Руш йылме гыч кусынлымо мут-влак

Марий йылмызе Г.С. Патрушев кум периодлан шелеш. Икымше период - тиде XI курым гыч тÿҥалын XVI курымын пелыже (1552 ий) марте. Ты жапыште кугезе руш ден кугезе марий йылме коклаште кыл йыгыре территорийыште да торгайыме гоч кучалтын. Тунам, мутат уке, кыл жапын-жапын веле лийын да руш йылмылан кугу влиянийым ышташ йöным пуэн огыл. Тудо жапысе мут-влак шке значенийышт дене, очыни, утларакшым торгайыме паша дене кылдалтыныт, мутлан: торгаяш, торговой, торгомшык. Адакшым руш мутшат, очыни, тунамак кÿсынлымö. Тидым теве мо он­чыкта: тыште тошто руш согласный сь>ш- ке савырнен — Русь > Руш. Тидат веле огыл, вет вес калык дене вашлийме годым эн ондак тудын лÿмжым (этнонимжым) пален налыт.

Г.С. Патрушевын вешла "пушкольмо" да кышал мут-влакын тудо жапысе манмыж дене келшаш огеш лий докан. Молан манаш гын, нине мутлаште с>ш варарак лийше, таҥ. Сернур — Шернур. Тыгак марий йылмысе пушкольмо шомакат тидымак ойла: ветла мут кÿсынлымö огыл, а пурышо мут.

Кокымшо период - XVI курым гыч XX курым тÿҥалтыш марте, икманаш, Октябрьысе революций марте (1917) шуйнен. Ты жапыште марий мланде руш кугыжанышыште лийын. XVI курым мучаште марий кундемыш руш-влак утларак да ут­ларак куснаш тÿҥалыныт. Марий мландыш руш-влак варажымат пеш шукын толын лектыныт да кызытат толын шогат. Ончыч нуно сеҥен налше семын але помещик индырыме деч шылын толыныт гын, варажым промышленность вияҥме дене тÿрлö специалист-влак, тыгак сай илышым кычалше-влакат шагалын огыл толыныт. Шымлызе-влак тыге палемдат: руш-влак кок могырым толыныт — Виче эҥер могырым йÿдвел гыч да Юл эҥер дене Российын рÿдö верлаж гыч. Но тиде куснымаш ик семын да ик жапыште эртен огыл. Мутлан, Царевококшайск уездыш руш-влак XVI курым мучаште толаш тукалыныт, нуно — стрелец, посадский, поян да кресаньык-влак - Российын рÿдö верлаж гыч лийыныт. Тыгак старообряд да по­литический ссыльный-влакат лийыныт. Эн шуко руш XVIII — XIX курымлаште марий мландыш куснен. Виче воктенысе Ур­жум уездын кечывалвел ужашыжым pуш-влак XVIII курым мучаште да XIX курымышто веле айленыт. Руш-влакын яллашт марий ялла коклаште вераҥыт.

Икымше периодышто руш йылме гыч икмыняр специаль­ный мут-влак гына кÿсынлалтыныт гын, кокымшо периодышто марий ден руш иквереш илымылан кöра положений йöршын вашталтеш. Руш йылме марий йылмылан влиянийым кажне кечын вигак ыштен шогаш тÿҥалеш. Тиде влияний поснак чот христиан религийым шарымылан да руш кугыжанышын коло­низатор политикыжлан кöра вияҥеш. Тыште инородческий манме школлаште рушла туныктымаш, черкыште рушла кумалмашат изи огыл рольым модыныт. Адакшым сеҥыше калык марла ойлаш тыршенжат огыл, марийлан виешак рушла ойлаш тунемаш верештын: вет озанлыкыште да моло шотыштат тудлан пошкудыж дене кылым кучыде лийын огыл. Вигак ойлаш кÿлеш, ту жапыште икмыняр школ лийын гынат, марий кокла гыч шагалже тунемын кертын, садлан руш йылме гыч кусынлымаш кутырымо гоч эртен. Марий йылмыште иктаж-могай у умылымашым ончыкташ посна мут лийын огыл гын, руш деч кÿсынлалтын да марий йылмылан келыштаралтын. Садлан ту­нам кÿсынлымö мут-влакын фонетический тÿсышт кызытсе гай огыл, руш деч ойыртемалтеш да марла йоҥгалтеш, мутлан: тияк < дьяк, учитель, кышал < кисель, шога < соха, шепка, шÿпка, шипка < зыбка, косиля < косуля, кошопка < кошовка да т.м.

