Джэду Къуэлэным, адакъэ плъыжьым, хьэ гъуэжьыжьым къехъулiар

Еуэрэ-еуэрэт, жи, зылъэгъуам жиIэжащ, зэхэзыхам иIуэтэжащ. ИIуэтэжар сыт жыпIэмэ, мыращ.

Йоуэри, къуажэ гуэрым лIы хьэрэмыжь дэсти, я джэдур жьы щыхъум, дзыгъуэ къыхуэубыдыжыркъым жери, къыдеху. Сыт ищIэнт джэдум, псэупIэ лъыхъуэу къожьэ.

Къуажэ благъэми лIы хьэрэмыжь дэсти, я адакъэр жьы щыхъум, псэупIэ лъыхъуэу къожьэж. КъакIуэм-къалъэм, къакIуэм къалъэурэ, Джэду гъуэгурыкIуэм къыхуозэ:

- ГъуэгуфIыжь апщий!

- Дызэдижьэ апщий!

Гъусэ зэрощIри зэдожьэ, я лажьэ зэхуаIуатэри, зэрыгъэпэжыну тхьэ зэхуаIуэ.

Ещанэ къуажэ благъэми нэгъуэщI лIы хьэрэмыжь дэс хъунти, я хьэ гъуэжьыжьыр жьы щыхъум, бэнэжыркъым жери, къыдеху, имыгъэшхэн щхьэкIэ. Сыт и Iэмалт хьэ гъуэжьыжьым, ари псэупIэ лъыхъуэу къожьэ. КъакIуэм-къалъэм, къакIуэм къалъэурэ, Джэду Къуэлэнымрэ Адакъэ Плъыжьымрэ къахуозэ:

- ГъуэгуфIыжь апщий!

- Дызэдижьэ апщий!

Гъусэ зэрощIри зэдожьэ, я лажьэ зэхуаIуатэр аби, зэрыгъэпэжы­ну Уащхъуэ Мыващхъуэ КIанэкIэ тхьэ зэхуаIуэж.

Арати, Джэду Къуэлэныр, Адакъэ Плъыжьыр, Хьэ Гъуэжьы­жьыр, зы гъуэгу тоувэри, йожьэж. КIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ зы мэз блыгу дахэ къагъуэтри, абдежыр псэупIэ ящI. ЙоувалIэри я щакIуэ пщыIэр къызэфIабдзэ, къызэщIабгъэ, зэщIапхъанкIэри щIотIыс­хьэж. Джэду Къуэлэныр къопсалъэри:

- Иджы хабзэрэ бзыпхъэкIэ дыпсэун щхьэкIэ, нэхъыжь диIэн хуейщ, - жи.

ПащIэ зытету яхэтыр азырати, Джэду Къуэлэныжьыр лэгъу­пэжьу хах. Махуэ псом зэдощакIуэ, пщыхьэщхьэм къокIуэлIэжри къащэкIуар зэдашх; гъуэрыгъуэурэ мэпщафIэ; гъуэлъыжа нэужь, чэзукIэ таурыхъ жаIэурэ мэжеиж. Бий къакIуэмэ, Хьэ Гъуэжьы­жьыр мэбанэри Iуехуж; нэху щымэ, Адакъэ Плъыжьыр маIуэри къегъэуш; Iуэху къалъыкъуэкIмэ, Джэду Къуэлэныжьым унафэ къахуещI. Апхуэдэурэ тхъэжу псэу мэхъу.

Зы теуэгъуэ нэхъ япэмыжыжьэу нэгъуэщI щакIуэ пщыIи щиту къыщIокI зы Мыщэжь, зы КхъуэпIащэ, зы Дыгъужьыжь зэгухьэри ягъэувауэ, Мыщэжьыр я лэгъупэжьу. Уи гъунэгъуу пщыIэ щыщау­хуэкIэ гу лъумытапхъэр иIэ - Дыгъужьыжьым гу ялъетэ, якIэлъоп­лъри, къыщIоцIыпхъуэр аби, жэрыжэ защIэкIэ къокIуэж. Бауэ­бапщэу къытолъэдэжри:

- Зиусхьэн, - жи, - ди мэз блыгум зы щакIуэ пщыIэ къыщIэ­тысхьащи, узижэгъуэн - сызижэгъуэн!

- Сыт хуэдэ къыщIэтIысхьар? - зыкъегъэубэлэц Мыщэжьым.

- Узижэгъуэн-сызижэгъуэн: Джэду Къуэлэн я лэгъупэжьщи, и пащIитIым си бжьибл я инагъщ; Хьэ Гъуэжьыжь я къэрэгъулщи, бэнамэ, мэзыр къызэщIеIэтэ; Адакъэ Плъыжьыр я сыхьэт къеуэщи, и щхьэ щыгум дыгъэр къытесщ, - абы зы пэ пытыжщи, Дестохэ ядыдыр Пщигъэгъупщэжынщ! Дэ мы щIыпIэр ди щIыпIэжкъым, дывгъэIэпхъуэ! - жи Дыгъужьыжьым.

Мыщэжьыр мэгупсысэри унафэ ещI:

- Ди щIы кIапэ зыгуэр къытетIысхьэхукIэ дыIэпхъуэмэ, ди гъащIэр Iэпхъуэшапхъуэу дигъэхьынщ, - жи. - Абы нэхърэ я тIac­хъэ щIэдвгъэх, мазэхэ жэщу датевгъуаи, езыхэри дывгъэшх, я пщыIэри дывгъэкъутэ, къуентхъыу яIэри къэдвгъэхь!

КхъуэпIащэр къопсалъэри:

- Хьэ Гъуэжьыжьыр сысейщ, - жи.

Дыгъужьыжьыр къопсалъэри:

- Адакъэжьыр сысейщ, - жи.

Мыщэжьри арэзы мэхъу:

- Джэду Къуэлэныжьыр сысейщ, - жи.

ИтIанэ лэгъупэжьым унафэ ещI:

- Дыгъужьыжь, - къуентхъыншэ дыхъуащи, ныжэбэ тшхын тIэкIу жиIэри тхьэмадэм сыкъигъэкIуащ жыIи кIуэи, я тIасхъэ щIэх; тшхын къуамыт хъумэ, ари къэгъэхъеипIэ дэгъуэщ.

Дыгъужьыжьым и кIэр и бэкъум деупщIэри макIуэ. Жыжьэу мэуври маджэ. Адакъэжьыр къыщIокI, и щхьэкум дыгъэр къытесрэ и пэри Дестохэ я дыду:

- Хэту пIэрэ дызымыгъэжейр? - жеIэри.

Дыгъужьыжьыр мэкIэзыз:

- Сэращ, - жи. - Ди тхьэмадэжьым сыкъигъэкIуащ: къуентхъыншэ дыхъуащи, ныжэбэризэм тшхын тIэкIу жиIэри.

