталъэм ирелъхьэр аби, езы пщIэгъуалэр еутIыпщыж, сыщыноджэм укъэсынщ, жери.

Арати, я адэм уэсяту къахуищIа жэщищыр иухри, арыххэу къызэхонэж. Нэхъыжьым сэ сыадэ палъэщ жеIэри, унафэ ищIу мэтIысыж; курытым сэ си къэшэгъуэщ жеIэри зэщыхуэпыкIауэ къекIухь, нэхъыщIэ закъуэу яIэр Нэнау и къуэ Нэнаути, хьэиху­бжэхуэщIу ягъэув: пхъэ ямыIэм, мэзакIуэщ, шхын ямыIэм, я пща­фIэщ. Апхуэдэурэ Нэнау и къуэ Нэнаур зэракъуэшри ящогъупщэж, тралъхьэр и хьэлъэу ягъэпсэу. Ар зылъагъу гъунэгъухэм ягу къыщIогъу:

- НэхъыщIэжь цIыкIур делэжь цIыкIущ ахъумэ, лIыфIым и быныр бын хъуат, - жаIэурэ.

Апхуэдэурэ зэман макIуэ. УщымылажьэкIэ, нэгъуэщI хэкIыпIэ ущимыIэкIэ, дуней мылъкур ууейми зэ бухынкъэ - йоуэри, зэшищыр къулейсыз мэхъу, зы алащэжьрэ зы уанэжь закъуэрэ фIэкI ямыIэжу_

Йоуэри, абы я зэпыхугъуэм ирихьэлIэу а хэкур зей хъаныжьым и пхъуищыр дэкIуэныгу мэхъу. Хъыджэбзищри зым нэхърэ зыр нэхъ дахэу тхьэIухуд, защIэт, жи, ауэ я нэхъыжьыр, нащэм ещхьу, гъэужь хъуным нэблэгъауэ, курытым и шхыгъуэ дахэу, нэхъыщIэми игъуэр къэсауэ - апхуэдэххэти зэгуэпырт, щхьэ лIы дримытрэ жаIэурэ. НэхъыщIэр игъащIэми нэхъ Iущ мэхъу - иоуэри, жеIэ, я шыпхъу нэхъыщIэм къахелъхьэ мыпхуэдэу:

- Тхьэ, - жи, - дэ дядэм игу къэкIыу лIы дритыхукIэ дыдэсмэ, дыкъыдэнэжынмэ! Абы нэхърэ Iэмал къэдвгъэгъуэт.

- СлIо Iэмалу къэбгъуэтынур, удэмыкIэсэнумэ? - жи нэхъы­жьым.

- Сэ фыкъызэдаIуэмэ, абы и Iэмалыр фэзгъэщIэнт, - жи нэхъыщIэ гуэрым.

- ЖыIэ!

Хъыджэбзыр шыгъуэгу хадэм мажэри нащищ къехь - зыр нащэ цIынэу, адрейр и шхыгъуэ дахэрэ щхъуантIэу, ещанэри гъуэжь хъуным нэблэгъауэ. Нащищыр тепщэчым илъу унэIутым ирет:

- Мыр уипхъухэм къыпхузагъэхьащ жыIи хъаным и Iэнэм тегъэувэ - жери.

УнэIутым къыжраIар игъэзэщIащ. Хъанри, делэу щытамэ, хъан хъунт - тепщэчым илъ нащищыр щилъагъум, абы къикIыр къыгу­рыIуащ. КъыгурыIуэри, и гъуохэр къриджащ:

- Фышэси, лъэныкъуиплIымкIэ фызэбгрыкIи, си хэкум исым хъыбар евгъащIэ: хъаным и пхъуищыр лIы иритынущи, зигурэ зи щхьэрэ зэтелъыр мопхуэдэ махуэм фыкъекIуалIэ! - жыфIэурэ.­ Шыгъажэ ящIынурэ, зиш нэхъапэ къэсым хъыджэбз нэхъыжьыр иратынущ; джэдыкIэ къэщып ящIынурэ, джэдыкIипщIым щыщ къыIэщIэмыкъутэу къэзыщыпыфым курытыр иратынущ; мастэеуэ ящIынурэ, къахэжаныкIым нэхъыщIэр иратынущ, жыфIи гупсэхуу ягурывгъаIуэ! - жиIэри гъуоуищэ зэбгригъэкIащ.