Кумшо период Октябрьысе революций деч вара тÿҥгалеш да тачысе кече марте шуйна. Ты жапыште марий ден руш йылме коклаште кыл поснак чот вияҥеш. Марий калык грамотылан тунемеш, руш йылме илен-толын кокымшо шочмо йылме гай лиеш. Ял озанлык механизироватлалтеш, марий кундемыште промышленность вияҥеш, урбанизаций шарла, марий интеллигенций кушкеш, радио, телевидений пашам ышта, марла периодический печать, литератур шарла. Руш йылме кокымшо шочмо йылме веле огыл, калык-влак коклаште кыл кучымо йылмыш савырна да марий калыклан тÿнямбал культур дене палыме лияш полшышо йылме лиеш. Мутат уке, тыгай положенийыште марий йылмышке у илыш дене кылдалтше у мут-влак руш йылме гыч кÿсынлалташ да руш йылме гоч пураш тÿҥалыт да тачат пурен шогат. Кÿсынлымö мут-влак илышын чыла шöрынжым айлат да значенийышт дене тыгай тушка- влаклан шеладтыт:

1) политике, шанче, технике да кугыжаныш паша дене кылдалтше мут-влак: революций, республик, диктатур, наций, спутник, космодром, президиум, райком, райисполком да т.м.;

2) ял озанлык дене кылдалтше мут-влак:колхоз, совхоз, бригаде, ферме, трактор, комбайн, кукуруз, вике, конюх да т.м.;

3) искусство, литератур да печать дене кылдалтше мут-влак: оркестр, скрипке, гармонь, баян, рояль, поэме, сюжет, кино, экран да т.м.;

4) вургем, кочкыш, сурт-пече кокласе арвер лÿм: фуфайке, майке, туфльо, шляпе, галстук, печенье, котлет, вилке, комнат да т.м.;

5) промышленность, торговльо, транспорт, связь дене кыл­далтше мут-влак: алюминий, гранит, цемент, магазин, поезд, паровоз, вагон, самолет, автомобиль, телеграф, конверт, теле­фон да т.м.;

6) образований дене кылдалтше муг-влак: экзамен, арифме­тике, алфавит, ботанике, вожатый, пионер, техникум да т.м.;

7) медицине дене кылдалтше мут-влак: больнице, врач, скар­латин да т.м.;

8) янлык ден кушкыл лÿм: сливе, пальме, кедр, кипарис, попугай, страус, акул, треска да т.м.;

9) кужытым, висам, объемым, площадьым ончыктышо мут-влак: миллиметр, сантиметр, километр, миллиграмм, килограмм, центнер, тонн, гектар, литр, кубометр да т.м.;

10) жапым ончыктышо мут-влак: секунд, минут, январь, февраль да т.м.;

11) физкультур дене кылдалтше мут-влак: гимнастике, за­рядке, футбол, коньки, трамплин, турник, шахмат, чемпион, финиш да т.м.;

12) тÿрлö качествым, признакым ончыктышо мут-влак: ак­тивный, советский, партийный да т.м.;

13) действийым да состоянийым ончыктышо мут-влак: организоватлаш, экономитлаш, гладитлаш, мешаяш да т.м.;

14) тÿрлö абстрактный умылымашым ончыктышо мут-влак: эпохо, государственность, реализм да т.м.

Руш мут-влак первый жапыште кÿсынлалтме годым марий фонетикылан келыштаралтыныт, марий йылмылан келшыдыме йÿк сочетаний але посна фонеме-влак марлаҥыныт: сахар — сакыр, самовар — самбар, горшок — кöршöк, автомобиль — актамабил, ферма — перме, колхоз — колкоз, станция — ыстанци, трактор — тырактыр, газета — газет, школа — ышкол, цепь — чеп, цыган — чыган, купец — купеч да т.м.

Икманаш, тыгай фонетический явлений-влакым ужаш лиеш: 1) х-к (хор — кор); 2) ф-п (фельдшер — першыл); 3) ц-ч (цер­ковь — черке). Руш ч ден ц шотышто иктым палемдыде ок лий: ч дене кутырышо говорлаште (Морко) руш ц олмеш эре ч (не­мец — немыч, гостинец — костенеч), ц дене кутырышо-влак руш ч олмеш ц фонемым кучылтыт: чай — цай, чулан — цылан да т.м.; 4) руш пушкыдо согласный олмеш шукыж годым пеҥгыде согласный кучылталтеш: кистень — кестен, кольцо — колча, ведь — вет, ларь — лар, цепь — чеп да т.м.; 5) мут тÿҥалтышысе йоҥ согласный олмеш пич согласный кучылталтеш: гиря — кира, груздь — курезе, круз, дамба — тамбе да т.м.; 6) мут мучашысе йоҥ согласный марий йылмыште пич согласныйыш ок савырне: воз, газ, тираж; 7) мут тÿҥалтыште согласный-влак сочетаний коклашке гласный пурен шинчеш але ик согласныйже лектын возеш: стакан — сакан, плошка — пулашка, спасибо — пасиве да т.м.