- Ди тхьэмадэжьым жесIэжынщ, - жери Адакъэ Плъыжьыр щIохьэж.

Джэду Къуэлэныжьыр къыщIокI, и пащIэкIитIыр цыпхыдзэу:

- Узыхуейр сыт? - жи. - Фи тхьэмадэр къысхуеймэ, къыщIэмы­кIуэр сыт?

Дыгъужьыжьыр мэкIэкуакуэ:

- Къуентхъыншэу дыкъэнати, ныжэбэризэм тшхын тIэкIу жиIэ­ри сыкъигъэкIуащ, - жи.

- Зы дыгъужьыбгъуэ къытхуэнэжащи, фрикъунумэ, фызот!­ - жи Джэду Къуэлэным и пащIэр иIуантIэурэ.

- Iay, дыгъужь фщхырэ фэ? - жеIэри Щхъуэжьым и псэр IуокI.

СлIо-тIэ уи гугъар: дыгъужь, мыщэ жытIэу хэплъыхь тщIыуэ дыщIэс фыфIэщIрэ мыбдеж! - жеIэри мэгубжь Джэду Къуэлэ­ныр. - КъытпэщIэхуэр дошх.

Ар зэрызэхихыу, Дыгъужьыр къолъри хьэчэхьэпсэу къокIуэж:

- Дыгъужьыл фIэкIа яIэкъым, сэри сашхынути, сыкъыщIэп­хъуэри сакъыIэщIэкIащ, - жеIэри.

- Едым и лыр ушхи ушх уэ ахьмакъым! - жери, Мыщэжьыр къолъэпауэри, Дыгъужьыжьыр къыIуедз. - КIуэ, КхъуэпIащэ, уэ!­ - жеIэр аби, ПащIэрывэ гуэрыр къеху.

КхъуэпIащэри жыжьэу мэуври маджэ. Хьэ Гъуэжьыжьыр къыщIокI, и банэ макъым мэзыр зэщIиIэтэу, бэнэхукIи хъуаскIэр къыжьэдихыу:

- Хэту пIэрэ дызымыгъэжейр? - жеIэри.

ПащIэрывэр мэкIэзыз:

- Сэращ, - жи. - Тхьэмадэм сыкъигъэкIуащ: къуентхъыншэ дыхъуащи, ныжэбэризэм тшхын тIэкIу жиIэри.

- Тхьэмадэм жесIэжынщ!- жери Хьэ Гъуэжьыжьыр щIохьэж.

Джэду Къуэлэныр къыщIокI и пащIэкIитIыр цыпхыдзэу:

- Узыхуейр сыт? - жи. - Щхьэ дывмыгъэпсэурэ?

ПащIэрывэр мэкIэкуакуэ:

- Къуентхъыншэу дыкъэнати, ныжэбэризэм тшхын тIэкIу жиIэ­ри сыкъигъэкIуащ, - жи, - тхьэмадэм.

- Тхьэр егъэпцI фызыхуейр зыщIэм! - жери зыкъегъэубэлэц Джэдум. - НетIэ къэкIуам дыгъужьыбгъуэ нестри сIихакъым, уэ кхъуэпIащэ дзажэ уэстынщ, ухуеймэ!

- Iay, кхъуэпIащэ фшхырэ фэ? - жери ПащIэрывэм и псэр IуокI.

- СлIот-тIэ уи гугъар: дыгъужь, кхъуэпIащэ жытIэу хэплъыхь тщIыуэ дыщIэс фыфIэщIрэ мыбдеж! КъытпэщIэхуэр дошх.

Ар зэрызэхихыу, ПащIэрывэм кIэбгъу зещIри къокIуэж цIыву.

- Дыгъужьылрэ кхъуэпIащэлрэ фIэкIа яIэкъым, сэри сашхын­кIэ хъунути, сыкъыщIэцIыпхъуэри сыкъэкIуэжащ, - жери.

- Едым и лыр ушхи ушх, уэ ахьмакъым! - жери, Мыщэжьыр къыжьэхолъэ КхъуэпIащэми, къытредзэри езыр къокIуэ.

ПщыIэм къытехьэн дзыхь имыщIу жыжьэу къоувыIэри маджэ.

Джэду Къуэлэныр къыщIокI и пащIэкIитIыр цыпхыдзэу:

- Хэт мы инат хъуауэ ныжэбэрей жэщым дызымыгъэжейр? -­ жеIэри.

Мыщэжьым и кIэр и бэкъум деупщIэ:

- Ярэби, зиусхьэн, къуентхъыншэ дыхъуащи, ныжэбэризэм тшхын тIэкIу къыдэвмытыфыну пIэрэ?- жи.

- Тхьэр егъэпцI фызыхуейр зыщIэм! - Жери Джэду Къуэлэным зыкъегъэубэлэц. - Зым дыгъужьыбгъуэр зрипэсакъым, адрейм кхъуэпIащэ дзажэр игу ирихьакъым, уэ, мыщэкуэ гъэгъуа диIэщи, уэстынщ, ухуеймэ!

- Iay, мыщи фщхырэ фэ? - жеIэри бэлацэжьым и псэр IyoкI.

- СлIoт-тIэ уи гугъар: лы хэплъыхь тщIыуэ дыщIэс уфIэщIрэ мыбдей! КъытпэщIэхуэр дошх.

Ар зэрызэхихыу Мыщэжьыр къыщIоцIыпхъуэри бауэбапщэу къокуэж:

- Ди унагъуэбжэр щыхуэтщIыжа махуэт мыхэр къакIуэу къыщытIысам, - жи. - А Джэду Къуэлэным и пащIэкIитIым упиIу­мэ, къэпIэтIауэ уиIэнкъым. Мы емынэхэм Iэмал гуэр, бгъурыхьэпIэ гуэр къэдгъуэту ныбжьэгъу къэдмыщIмэ, дызэтрашхыхьынщ, дзы­гъуэ цIыкIy яшхауэ дащымыхъуу.

Сыт-тIэ Iэмалу диIэр? - хьэмбыIуу къотIыс Дыгъужьыжьымрэ пащIэрывэмрэ. - Дауэ дабгъурыхьэну?

Мыщэжьыр мэгупсысэ-мэгупсысэри, унафэ къахуещI:

- Дыгъужьыжь, - жи, - ежьи, зы жэщ-зы махуэм мэз бжэн щыщIэ къехьэлIэ! ПащIэрывэ, - жи, - ежьи, мэрэмэжьей кIадэ къэрэгъэхьэрычэт Сэри тхъурыжь згъэжьэнщ, хьэлыуэ сыубэнщ, пIастэ сщIынщ. Айдэ маржэ!

