Татар йылме гыч кусынлымо мут-влак

Марий йылмысе татар мут-влак нерген первый кугу пашам финн йылмызе М. Рясянен 1923 ийыште савыктен луктын. Пашажс DietatarischenLehnwörterimTcheremissischen ("Татар кÿсынлымö мут-влак марий йылмыште") маналтеш. Тыште М. Рясянен чылаже 729 татар мутым веле ончыктен. Тудо эрвел наречийым шагал шотыш налын.

Пытартыш жапыште тиде йодышым Н И. Исанбаев поснак келгын шымлен. Тудын шотлымыж почеш чумыр марий йылмыште 3023 татар мут уло. Нуным лингвогеографий могырым ончалын, тудо тыге палемда: ончыктымо 3023 мут гыч 2906 мут эрвелмарий говорлаште вашлиялтыт. 832 мут — олыкмарий говорлаште, 265 мут — курыкмарий говорлаште, 180 мут — йÿдвел-касвел наречийыште. Чыла марий диалектлаште вашлиялтше мут-влакым Н И. Исанбаев 180 наре веле муын, эрвел ден олыкмарий наречийыште 500 икгай кÿсынлымö мутым ончыкта.

Эше ик оҥай фактым Н.И. Исанбаев палемда — олыкмарий наречийыште гына 70 мут вашлиялтеш, курыкмарий наречий­ыште веле — 26 мут. Йудвел-касвел наречийыште тыгай мут-влак уке улыт. Тушто вашлиялтше татар мут-влак гыч пелыже чыла диалектлаште пелашым муыт, 71 мут — олык ден эрвел наречийыште.

Мутат уке, тыгай оҥай явленийым поена марий диалект-влакын татар йылме дене тÿрлö семын кылым кучымышт дене веле умылтараш лиеш. Татар йылме гыч пурышо мут-влакым булгар да чуваш йылме гыч пурышо мут-влак деч ойырен моштыман. Тиде паша куштылго огыл, но икмыняр принцип тиде шотышто уло. Нуно тыгай улы: 1) мут тÿҥалтыште марий да татар йылмыште с йÿк уке гын, тиде мут татар йылме гыч кÿсынлымö, мутлан: мар. йорга "имне нерген", тат. юрга, чув. çăрха; 2) икымше слогышто марий ден татар йылмыште а гласный, чуваш йылмыште у, ă, ы гласный гын, тиде мут татар йылме гыч кÿсынлымö, мутлан: мар. сату, тат. camу "ужалаш", чув. сут; мар. алмаш, тат. алмаш "вашталташ", чув. ылмаш "вашталталташ"; мар. тамга, тат. тамга, чув. тăмха; 3) марий йылмыштат, татарыштат, чувашыштат икымше слогыш го а глас­ный гын, тиде шомакат татар йылме гыч пурышо, мутлан: мар. капка, гат. капка, чув. хапка; мар. начар, тат., чув. начар; 4) ма­рий да татар йылмыште ä гын, мут татар йылме гыч пурен, гиде тÿҥ шотышто эрвел наречийыште вашлиялтеш, мутлан: мар., тат. зäнгäр "голубой, синий", чув. сенкер "синий"; мар., тат. äмäл, чув. эмел; 5) марий ден татар йылмыште мут к со­гласный дене, чуваш йылмыште х дене тÿҥалеш гын, тиде адак татар шомак, мутлан: кияк "шудо", тат. кыяк, чув. хăяк; 6) марий ден татар йылмыште ч согласный, чувашыште ç со­гласный гын, марий шомак татар йылме гыч кÿсынлымö, мут­лан: чытан "пече", таг. читä, чув. çатан; 7) марий йылмыш­те з, татар йылмыште з чуваш йылмыште с согласный гын, тиде шомак татар йылме гыч пурышо, мутлан: мар. зиян, тат. зыян, чув. сиен; мар. пезмен, тат. бизмен, чув. писмен.

Эше икмыняр морфологический признакымат ончыкташ лиеш (мар., тат. — че, чув. - çе: кÿтÿчö, кÿтÿзö, - кай, — гай: чорагай да т.м).