Кызытсе жапыште нине закономерность-влак марий-влакын кок йылмыжымат сайын палымыштлан кöра огыт шижалт. Руш мут-влак вашталтде гаяк кусынлалтыт: колхоз, гараж, шкаф, ферме, станций да т.м.

Руш мут-влак чыла гаяк ойлымаш ужаш-влакым айлат, нунын коклаште почешмут веле уке: тыгай ойлымаш ужаш руш йылмыште уке, тушто предлог кучылталтеш. Ойлымаш ужаш-влак кокла гыч олмештышмут, чотмут-влак шагал улыт. Чот-мут-влак кокла гыч каждый — кажне да миллион, миллиард, первый мут-влакым ончыкташ лиеш. Эн шуко лÿммутым кÿ­сынлымö. Луммут-влак марий йылмыш тÿрлö арверым кÿсын­лымö дене пырля пуреныт: ручка, школ, парт, спирт, книга. Руш лÿммут-влак именительный падеж формышто кусынлал­тыт. Шуко чотышто кучылталтше руш мут-влак веле марий йылмыште шкет чот формышто лийыт: каникулы — каникул, сутки — сутка, шахматы — шахмат да т.м.

Южо руш мутышт шуко чот формо денак кусынлалтыныт, но марий йылмыште нуно шкет чотышто кучылталтыт: коньки, носки, -ия, -ея, -ие суффиксан руш мут-влак -ей, -ий формым налыт: аллея — аллей, революция — революций, воспитание — воспитаний.

Производный лÿммут-влак мут ыштыше суффиксге кÿсын­лалтыт: бригадир, коммунист, марксизм.

Руш йылмыште женский да мужской родым ойырен шогышо мут ыштыше суффикс-влак тыгак ÿдырамаш ден поръ-еҥым ойыраш полшат: колхозник — колхознице, машинист — машинистке. Туге гынат, марий йылмыште грамматический род шочын манаш огеш лий. Марий йылмышке нине мут-влак по­сна лÿммут семын пуреныт.

Палымут-влак мужской род формо дене кÿсынлалтыт: ак­тивный, политический, генеральный. Южо палымут, ондак устно пурышо, марий йылме негызеш кÿчыкемыныт: веселый - весела, ласковый — ласка, свежий — свежа, чистый — чиста.

Марий йылмыште приставке-влак укелан кора бес-, без- приставкан палымут-влак -дыме суффиксым налыт: бесправ­ный — правадыме, беспартийный — партийдыме, безбилетный — билетдыме да т.м.

Глагол-влак олыкмарий наречийыште -л суффикс дене, курыкмарий наречийыште -й суффикс дене оформитлалтыт: о.м. назначить — назначитлаш, анализировать — анализироватлаш, к.м. назначить — назначаяш, анализировать — анализируяш. Эрвелмарий наречийыште ышташ глагол ешаралтеш: ана­лизировать ышташ, назначить ышташ, возвратный глагол-влак деке лияш глагол ешаралтеш: интересоваться лияш — интере­соваться.

Наречий-влак вашталтдеат, вашталтынат кÿсынлалтыт: куль­турно — культурнын, ударно — ударный, -ски суффиксан наречий-влак -по приставке деч посна кÿсынлалтыт: комсомольски, творчески да т.м.

Семантике шотышто кугу вашталтыш уке: руш мут-влак шке значенийыштым тÿҥ шотышто арален кодат: радио, диктатур, атом, театр, ведра, чай, котомка да т.м. Но южгунам руш мут-влак шке значенийыштым але вашталтат, але аҥысыремдат. Теве марий ужава мутым налаш. Руш йылмыште тиде мут жаба ман- мым ончыкта, а лягушка манмым огыл, а марий йылмыште ужава — тиде лягушка, муний — жаба. Тыгак доска мутынат значенийже тыглай оҥа огыл, а возаш кучылтмо оҥа веле.