Дыгъужьыр йолъри, нобэ суткIэ ирокъу щыжаIэм, мэз бжэныр и пщэм дэлъу къехьри къосыж. ПащIэрывэм, Къетыкъуэхэ я мэрэ­мэжьейр къыщIевыкI аби, къэхьри а дакъикъэм къэсыжу къокIуэж. Мыщэжьри хьэзырти, Дыгъужьыр егъакIуэ:

- КIуэ, - жи, - ди гъунэгъухэр къегъэблагъэ: Джэду Къуэлэ­ным щхьэщэ хуэщIи, жеIэ: ди тхьэмадэм зэш-зэхуефэ фхуищIыну­щи, фынеблэгъэну къыволъэIу, - жыIи.

Дыгъужьыжьыр шынэурэ макIуэри, я бжэIупэм фIэмыкIыу, лъэгуажьэмыщхьэ зрегъауэ:

- Зиусхьэн, - жи, - ди зэш-зэхуефэм уи ныбжьэгъу лъапIэхэр напшэу унэкIуэну ди тхьэмадэр къолъэIу, дэри дынолъэIу!

- Хъунщ, дынэкIуэнщ, - жери къеутIыпщыж.

Зэмани дегъэкI, хабзэм къызэрезэгъкIэ, и пащIэкIитIыр щIеIуан­тIэри, Джэду Къуэлэныр къожьэ:

- ФынакIуэ, - жи, - фи бгъэр къивгъэкIи!

- Уи кIуэдыр ди кIуэдщ, уи псэур ди псэущ! - жаIэри Хьэ Гъуэжьыжьыр сэмэгумкIэ къоув, Адакъэ Плъыжьыр ижьымкIэ къыбгъуроувэжри макIуэ.

Носри - мы дунейр къуэнымэ-бжьынымэм зэрехьэ. Мо джэду мэжэIлам и нэр къоцIыщхъукI, бысымхэм я кIэр я бэкъум даупщIэ. Мэрэмэжьей фалъэ къыпрахьэжьэри кърат, цIутI жимыIэу къаIехри, хэмыфу, Хьэ Гъуэжьыжьым иретыж. Дыгъужьыр Адакъэ Плъыжьым бгъэдохьэри йохъуцацэ:

- Ярэби, фи зиусхьэным ди сэрэмэжьейр щIызэримыпэсар сыту пIэрэ? - жи.

- А уанэ махуэ тезымылъхьэн, - жи Адакъэм, - батырыбжьэ фалъэкIэ ят хабзэ!

Сытми шынэ-гузавэурэ хьэщIэхэр ирагъэблагъэри бысымхэр къащхьэщоувэж. Джэду Къуэлэнымрэ Хьэ Гъуэжьыжьымрэ гурыму­рэ шхэуэ щалъагъум, Дыгъужьыжьыр къыщIэкIуэсыкIщ аби, аддэ IукIри, Iуащхьэ гуэрым къытетIысхьэжащ къаплъэу, зэхэвэзэхэжьэ къэхъу хъужыкъуэмэ, зэрыщIикъэнум хуэдэу; ПащIэрывэми щэху цIыкIуурэ хьэуазэ щылъым хэпщхьэри зыщIихъумащ. Адакъэ Плъыжьыр къакъэ-пщIыпщIу пIастэм хэухьщ-хэухьри, улъэпхъэщэ­ну зыкъыщиIэтым, Мыщэжьыр къикIуэтым-къикIуэтурэ, зы кхъужьеижь щытт абдежми, абы дэпщеящ.

ХьэщIэхэм а псор ялъагъуркъым - матхъэ, машхэ, йофэ. Мо гужаныфI хъуа Джэду Къуэлэным имыщIэххэу и нэ тохуэри къелъагъу хьэуазэм зыгуэр къыщыпэщащэу - ар ПащIэрывэр гумэщIурэ и кIэ тIэкIур фIэпIэжьажьэу арат. Мо зи джэгун къикIа Джэдум ар дзыгъуэ фIэщIри, лъэщ аби, кхъуэкIэр иубыдащ. КхъуэпIащэм сашх жиIэри, илъщ аби, мэзым щIэлъэдэжащ, Джэду къуэлэныжьыр щтэри, «ухъ!» - жиIэщ аби, кхъужьеижьым щыдэ­жейм, Мыщэжьыр къелъэри зэгуиудащ. А псор зылъэгъуа Дыгъу­жьыр илъри, жыг гуэрым натIэкIэ жьэхэуэщ аби, и щхьэр къыхузэ­гуиудри лIащ.

КхъуэпIащэм къижыхьым, Къижыхьым, къижыхьурэ ешщ аби, къытехуауэ хьэчэхьэпсэу зытелъым, Бажэ КIэ Бацэр къыхуозэ:

- ЛIо къыпщыщIар, ПащIэрывэ?

- Сызижэгъуэным и махуэ ухъу дэ къытщыщIар! - жеIэри къэхъуа псори КIэ Бацэм хуеIуэтэж.

Бажэр къыщеудри мэдыхьэшх:

- Фхуэфащэщ фэ хуэмыхужьхэм, фэ делэжь гупым къыфщы­щIар! - жи.

- Джэду жыпIэми зы наукъэ, Адакъэ жыпIэми зы джэдкъэ, Хьэ Гъуэжьыжь жыпIэми хьэIуцэкъэ! - жериегъэукIытэ.

- ЛIо-тIэ тщIэнур? - Жери хьэмбыIуу къотIысыж ПащIэрывэр.

- Дилъ тщIэжынщ!

- Дауэ?

- Ныжэбэ дыкIуэнщи, датеуэнщ: Хьэ Гъуэжьыжьым уэ епэбжьауи и кIуэцIыр къих, сэ Адакъэ Плъыжьыр субыдынщи, стхьэлэнщ, ар зылъагъу Джэдум и гур зэгуэудынщи, лIэнщ.

- Ара хэлъри? - къоуIэбжь ПащIэрывэр.

- Уэлэхьийр алыхьым и цIэщ, аракIэ!

- Силъ сыбгъэщIэжмэ, узиныбжьэгъущ, сыхэбгъэупIэмэ, узидыгъущ! - жи КхъуэпIащэм.

- Уэ пхуэмыгъуэн, сэ схуэмэхуэн! НакIуэ-сыкIуэ жаIэри, къокIуэ.

Мыдрей ди ныбжьэгъухэри ящIам щIэщтэжщ аби, Хьэр кIуэри бажэгъуэ гуэрым ипщхьащ, Адакъэр жыг щхьэкIэм итIысхьащ, Джэдур зы Iэдэмашэ зытригъэзэгъауэ мэжей. Джэдум пщIыхьэнIэ Iей илъагъу хъунти, къаскIэри жыгым къыщехуэхым, ПащIэрывэр абдежкIэ щIэту къыщIокIри, и бгым къохуэ: мо кхъуэ бэлэрыгъар къощтэри, и гур зэгуоудаби, малIэ. Ар зылъэгъуа БажэрицIытхъытхъ!- щIоIэр аби, и гъуэм щилъэдэжкIэ, Хьэ Гъуэжьыжьым IэщIохьэри етхьэлэ.

