Мукъазчу аьзнийн ассимиляци.

Дешнаш дечу къамелехь цхьана билггалчу грамматически кепе дерзош цу дешнашкахь долу мукхаза аьзнаш шайн амалашца вовшах тардала йиш йолуш ду, мукъа аьзнаш санна. Аьзнаш вовшах тардаларца йоьзначу процессах ассимиляци олу (уподобление).

Мукъазчу аьзнийн ассимиляцин процессаш кхочушхуьлу дешнийн хlара грамматическ форманаш кхуллуш:

а) цхьадолчу цlердешнийн Дукх.терахьан форма кхуллуш; наращени -н- аз дуьззина тарло шена хьалха догlучу лардерачу мукъазчу озах. Масала: бух – баххаш (< бух-н-аш), шад – шеддаш (< шад-н-иш), амма хьун – хьан-н-аш (< хьун-н-аш)

 

б) цхьадолчу хандешнийн яхана яьлла хан кхуллуш, аффиксан - ина - декъера -н- дуьззина тардала йиш ю лардерачу мукъачу озах:  вада – ведда (< вад-ина)

                                                                         ала – аьлла (< ал-ина),

нагахь санна хандешнийн лардашкахь -л-, -д-, -т-, -т l - мукъаза аьзнаш хилахь, цу дешнашкахь мукъазчу аьзнийн юьззина ассимиляци кхочушхилла яьлла ю. Уьш доцурш кхин мукъаза аьзнаш хилахь цу хандешнийн ши форма лела хlинцалерачу нохчийн литературни маттахь: туоха – туоь хн а//туоь хх а

 

в) Дукх.терахьан цlердешнийн меттигниг дожаран форма кхуллуш даимна а кхочушхуьлу мукъазчу аьзнийн юьззина йоцу ассимиляци. Мет.дожаран аффикс - га- декъера зевне -г - тарло шена хьалха догlучу - аш, -иш аффиксийн декъера къорачу ш-нах:              Цl.д. гоwраш

                   М.д. гоwрашка (< гоwраш-га).

Мукъачу фонемийн дистрибуци.

Мукъачу аьзнийн klаддаларца гатдалар.

Нохчийн меттан мукъачу аьзнийн системехь цхьа аз ду кlаддаларца гатлуш: уо.

Нагахь санна, цхьа билггала грамматически форма кхуллуш, V₂-чохь аларца кlеда а, готта а и, и^н хlоттахь. V₁-чуьра уо > уь доьрзу. Цул сов, къевлина дешдакъа деллалуш хилахь

уо > уо > уь. И тайпа хийцам кхочушхуьлу дешнийн хlара форманаш кхуллуш:

1) цхьацдолчу цlердешнийн Дл.дожаран форма кхуллуш, аффикс – и^н:

Цl.д. пхьуош

Дл.д. пхьуьша^н (< пхьуош-и^н)

 

2) цхьацдолчу хандешнийн хlинцца яхана хан кхуллуш, аффикс – и^н:

туоха^н – туьхи^н (< туох-и^н)

 

3) цхьацдолчу цlердешнашкахь а, билгалдешнашкахь а исторически кхочушхилла яьлла процесс:

уьраг (< уор-иг)

чуьраш (< чуор-иш)

шуьра^н (< шуор-и^н)

буьда^н (< буод-и^н)

 

Шинхьа лелха мукъазнаш (абруптиваш).

Нохчийн меттан мукъазчу аьзнийн гуттаренна а хийцалуш йоцу амалш ю: гlовгlаной, мукъамой дакъалацаран барам; гlовгlа, мукъам кхоллаяларан меттиг; мухалла; уьш абруптивни хилар.

Дуккха а тайпанаш ду нохчийн меттан мукъазчу аьзнийн: гlовгlанах лаьтта мукъазнаш, сонорни мукъазнаш, лелха мукъазнаш, херо йолу мукъазнаш.

Иштта цаьрца нохчийн маттахь ду шинхьа лелха мукъаза аьзнаш. Царех абруптиваш олу. Уьш кхоллало багахь хилла къовлар бетан мускулаторо а йостуш, эшарпхенашкара къовлар пехаш чуьра догlучу хlавао а йостуш. Цхьацболчу lилманчаша царах двусмычни мукъаза аьзнаш а олу. Уьш хlорш ду: п l, т l, ц l, ч l, к l, къ.

Мукъачу аьзнийн гатдалар.

Нохчийн меттан мукъачу аьзнийн системехь аларца шуьйрачарех гатдала таро йолуш ду хlара мукъа аьзнаш: иэ, иэ, уо, уо.

Нагахь санна дешнийн грамматически форманаш кхуллуш, V₂-чохь церан могlарера и, и^н, у, у^н хlоттахь, V₁-чуьра иэ, иэ, уо, уо гатдала тарло.

1) V₁ иэ, иэ -  V₂ и, и^н -

иэ > и          диэлла^н – дилли^н (< диэлл-и^н)

иэ > и          диэша^н – диши^н (< диэш-и^н)

2) V₁ уо, уо -  V₂ у, у^н -

уо > у          ъуолла^н – ъулла (< ъуолл-у)

уо > у          туоха^н – туха (< туох-у)

Нагахь санна къевлина дешдакъа деллалахь, йохалла гучуйолу, ткъа дешдакъа къовлалахь, йохалла йов.

       И тайпа хийцамаш кхочушхуьлу дешнийн хlара форманаш кхуллуш:

1) цхьацдолчу хандешнийн карара хан кхуллуш, аффикс – у:

масала:      кхуолла^н – кхулла (< кхуолл-у)

                  дуотта^н – дутта (< дуотт-у)

 

2) цхьацдолчу хандешнийн хlинцца яхана хан кхуллуш, аффикс – и^н:

масала:      лиэлха^н – лилхи^н (< лиэлх-и^н)

                  диэха^н – дихи^н (< диэх-и^н)

 

3) цхьацдолчу цlердешнийн Доланиг дожаран форма кхуллуш, аффикс – и^н, у^н:

масала:      Цl.д. куоч

                  Дл.д. куча^н (< куоч-у^н)

       Цl.д. куолл

       Дл.д. кулла^н (< куолл-у^н)

 

4) цхьацдолчу билгалдешнашкахь исторически кхочушхилла яьлла форма, аффикс – и^н, у^н:

масала:      сирла (< сиэрл-и^н) [сиэрлуо]

                  хира (< хиэр-и^н) [хиэрда^н]