Арати, гъуохэм хэкур къакIухьурэ, зэшищым я къуажэм нэсри, жылэр зэхуагъэсщ аби, хъаным и унафэр жраIащ, зыри дамыгъэхуу.

ПIалъэ щыхъуакIэ, зэ къэсынтэкъэ - къыщысым, нэхъыжьитIым кIуэну загъэхьэзыр.

- КхъыIэ, сэр и сыздэфшэ! - жери Нэнау и къуэ Нэнаури мэлъаIуэ.

- Умыделэу убжэныхъуэмэ, бжэныхъуэ! - жаIэри къыхуадэр­къым. - Ди къэсыжыгъуэм ирихьэлIэу дызэпхъуэн тIэкIу тхузэгъэ­пэщ, - жаIэри езыхэр зэкIэсу йожьэ.

Гъуэгум и зэхуэдитIыр икIуагъэнщ иджы ди алащэжьым щыжиIэм, Нэнау и къуэ Нэнаур губгъуэм докIри, зы шыкIэ налъэр мафIэм ирегъэу, а напIэзыпIэми и шыпэбзийм хъуаскIэр кърихыу къарэ лъакъуэхур къос, сыхьэзырщ жеIэри. Нэнау и къуэ Нэнаум шым телъ Iэщэ-фащэмкIэ зехуапэ, мэшэсри йожьэ. КIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, гъуэгум и зэхуэдищыр имыкIуа щIыкIэу я ала­щэжьыр шэд ятIэм хэнауэ ирохьэлIэ, и къуэшыжьитIыр кIий-гуоуэ шым и джабитIыр щIауду тесу. ТIури я нэ къижу къеплъа щхьэкIэ, шур къахуэцIыхуакъым.

- Ярэби, зиусхьэн, мы ятIэм дыхэпшыжатэмэ! - жаIэри къолъэIу.

Лажьэ зимыIэ шыр фоукI жеIэри, Нэнау и къуэ Нэнаум и шынэхъыжьитIыр къамышы накIэлъакIэ ещI, алащэжьыр ятIэм къыхелъэфыжри йожьэж, дяпэкIэ шэдым фыхэмыпщхьэ, жери.

Арати, хэкум хьэIусыпэ зрату исыр зэхуэсарэ хъаным и псалъэм пэплъэу зэхэту нос Нэнау и къуэ Нэнаури. Мыгувэу шынэхъыжьи­тIри къосри, пщIантIэм къыдамыгъэхьэу, губгъуэм щагъэувыIэ.

Къулъшыкъум деж хъаныжьыр, шей йофэри, и пхъуищыр щIыгъуу шордакъым къохьэ:

- ЩIалэхэ, - жи, - мыр сипхъу нэхъыжьыращи, хуейр фыкIуэ аби, мо пхъэшым деж фыщызэдилъи, Бещтоужь хъурейуэ къэф­кIухьи, фыкъэкIуэж: къатежу япэ къэсыжыр си малъхъэщ! - жери.