Ар зи нэгу щIэкIа Адакъэ Плъыжьыр мэгуфIэри и мычэзууэ маIуэ. Абы къигъэуша мэзщIэсхэр къызэхуос, и мычэзу щхьэ къэхъуа, жаIэри. Къыщызэхуэсым, Джэду КъуэлэнырIэдэмашэм къытотIысхьэж и лъакъуитIыр къедзыхауи, и пащIэкIитIыр къа­хуеIуантIэр аби, къэхъуар къажреIэж.

МэзщIэсхэм ар я фIэщ хъуакъым, ауэ псысэ бэлыхьщ жаIэри ирахьэжьэжщ аби, ди дежи къэсащ. Фи фIэщ мыхъумэ, мес мор джэдущи, феупщI!

 

ЩУIЭГЪЭФIЫМ И ТАУРЫХЪ

Еуэрэ – еуэрэт, жи: ЖызыIам илъэгъуакъым, зылъэгъуам иIуэтакъым, ауэ пэж сыхуейщ жыпIэмэ, и пэжыпIэр мыращ.

Мис мы ди къуажэ хуэдэм зы лIыжь дэсти, йоуэри, унэ ещI. Унэр щищIым зы пцIащхъуэжь цIыкIу блэлъэт пэтрэ къелъагъури бжьыхьэкIапэм абгъуэ щIещIыхь. ЩIещIыхь аби, джэдыкIэр из хъууэ къелъэлъэхыжыху, йокIацIэ. И чэзур къосри, къришын хуей мэхъу. КъыщришкIэ тхур нэщIу, пщIыр шкIумпIу къыщIокI. Къэнэжагъитхур кърешри зым нэхърэзыр нэхъ тхьэмыщкIэу, я жьэр яущIын щхьэхрэ, езыхэр къепэзэзэхыу - апхуэдэт, жи. Зыр абгъуэм къыщиплъым и щхьэр уназэри, къехуэхщ аби, зэгуиудащ. Адрейм и щхьэркъыщригъэжым, къашыргъэ гуэрым къилъагъущ аби, ирихри ирихэщхьэжащ, нэщI мазэ хъунти. Ещанэр делэжь цIыкIути, и дамэпкъ щызэрыубыдым, зекIуэ докIуэ жиIэри, ежьэщ аби, къигъэзэжакъым. ЕплIанэр и дамэпкъ зэрымыубыда щIыкIэу къелъэри, джэду фIьщIэжьым иригъэлъэтэхащ, имыфыщIу, имыгъа­жьэу, имыгъэныщкIуу. ДжэдуфIьщIэжьыр абы къыщытелъэм, етхуанэм къилъагъури:

- Еууей мыгъуэ, си къуэш закъуэ къэнэжар ешх! – жиIэри къригъэлын и гугъэу къыщелъэм, къехуэхри и дамэпкъитыр икъутащ. Тхьэм ещIи, ари джэду фIыцIэжьым пэщIэхуэнукъыщIэ­кIынт, ауэ лIыжь цIыкIум и къуэ нэхъыщIэр цIампIырэ джэгуу дэтти, ар щилъагъум, игу къыщIэгъури къищтащ. ПцIащхъуэ шырым и дамитIыр хуишхэщ, пхъэщIэпхэхуищIыжри унэм къыщIихьащ. Джэдыл иригъэшхым, хывыше иригъафэурэ игъэхъу­жащ. Игъэхъужар пцIащхъуэ лъэтэжыгъуэм къыкIэроху жиIэри иутIыпщыжащ. Ар и анэмкъицIыхужщ аби, къыщыгуфIыкIри здришэжьэжащ.

Арати, щIымахуэ уаер къос. ЛIыжь цIыкIум щIыIэуз егъуэтри мэгъуэлъ. Фызыжь цIыкIyp мэгузавэри и къуэ нэхъыжьым йолъэIу:

- А си щIалэ, уи адэжьыр сфIолIэ: мэз кIуэи, зы пхъэ IэплIэ нэхъ мыхъуми къытхуэхь! - жери.

- Сэ схущIыхьэркъым: кIэн джэгур къыспоплъэ! - жиIэри щIэкIри ежьэжащ.

Нэхъыжьыр щежьэжым, я анэр нэхъыщIэм йолъэIу:

- А си щIалэ, уи адежьыр сфIолIэ: мэз кIуэи, зы пхъэ IэплIэ нэхъ мыхъуми къытхуэхь! - жери.

НэхъыщIэм кIапсэ кIэщIыр ешыхь, уэщыр и кIэпкъ деIури мэз макIуэ. Жыгеймрэ тхуеймрэ зэхэлъу зэкIуэцIепхэри кърелъэфажьэ.

ПщIэнтIэпсыр къежэхыу къыздилъэфым, зэуэ хьэлъэ мэхъури къегъэувыIэ къызэплъэкIмэ – пхъэм зы пцIащхъуэ цIыкIy тесщ, и пэмкIэ зы мыщхьэ закъуэ иIыгъыу. «Шу!» - жиIэу тригъэлъэтыну щыхуежьэкIэ, къолъатэри и дамэм къытотIысхьэ:

- Мэ, - жи, - мы мыщхьэ закъуэр cIыx!

КъыIехри ишхыну щыхуежьэкIэ, пцIащхъуэм:

- Зэ умыпIащIэ! - жи.

Мыр мы къызэрыкIуэкъым. Мыр узэрелъэIу къыпхуэзыщIэ мыщ. Мыр дзэкъэгъуищ мэхъури, щэней уи лъэIу пхуигъэзэщIэнущ. Ауэ уелъэIун и пэкIэ фIыуэгупсысэ! СелъэIунщ иджы щыжыпIэм деж, мым едзакъи, умыгъэныщкIу щIыкIэ бжьэдэлъу мыпхуэдэу жыIэ: «Щым яз, мэрзей, узейм и хьэтыркIэ!» - жыIи, узыхуей дыдэмкIэелъэIуи, итIанэ уи нэр уфIыцI; уи нэр уфIыцIауэ, щэ зыгъэкIэрахъуи, уи нэр къызэтехыж. Аращ, - жиIэри пцIащхъуэр лъэтэжащ.