Ончыктымо принцип-влакым ушыш налын, ме чыла ма­рий диалектлаште вашлиялтше татар мут-влакым эскерен лекына. Марий йылмыште нуно тÿҥ шотышто эн тошто татар мут-влак улыт. Тыгай мут-влак XIII ден XVIII курымла гутлаште, эрвелмарий-влакын тачысе верышкышт куснымышт деч ончыч, кÿсынлалтыныт. Тыге гынат, нуно чыла марий-влакын пырля илымышт годым кÿсынлалтыныт манаш огеш лий: ты жапыште марий йылмын тÿҥ территориальный диалект-влакше (курык- да олыкмарий) палемдалт шуыныт да татар-влакат пÿтынь марий кундемыш иканаште шарлен огытыл. Садлан ма­рий кундемын рÿдö, касвел да йÿдвел ужашыштыже илыше марий-влакын йылмыштышт татар мут-влак посна кÿсынлымö лийын кертыт, но пеш шагал, мутлан: к.м. йäнг "чон", миш. йаҥ «чон", к.м. кек "кайык", миш. кик "янлык"; к.м. кесӹ "каза", азерб. кəчI "каза"; огузла тыгак: кеčI "каза" (ДТС:291).

Д. Казанцев курыкмарий, йÿдвел-касвел наречийлаште да олыкмарий наречийын йошкар-ола говорыштыжо ц согласныян татар мут-влакымат мишар диалект гыч кÿсынлымылан шотла, мутлан: к.м., й.-к., й.-ол. цевер "мотор", миш. цäбар "мо­тор"; й.-ол. нарынце "нарынче", миш. нарынц. Моло вере нунын пелашышт ч согласныян улыт: чевер, нарынче. Но тыште ч >ц марий йылме негызеш лийын кертын манашат лиеш.

Чыла марий диалектлаште вашлиялтше татар мут-влак пеш тошто улыт да тошто илыш-йÿла дене кылдалтыныт, мутлан: о.м. агуртньо "шуртым рончымо ÿзгар", к., й.-к. ӓртньӹ, тат. äÿрнä, ӓвӹрнӓ; о.м., к., й.-к. алаша "имне", тат. алаша; о.м., к., й.-к. еҥга "изан ватыже", тат. җ ингä; о.м., к., й.-к. капка, тат. капка; о.м., э.м., к.м., й.-к. пораи "лум луммаш", тат. буран да т.м.

Олыкмарий наречий ден эрвелмарий наречийыште веле ваш­лиялтше мут-влак коклаште шуко производный шомак уло, мутлан: о., э. пайдале, пайдалык, тат. файдалы, файдалык; о.,э. тамле, тат. тäмле да т. м.

Олыкмарий наречийыште гына вашлиялтше мут-влак тыгайрак улыт: анык "шапаш", тат. анык; асу "пайда", тат. асу "пайда", маче "пырыс", тат. мачы, мäче да т.м.

Курыкмарий наречийыште веле вашлиялтше татар мут-влак: йой "чоя", тат. йой; цаклаш "тогдаяш", тат. чиклау.

Но тыште иктым палемдыде огеш лий. Тыгай мут-влак чумыр наречийым огыт авалте, посна говорлаште веле вашлиялтыт. Тиде посна говорын татар деке лишылрак лиймыштым але хронологически варарак кÿсынлымым ончыкта.

Южо марий диалектлаште (тиде поснак шижалтеш Мари-Турек, Сотнур, Шернур, Морко, Параньга марий-влакын йыл­мыштышт) татар мут-влак дене пырля кугезе чуваш мут-влак кучылталтыт, мутлан: мар. куанаш, тат. куану, мар. йывырташ, чув. хěпěрте; мар. сулык, чув. ç ылăх, мар. язык, тат. язык да т.м.

Мутат уке, татар шомак-влак тыгай годым варарак кÿсынлалтше улыт: тыште татар-влакын марий кундемыш чуваш- влакын кугезышт деч вара толмышт палдырна.

Тылеч посна татар йылме гоч марий йылмыш икмыняр мон­гол, перс мут-влак пуреныт. Мутлан, араб шомак-влакым Н. Исанбаев 200 наре муын: мар. ак, тат. ак, хак, араб. хак; мар. акыл, тат. акыл, араб, чакыл да т.м. Перс шомак-влак 10 утла улыт: мар. пазар, тат. базар, перс, базар; мар. пиямбар, тат. пигäмбäр, перс. пäйгäмбäр да т.м. (Исанбаев 1989:34).

Монгол йылме гыч пурышылан ик-кок мутым веле шотлаш лиеш: мар. уке, укей, монг. угей; мар. шÿ (шÿжöр) "шöр", таҥ. монг. сÿÿ "шöр", курд. şîr, гилянск. šir "шöр".