Абы щIыуэ зэпачын хуейр щызэхахым, псэлъыхъум я ныкъуэр кIэрыхужащ, къэнар кIуэри пхъэш лъабжьэм щызэдэуващ. Хъаным ипхъу нэхъыжьым и данэ бэлътокур иIэтри - шухэр зэдилъащ. Хэт Тэрчыжь щIелъафэ, хэт Урыхужь ирелъэфэк, хэти Бахъсэныжь етхьэлэ - апхуэдэурэ шухэр здэжэм, Нэиау и къуэ Нэнау яужь зыкъригъэнати, якIэлъилъщ аби, гупышхуэ кIуэр тIy ирищIыкIыу яхэлъадэри, хэт и блыпкъ иригъэпкIащ, хэт и шхулъэ икъутащ. Гупым яхэцIэфтри, кIуэщ аби, Бещтоужь къытеуващ; шухэм Iуащхьэр къажыхьа нэужь, къахэлъэдэжри, шу пашэу къакIуэр шым къытричщ аби, и лъэрыгъыпсыфэм къыщIидзри, шэджагъуаш­хэм къэсыжу хъаныжьым и пщIантIэм къыдэлъэдэжащ:

- Хъаным къуентхъ къыхуэсхьащ, - жиIэри, и лъакъуэр къи­гъэтIасхъэщ аби, лIыр быф жиIэу техуэу лъэрыгъыпсыфэм щIигъэ­хужащ.

Абы еплъыну бынунэр шордакъым къыщилъадэм, Нэнау и къуэ Нэнау и къарэ лъакъуэхур игъалъэри, хъыджэбз нэхъыжьыр къахипхъуэтщ, хъаным и дыщэ тажри къыдигъакIуэщ аби, къежьэ­жащ, жылэм я жьэр ущIауэ къаплъэу къызэхинэри.

ШынэхъыжитIым ялъэгъуар яхуэмыIуэтэжу къокIуэж:

- Алыхь-алыхь, дэ нобэ зы шу дыхуэзати, дэ нобэ зы шу тлъэгъуати! - жаIэу. - Насып уиIэти, уздэтшатэкъым армыхъуамэ, и жьым урихьэжьэнти уиукIынт!

Нэнау и къуэ Нэнау axэp джэшыпс ирегъафэри егъэгъуэлъыж; нэху къокIри шынэхъыжьитI гуэрыр шу зэкIэсу я алэщажьым мэшэсри докI.

- КхъыIэ, сэри сыздэфшэ! - жиIэу шынэхъыщIэр лъэIуа щхьэ­кIэ, къыхуадакъым:

- УшкIахъуэмэ, шкIэ гъэхъу, дэ дыздэкIуэм уэ уи Iуэху щыIэкъым! - жаIэри. - Абы нэхърэ ди къэсыжыгъуэм ирихьэлIэу дызэпхъуэн тIэкIу тхузэгъэпэщ, - жаIэр аби, йокъури йожьэж.

Я гъуэгур зэхуэдитI ящIакъэ иджы щыжиIэм, Нэнау и къуэ Нэнаур губгъуэм докI, зэгъуэкI зещIри, етIуанэ шыкIэ налъэр мафIэм ирегъэу, зэрыригъэуарауэ, а напIэзыпIэм пцIэгъуэплъыр къос, и шыпэбзийм мафIэр кърихыу:

- Уэ ухьэзырмэ, сэри сыхьэзырщ, - жери.

Нанэу и къуэ Нэнаум шым телъ Iэщэ-фащэмкIэ зехуапэ, мэшэс и пцIэгъуэплъыжьми, йожьэр аби, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, гъуэгум и зэхуэдищыр икIуа-имыкIуауэ, и шынэхъыжьитIым ящIэ­рохьэ: алащэжь тхьэмыщкIэр лъэнтхъуийм илъэхъарэ хэмыкIыжы­фу, зэкъуэшитIым выуэч зырыз яIэщIэлърэ шым и джабитIыр щIауду ирохьэлIэ. Мохэр я нэ къижу къеплъа щхьэкIэ, яцIыху­жакъым.

- Ярэби, зиусхьэн, мы лъэнтхъуий емынэм дыхэпшыжатэмэ!­ - жаIэри шынэхъыжьитIыр къолъаIуэ.

- Фэ фынэфмэ, шым сыт и лажьэ! - жеIэри, Нэнау и къуэ Нэнаум и къуэшыжьитIыр къамышы нэкIэлъакIэ ещI <