Иджы ар щIалэ цIыкIум пхъэщIэпхэ зыхуищIу игъэхъужа пцIащхъуэ шырырати, Истамбыл къикIыжри, мо щIыIэ уаем къэкIуэжащ, и атэлыкъым и щIыхуэр ипшыныжыну. ЩIалэцIыкIуми ар къимыцIыхужыпIэр иIэт, къицIыхужри гузэващ, мы щIыIэм исынщ тхьэмыщкIэр нэмысыжурэ, жиIэри. Абдежым щIалэ цIыкIyp мыщхьэ закъуэм йодзакъэриимыгъэныщкIу щIыкIэ жеIэ:

- Щым яз, мэрзей, Узейм и хьэтыркIэ:

ПцIащхъуэ цIыкIyp дахэу нэхьэсыж! - жеIэри, и нитIыр еуфIыцI аби, щэ зегъэкIэрахъуэ, зегъэкIэрахъуэри, и нэр къыщызэтрихыжкIэ, къещIэ пцIащхъуэ цIыкIyp дахэу зэрынэсыжар.

Арати, щIалэ цIыкIум, къосыжри, пхъэр екъутэ, мафIэшхуэ ещI аби, и адэр егъэхъуж, и анэри яхуопщафIэ аби, мырамысэ хуабэмрэ джэшлыбжьэ бэлыхьымрэкъахутрегъэувэ. Зэадэзэкъуэр тIэущэ нэхъ хэмыIэба щIыкIэ, щIалэ нэхъыжьыр, кIэн джэгум къокIыжри, къыщIолъэдэж.

- EI, сэ сыкъэвгъэнауэ фэ фошхыж, сэ нобэрей махуэм кIэн сыджэгуу мыл щIыIум сытета пэтрэ! – жеIэри шыуаныр епхъуатэри, итыр ешхри, ебзеиж, Iэнэм тет тэбакъыркъещтэри, илъыр зыIурелъафэри, щIожыж.

Унагъуэм аргуэру яшхынрэ ягъэсынрэ ямыIэу къонэ. ЩIалэ нэхьыщIэм сыт мыгъуэр и Iэмалт - дзэкъэгъуитI нэгъунэ къыхуэнэ­жауэ унагъуэр зэтригъэлIэнт? КъыщIокIыр аби, мыщхьэм етIуанэ дзэкъэгъуэр къыгуечри, имыгъэныщкIу щIыкIэ, жьэдэлъу жеIэ:

- Щым яз, мэрзей, Узейм и хьэтыркIэ:

Ди Iэщыр мину,

Дум я нэхъ иныр ди хьэжыгъапхъэу,

Ди пхъэ гъэсынри санджэ лъагэу къыдэт!- жеIэри, и нэ фIыцIитIыр еуфIыцIри, щэ зегъэкIэрахъуэ аби, и нэр къыщагъэплъэжкIэ, удэплъеямэ, уи пыIэр щхьэрыхуу пхъэ санджэр дэту, ду кIыхьым, дыжьыныгъуэм хуэдэу, нартыхур изу, я куэбжэр Iухарэ я Iэщым кIэ имыIэу къыдыхьэжу елъагъу. «Алыхь-алыхь!» - ­жеIэри, пхъэр гулъэу екъутэ, зи кIапэр зыхуэмыIэтыж гъэлъэхъу щыщIэр еукIри, и анэр егъэпщафIэ. АпщIондэхукIэ езыр магуэри данагъуэрэ гъуэжь хъужауэ пIастэ Iэнищ ирегъэщI. Шхэну щытIыс­кIэ, тIэу-щэ нэхъыбэрэ хэмыIэбауэ щIалэ нэхъыжьыр къосыж, и пэр шияуэ:

- EI, сэ махуэ псом мылым нэщIу сытетауэ, фэ сыкъэвгъэнауэ ди мылъкур фшхыжу! - жеIэри кIапэр ирегъэлъэтэх, мэлыл гъэвар зыIурелъафэ, пIастэ Iэнищыр ешхри, шыпсымрэ лэпсымрэ тре­фыхьыж. Зэрытрифыхьыжарауэ гъуэгыу къытохуэ:

- Уэиихь! - жи, - сшхам сызэгуеуд, солIэ: псынщIэу Iэзз къысхуэфшэ!

Къаншыр хуэдэр къашэри пэлъэщыркъым, Лалыхъуэ хуэдэр къагъэсри сэбэп хъуркъым. ЩIалэ сымаджэм и псэр хэкIыну Iуэхур абы щынэскIэ, щIалэ нэхъыщIэм сыт иIэмалт? - игъащIэ псокIэ зыщыгугъыну къэнэжа дзэкъэгъуэ закъуэр кърех и жыпми, жьэдедзэри, имыгъэныщкIу щIыкIэ, жьэдэлъу мыр жеIэ:

- Щым яз, мэрзей, Узеим и хьэтыркIэ:

Си шынэхъыжьыр сапсаууэ гъэхъуж! - жеIэри, и нэ дахитIыр зэтрепIэ аби, щэ зегъэкIэрахъуэри и напIэр къыщиIэтыжкIэ, и къуэшыр сапсауэ мэхъужри къотэджыж. Къо­тэджыжри:

- Ар сыт, - жи, - а пщIар?

- Сыт сщIар? - Узгъэхъужауэ аращ.

- А хьэуэрэ хьэ бзаджэ, уз умыбзаджэнаджэмэ, апхуэдэ зэфIэкI уиIэ пэтрэ, щхьэ апхуэдизрэ гугъу себгъэхьа! - жеIэри и шынэхъы­щIэр еудыныщIэ. - ДяпэкIэ сэ хуит узмыщIауэ уемылъэIу, сэ си Iизыныншэу зы щIыпIи умыкIуэ! Псом япэрауэ, елъэIу иджыпстуи мы къуажэм я мылъкур си мылъкуу, мы къуажэм дэсыр си пщылIу къуажэпщ сегъэщI! - жеIэри къыщолъэ.

IЦIалэм сыт ищIэнт? - Iуэхур зэрыщытар яжреIэж. ЩажриIэж­кIэ лIыжь фызыжьыp къыщотхъу, и шынэхъыжьым къеубэрэжьри къыдеху:

- Лъапэ къыщыдэпшиям зы бэлыхьыр уэсщIэнщ! - жеIэри. -­Унэри, щIапIэри, мылъкури, сэ сынэхъыжьщи, сысейщ.

Унэри, щIапIэри, мылъкури къуэш нэхъыжьым къыхуэнэщ аби, и адэ-анэр имыгъашхэурэ, жьы хъури, лIащ, жи. Езыр гъэ къэс нэхъ нэпсей хъум-хъуурэ, шыгъу кIанэм хуэдэу быдэ хъуащ. И мылъкур ахъшэ ищIыжри, сондэджэру хыхьэжщ аби, махуэм нэхърэ етIуанэ махуэм нэхъ Iей хъуурэ, жылэр и IэмыщIэ къихуащ. Жылэр и IэмыщIэ къыщихуэм, сэ сыпщщ жиIэри шордакъ иригъэщIри къытетIысхьэжащ. БлэкIым щхьэщэ къыхуащIу, къыблэкIыжым щхьэщэ къыхуащIу. Гъунэгъу къекIуэкIмэ, иримыгъэбла­гъэу къакIуэмэ, къимыцIыхуж зищIу, хьэщIэ епсыхамэ. Iэнэ къахуи­мыщтэу - апхуэдэ мэхъу. Еуэри, махуэ гуэрым гузавэ игу къохьэ, мы си мылъку мыпхуэдэу зэзгъэпэщар сфIадыгъумэ, е бий къыстеуэрэ сфIихьмэ, жеIэри. ЩIыунэ куу къригъэтIщ аби, гъущIыбжэ хэлъу иригъэщIащ: къэптIыну упэмылъэщу, пкъутэну езэгъыпIэ имыIэу, топкIэ уеуамэ, къигъэлъеижу! АрщхьэкIэ зэрымы­гугъауэ мэхъу: дзыгъуэ цIыкIумрэ дзыгъуэшхуэмрэ къагъэунэху ари, тхылъымпIэ ахъшэр яшх, дыщэмрэ дыжьынымрэ щIым хашэжри - макIуэ мэлъей! - уэ лIыгъэ уиIэмэ, къэгъуэтыж!

Пщыр факъырэ мэхъури, факъырэ баш иIыгъыу йожьэж. ШынэхъыщIэ къыдихуар зым деж Iухьэм - хуэлIыщIэм, адрейм деж кIуэм - хуэлIыщIэурэ илъэс зыщыплI гугъуи ехьауэ, акъыл тIэкIуи къигъуэтауэ, тумэн зытIущи и жып илъу мис мы Ботщей хуэдэм къыдэкIыжарэ мис мы ди къуажэ хуэдэм къэкIуэжу гъуэгу здытетым, шокъу жиIэу и шынэхъыжьым IуощIэ. И шынэхъыжьым хъуржын иIыгъыу абы мэжаджэ ныкъуэрэ кхъуей кIанэ гуэррэ илъу, Iэ ижьым баш хьэншакъ тIэкIу IэщIэлърэ, абы зытригъащIэурэ къокIуэ

- Еууей насыпыншэ, сыт мыгъуэр къыпщыущI?- жи нэхъыщIэм.

- Уи гыбзэм сигъэкIуакъым!

- Сэ сынобгакъым. Уэ узымыгъэкIуар ди адэжь-анэжьым я гуэныхьышхуэрщ. Абы я гуэныхьыр уэ алыхьым и пащхьэм щупшыныжынщ, ауэ дунеягъэкIэ уэрэ сэрэ дызэшщи - сыт сщIэн?­ - схузэфIэкIымкIэ сыбдэIэпыкъунщ! - жиIэри и кIэ жыпым иIэбэри, зы тумэн кърихри иритащ.

- Алыхь-алыхь!- жиIаш адрейм. - Уэ уи жып тумэн къыщыс­хуипхакIэ, абы зыкъом илъ хъунщ, щхьэ укъысхуэбыдэ? - щыжиIэм аргуэру иIэбэри зы тумэн къритащ:

- Мэ, мыри уи хьэлэлщ! - жиIэри.

Шынэхъыжьыр къонэпсейри:

- Ди адэжьым и хьэтыркIэ сынолъэIу: иджыри зы тумэн! Уэ къэблэжьыжынщ! - жи. - Сэ сыфакъырэщ.

ЙоIэбэри, аргуэру зы тумэн кърехри ирет.

- Ди анэжьым и хьэтыркIэ, иджыри зы тумэн!

Тумэн закъуэ къинэжар кърехри ирет.

- Алыхьым и хьэтыркIэ, иджыри зы тумэн! - щыжиIэкIэ:

- Еууей, насыпыншэ! - жеIэри и цейр щехри ирет.- Си жып ахъшэ илъыжкъым, мыр тумэн и уасэщ.

- Зэшыгъэм и хьэтыркIэ, уи пыIэмрэ уи вакъэмрэ! - щыжиIэ­кIэ, ахэри ирет.

Факъырэу щытам зыкъехуапэ, тумэнищыр и жып ирелъхьэж аби, и шынэхъыщIэр ауан къещIри, йожьэж. Абыи алыхьым къыхуищIа гъуэгур игъуэтынщ.

МIыдэкIэ щIалэ пцIанэр ищIэн имыщIэу здэщытм и дамэм зы пцIащхъуэ къытотIысхьэ. Иджы а къытетIысхьар щIалэр щыцIыкIум игъэхъужу иутIыпщыжа пцIащхъуэрат, жьы хъуауэ. ПцIащхъуэм пэкIэ зы кхъужь цIыкIy иIыгът, кхъужьыкIыр жьэдэлъу.

- Си атэлыкъ - жиIащ, жи, пцIащхъуэм. - Сэ пхуэсщIэжыфы­нур мы зыращи, мэ! Сэ жьы сыхъуащи, афIэкIа дызэхуэзэжынукъым, уэ уи щIалэгъуэ дахэщи, ущыпсэунур дяпэкIэщ. Ауэ щыхъуакIэ мы кхъужьым уелъэIун и пэ, лIы Iущ къэгъуэти, ечэнджэщ. Мы кхъужьым зы лъэIу фIэкIа къыпхуищIэнукъым: пщIэншэу умыгъэ­кIуэд! Ауэ узэрелъэIуну щIыкIэр мыращ. КхъужьыкIыр къыпычи, кхъужьыщхьэр жьэдэдзэ, умыгъэныщкIу щIыкIэ: «Зы кхъужьыщхьэ, кхъужьыщхьэр зей, узейм и хьэтыркIэ!» - жыIи, елъэIу. ИтIанэ уи нэр уфIыцIауэ зэ зыгъэкIэрахъуи, уи нэр къызэтехыж. Мыр щIымахуэ уейм сыкъызэребгъэлам и пакIуэщ! - ЖиIэри пцIащхъуэр лъэтэжащ.

ЩIалэр куэдрэ щысащ абдеж, гупсысэу. АрщхьэкIэ зыри къыщыхуэмыгупсысым, тэджри Къуэгъуэлъкъуей хуэдэм дыхьащ. КъуажэкIэ дыдэм деж зы лIыжь кхъахэ щыст ихъуреягъкIэ тхъуауэ. Абы бгъэдэхьэри:

- Тхьэмадэ махуэ хъун! - жиIащ. - Уи щIалэгъуэмэ, уи гъа­щIэр уи япэ къилъмэ, сыткIэ уелъэIунт? Сыт жепIэу тхьэм уелъэIунт? - жиIэри еупщIащ.

- Сэ абыкIэ бжесIэн щыIэкъым. Си шынэхъыжь къуажэкум деж щопсэури, кIуэ!

Къуажэкум нэс кIуэри лIыжьыр къигъуэтащ: и пащIэ-жьакIэр тхъуауэ, арщхьэкIэ зэщIэупщIауэ лIыжь уэршэрым яхэсу.

- Тхьэмадэ махуэ хъун, - жиIащ, - уи щIалэгъуэу, уи гъащIэр уи япэ къилъмэ, сыткIэ улъэIуэнт? - жери йоупщI.

- Сэ абыкIэ укъызэмыупщI. Абы нэхърэ си шынэхъыжь къуажапщэм щысщи, абы деж кIуэ!

Къуажапщэм нэсри щIэупщIэм:

- Уэлэхьи, - жаIэ, - а жыхуэпIэр мэкъу йоуэри Къубатий шытх хуэдэм щыIэм!

Тредзэри Къубатий шытх хуэдэм макIуэ. Носри - жылэр шытхым къоупщIэх, зы шэмэдж доупщIей. Шэмэдж дэупщIейм бгъэдохьэри:

- Мэкъуауэ махуэ апщий! - жеIэ.

- Тхьэм и щIасэ ухъу, щIалэфI, еблагъэ: пщыIэ техьэжыгъуэ нэсащ, - жи лIым.

ЛIым и пащIэ-жьакIэм тхъугъэ хидзауэ апхуэдэт.

- Ярэби, мыпхуэдэ лIым сыхуейт, - жеIэ щIалэм.

- АпхуэдэлI хъужыр сэращ. Неблагъэ! - жеIэри пщыIэм трешэ.

Абы хэту къеупщIэх къомри къытохьэж: хэт жьакIэхущ, хэт жьакIащхъуэщ, хэт жьакIэ ныкъуэтхъуш, хэти щIалэщ.

- Иджыпсту, ди адэ! - жаIэри жьакIэху-жьакIащхъуэхэри мэпщафIэ, жьакIэ ныкъуэтхъухэр мэIэнэзехьэ, хэти мэщхьэгъэрыт. Иджы а къомыр а лIым и бынт, и бын я быныжт, и быныж я быныжт! Шхэн зэфIэкIщ, затхьэщIыжри:

- ЖыIэ иджы, щIалэ, уи Iуэхур! - жиIэри хуит къищIащ.

- Ярэби, тхьэмадэ махуэ хъун, уи щIалэгъуэу, уи гъащIэр уи япэ къилъмэ, сыткIэ улъэIуэнт? Уи тхьэм сыткIэ уелъэIунт? - жи щIалэм.

ЛIым и жьакIэм Iэ делъэри:

- Алыхьым шыкур хузощI! - жи. - Сэ си елъэIугъуэм езым къызитащ ар. Зэшищ дохъу, - жи, - дэ: ди нэхъыщIэр илъэс щэ ныкъуэ и ныбжьу къуажэкIэм щысти, абы япэ укъыхуэзащ. Ар фыз бзаджэ хуэзати, а зэрыплъэгъуам хуэдэ хъуащ. Ди къуэш курытыр къуажэкум деж исщи, ари плъэгъуащ: илъэсищэ хъуати, жьы хъуащ; жьы хъуами, фыз къызэрыгуэкI къыпэщIэхуати, зэпIэзэрытщ. Сэ сынэхъыжьти къуажапщэм сагъэтIысащ. Илъэсищэрэ илъэс щэ ныкъуэрэ сохъу сэ сыкъэплъагъур! Къыщысша махуэри нобэри зэщхьэщыкIыу сщIэркъым. Си Iэпкълъэпкъ къикIам зы яхэкIуэды­кIакъым. Си бын я быныж лIауэ слъэгъуакъым. Си быныж къалъху­жам я нэщIэбжьэ слъэгъуакъым. Гуныкъуэгъуэ сиIакъым, алыхьым жиIарэ·си щхьэгъусэр псэумэ, иджыри дяпэкIэ сиIэнкъым. Къыпхуи­щIэнумэ, си тIасэ, щуIэгъэфIкIэ елъэIу! ЩуIэгъэфIым нэхъыфI мы дунейм насып тету сэ сщIэркъым, - къыжриIащ.

ЩIалэр абдежым къэтэджщ аби, кхъужьыкIыр пищIыкIри, кхъужьыщхьэр жьэдидзэщ аби, ар имыгъэныщкIу щIыкIэ:

- Зы кхъужьыщхьэ,

Кхъужьыщхьэр зей,

Узейм и хьэтыркIэ:

ЩуIэгъэфI къызэт!-

жиIэри, и нэр уфIыцIауэ, зэ зигъэкIэрахъуэри и нэр къыщигъэплъэ­жым, зы хъыджэбз къыIухьащ жи, набдзэ зытелъым я нэхъ дахэу.

- Дадэ и Iyp гъущIа хъунщ жиIэри мы махъсымэ тIэкIур нанэ къыпхузигъэхьащ, - жиIэри, Iэлъэныкъуэ кхъуэщын цIыкIу къри­тащ.

ЩIалэмрэ хыджэбзымрэ щызэIуплъэм, хьэщыкъ зэхуэхъури зэрышащ. ЩуIэгъэфI жыхуаIэм хуэдэ къыпэщIэхуауэ къыщIэкIри щIалэр унащ. И унэр инрэ хуиту, зыхуейр игъуэту, и щхьэгъусэр къеубзэрабзэу щIэсу, йоуэри, махуэ гуэрым факъырэ къыдохьэ. ЩIалэм факъырэр щилъагъум къецIыхуж: ар и къуэш нэхъыжьы­рат, егъашхэ, ехуапэ, унэ пхуэсщIынщи, узгъэтIысыжынщ, щы­жиIэм, нэпсейм и нэпсеягъэр япэ къощри:

- Ди адэжь-анэжьым я хьэтыркIэ уи унэр къызэт! - жи.

Ар зэрыжиIарауэ факъырэр, шыгъу кIанэшхуэ мэхъури, къоу­кIурий. Ара хъунт абы алыхьым гъуэгуу къыхуищIари апхуэдэу хъуащ.

ШынэхъыщIэм и пащIэ-жьакIэ нобэ къыздэсам мытхъуауэ мис мо Щафтур хуэдэм я къуажапщэм дэсщ. Уи фIэщ мыхъумэ, кIуэи, плъэ!

 

АКЪЫЛЫМРЭ КЪАРУМРЭ

Еуэри, жеIэ, тхьэм псэущхьэу щыIэр къигъэщIри, насыпыр къахуигуэшу хуежьащ: бдзэжьейм псыр къритащ, къуалэмрэ бзумрэ хьэуамкIэ къыхуэупсащ, хьэмбылу-бжьэмбылум щIы щIагъыр къа­хуигъэфэщащ, хьэкIэкхъуэкIэм мэзыр яхухихри, итIанэ мыр къаж­риIащ:

- Иджы, си тIасэхэ, насыпым я нэхъыщхьэу тIy къэнащ - жи, - къарумрэ акъылымрэ. Ахэр фэ къыфхузогъанэри, вгуэшыж!­ - жиIэри, акъылымрэ къарумрэ зы хъуржыным илъу къахуидзщ аби, езыр уафэм дэкIуеижащ.

Аслъэным хъуржыныр итIатэри илъыр Къригъэлъэлъащ. Зэ­пиплъыхьщ-къызэпиплъыхьри, къарур игу ирихьати, езым къызы­хуигъэнащ. Акъылри къызэпиплъыхьщ-нызэпиплъыхьри игъэпIиящ:

- Мыр хэт еттыну? - жиIэри.

- Нэхъ тхьэмыщкIэм ет! - жаIэ.

Аслъэным зиплъыхьри ЦIыхум нэхъ тхьэмыщкIэ илъэгъуакъым: хэт мэлъатэ, хэт йос, хэт жэрщ, хэт шэрэз иIэщ, щIы щIагъым щIэсщ; цIыхум зыри иIэтэкъыми, акъылыр абы хуидзащ:

- Мэ, тхьэмыщкIэ, нэгъуэщI мыхъуми, зрипхъумэжынщ! - жери.

- Ущымыуэ, Аслъэн, цIыхум акъылыр лъысмэ, дыпэлъэщыжынкъым: езыр тшхыным и пIэкIэ дэ дишхынщ, - жаIэ псэущ­хьэхэм.

- Фымыгузавэ, - жи, - фи жагъуэ къищIу хуежьэмэ, мыдэ си деж фыкъакIуэ: къарум къыпэлъэщын сыт щыIэ, ар сэ къысхуэнащ.

Арати, псэущхьэхэр зэбгрокIыж. Ауэрэ зэмани макIуэ. Махуэ гуэрым ТхьэкIумэкIыхьыр къокIуэ Аслъэным деж:

- Дипщ, - жи, - акъылыр зылъыбгъэсам дигъэпсэужыркъым, къапхъэнкIэ дыкъеубыдри дешх: къытщыж!

- Iay, нтIэ абыи зыгуэр ишхын хуейкъэ! - жи Аслъэным, езыми лы зэрыфIэфIыр ищIэжти.

ИтIанэ Бажэр къокIуэ:

- Дипщ, - жи, - лей къытлъос: цIыхум дыкъеубыдри, ди фэр трех аби, джэдыгу ещI.

- Умыгузавэ, сэ сыхурикъунщ абы, - жери ари IуегъэкIыж. КIэщIкIэ абы къыкIэлъокIуэ Дыгъужьыр:

- Зиусхьэн, - жи, - дыгъуэгыурэ ЦIыхум акъылыр ептащи, дыпэлъэщыжыркъым: Iэщыр зыIэщIиубыдащи, дигъэшхыжыркъым.

- Сэ абы хуэфI сыхъунщ! - жери Аслъэныр къожьэ. КъакIуэм-къакIуэурэ, ЦIыхум джыдэ ищIарэ пхъэ пиупщIу кърохьэлIэ. Сэ абы езгъэлъагъунщ къару жыхуаIэр жери, къыбгъэдохьэ:

- СлIо, хьэмэ къилъхуа, хьэкIэкхъуэкIэр щIызэтебукIэр? - жи. - Иджыпсту узэпкърыстхъынщи узэIурыслъэфынщ!

ЦIыхум ауан къещI Аслъэныр:

- Сыту уаслъэн делэ, - жи, - уэ!

- Сыт делэ жыхуэпIэр? Сэ усшхыну сыкъэкIуащ, къыбгурыIуа?

- КъызгурыIуащ, - жи ЦIыхум, - ауэ уэ дауэ узэрыпсэунур итIанэ? Уэ бийуэ уиIэр зихуэдизыр пщIэжрэ? Бжьэр мыщэм ежэмэ, иращIэр плъэгъуа? Уэ уи бий къомыр къожэмэ, дауэ зыпхъумэжыну?

Аслъэныр Iэнкун хъури пхэщIкIэ тIысащ:

- Дауэ? - жиIэри.

- Зи дауэращ, - жи ЦIыхум, - уи бийхэм укърахужьэ хъужыкъуэмэ, ахэр зыпэмылъэщын гъэпщкIупIэ пхуэсщIу аращ сэ. Уэ сэ сыпшхыну жоIэ, cэ сыпшхмэ, хэт уэ быдапIэ пхуэзыщIыфынур?

Аслъэныр игъэгупсысащ ЦIыхум къыжриIам.

- Упсэу! - жиIэри къехъуэхъуащ, дахэ къыжрйIэжащ. - ЩIы, нэхъ быдэIуэу щIы уэ! - жери.

ЦIыхуp еувалIэри, бжэ хэлъу гуэн быдэ ищIащ.

- Дауэ къыпщыхъурэ уи быдапIэр, Аслъэн? - жи. - Мыбы уипщхьэжмэ, зыгуэр къыппэлъэщын?

- Уэлэхьэ, къыспэлъэщын хуэмей! - жи мыдрейми.

- Къихьи, еплъыт тыншрэ мытыншрэ!

Аслъэныр гуэным ипщхьащ.

- Еууей!- жери ЦIыхум гузавэ хуэдэ зещI. - ЦIыкIуIуээ хъуащ, уи кIэр къощ.

Аслъэным и кIэр зыкIэщIеупщIэ, ЦIыхум гуэныбжэр егъэбыдэж. - Дауэ къыпщыхъурэ уи быдапIэр? - мэдыхьэшх ЦIыхуp. Аслъэныр адэкIэ йоуэ, мыдэкIэ йоуэри пэлъэщыркъым.

- Уэлэхьэ, быдэу пщIам! - жи.

- НтIэ, сщIамэ, ис, уилIыхьыху! - жи ЦIыхум. - Уи гугъати къарум нэхъ лъэщ щымыIэу! СлIо иджы уи къарум и сэбэпыжыр?

КъыгурыIуащ Аслъэным акъылыр къызэрытекIуар. Гъуахъуэу щIидзащ:

- Уэихь, ЦIыхум ceукI! - жери.- Сыкъевгъэл, фыкъыздэIэ­пыкъу!

АрщхьэкIэ Аслъэным тeкIyaм хэт пэувыжынт - псори зэбгры­жащ.

Мис аращ цIыхум нэхъыпщ щыIэкъым щIыжаIэжар.