Тэма 1. Уводзіны. Гісторыя міжнародных культурных сувязей: прадмет і методыка

Установа адукацыі

«Беларускі дзяржаўны універсітэт культуры і мастацтваў»

Факультэт культуралогіі і сацыякультурнай дзейнасці

Кафедра міжкультурных камунікацый

 

УЗГОДНЕНА Загадчык кафедры ___________А.У. Марозаў «      »___________20 г.

УЗГОДНЕНА Дэкан факультэта ___________М.М. Каралёў «   »___________20 г.

 

 

ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНЫ КОМПЛЕКС

ПА ВУЧЭБНАЙ ДЫСЦЫПЛІНЕ

 

ГІСТОРЫЯ МІЖНАРОДНЫХ КУЛЬТУРНЫХ СУВЯЗЕЙ

для спецыяльнасці 1-21 04 01 Культуралогія (па напрамках)

для напрамку спецыяльнасці 1-21 04 01-02 Культуралогія (прыкладная)

спецыялізацыі 1-21 04 01-02 02 Менеджмент міжнародных культурных сувязей

 

Складальнік:

Д.А. Крывашэй, кандыдат гістарычных навук, дацэнт

 

 

Разгледжана і зацверджана

на пасяджэнні Савета ўніверсітэта «19» верасня 2017 г.

пратакол № 1

Складальнік:

Крывашэй Д.А., дацэнт кафедры міжкультурных камунікацый Беларускага дзяржаўнага універсітэта культуры і мастатцваў, кандыдат гістарычных навук, дацэнт

Рэцэнзенты:

Крывічаніна Кацярына Аляксандраўна, старшы навуковы супрацоўнік Цэнтра ўсеагульнай гісторыі і міжнародных адносін ДУ “Інстытут гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі”, кандыдат гістарычных навук, дацэнт;

Бяспалая Марыя Аркадзьеўна, загадчык кафедры гісторыі Беларусі і музеязнаўства УА “Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт культуры і мастацтваў”, доктар гістарычных навук, прафесар.

Разгледжаны і рэкамендаваны кафедрай да зацвярджэння:

Кафедрай міжкультурных камунікацый

(пратакол ад 30 жніўня 2017г. № 1 );

Саветам факультэта культуралогіі і сацыякультурнай дзейнасці

(пратакол ад 30 жніўня 2017г. № 1 ).

ЗМЕСТ

1.	ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА	4
2.	ТЭАРЭТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ	6
2.1	Канспект лекцый	6
3.	ПРАКТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ	41
3.1	Тэматыка і метадычныя парады па падрыхтоўцы да семінарскіх заняткаў	41
4.	РАЗДЗЕЛ КАНТРОЛЮ ВЕДАЎ	71
4.1	Пытанні для самаправеркі пры падрыхтоўцы да семінарскіх заняткаў	71
4.2	Пытанні да заліку	87
4.3	Крытэрыі ацэнкі вынікаў вучэбнай дзейнасці	89
4.4	Крытэрыі ацэнкі ведаў і кампетэнцыі студэнтаў	91
5.	ДАПАМОЖНЫ РАЗДЗЕЛ	93
5.1	Вучэбная праграма	93
5.2	Тэматычныя планы дысцыпліны	99
5.3	Асноўная літаратура	100
5.4	Дадатковая літаратура	101

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

 

Дысцыпліна «Гісторыя міжнародных культурных сувязяў» накіравана на авалоданне студэнтамі кампетэнцыямі, звязанымі з гісторыяй культурнага ўзаемадзеяння чалавецтва, што дазваляе глыбей усвядоміць стан і тэндэнцыі развіцця нацыянальнай культуры, пазнаёміцца з культурай іншых краін, прасачыць магчымыя агульныя падыходы ў гістарычнай рэтраспектыве, і на аснове гэтага выпрацаваць стратэгію супрацоўніцтва, распрацаваць канкрэтныя сацыякультурныя праекты.

Мэта дадзенай дысцыпліны – фармаванне ў студэнтаў фундаментальных ведаў па гісторыі міжнароднага культурнага супрацоўніцтва.

Задачы дысцыпліны:

• засваенне студэнтамі зместу вучэбнага курсу як асновы ведаў аб асноўных напрамках і заканамернасцях міжнародных культурных сувязяў у гістарычнай рэтраспекцыі;

• авалоданне асноўнымі гістарычнымі фактамі, датамі, паняццямі, веданне імёнаў гістарычных дзеячаў, фактаў развіцця сусветнай цывілізацыі;

• выпрацоўка ўмення на аснове асобных фактаў і інфармацыі рабіць абагульненні і вызначаць заканамернасці гістарычнага развіцця культурных сувязей;

• фарміраванне ўмення раскрыць эвалюцыю і спецыфіку міжнародных культурных сувязяў у розныя культурна-гістарычныя перыяды, ахарактарызаваць асноўныя этапы ўзаемадзеяння беларускай культуры з культурамі іншых краін і народаў, паказаць ролю і месца беларускай нацыянальнай культуры ў агульнасусветным і еўрапейскім культурным кантэксце;

• разуменне студэнтамі спецыфікі працэсу станаўлення і развіцця міжнародных культурных сувязей;

• засваенне студэнтамі асноўных метадалагічных м метадычных падыходаў і іх выкарыстанне ў працэсе рашэння адукацыйных, выхаваўчых і прыкладных задач;

• прывіць студэнтам эмпатыю да разнастайных культурных досведаў і уплываў, цікавасці і павагі да культур, каштоўнасцяў і традыцый іншых народаў;

• развіць у студэнтаў здольнасць устанаўлення эфектыўнага ўзаемадзеяння з замежнымі партнёрамі ў сферы міжнародных культурных сувязей;

У праграме прадугледжана актуалізацыя міжпрадметных сувязяў з дысцыплінамі “Менеджмент і маркетынг у сферы культуры”, “Фундаментальная культуралогія”, “Практыка міжнародных культурных сувязяў”, “Менеджмент у сферы культуры за мяжой” і “Прафесійныя камунікацыі”.

Па заканчэнні вывучэння дысцыпліны студэнты павінны ведаць:

• асноўныя тэарэтычныя паняцці дадзенай дысцыпліны;

• важнейшыя тэндэнцыі, формы і напрамкі міжкультурнага ўзаемадзеяння краін і народаў Еўропы, Азіі і Амерыкі ў гістарычнай рэтраспектыве;

• гісторыю фармавання нацыянальнай культуры ў кантэксце міжкультурных камунікацый з замежнымі краінамі з старажытных часоў да нашых дзён;

• асноўныя формы міжнароднага супрацоўніцтва ў розных галінах культуры.

Студэнты павінны ўмець:

• ужываць гістарычны вопыт міжкультурнага ўзаемадзеяння Беларусі для распрацоўкі міжнародных сацыякультурных праектаў;

• ажыццяўляць практычны аналіз вопыту інстытутаў, якія дзейнічаюць у сферы міжнародных культурных сувязей, з пункту гледжання выкарыстання іх магчымасцяў для ажыццяўлення міжкультурнай камунікацыі;

• набыць навыкі выкарыстання нацыянальных і агульначалавечых каштоўнасцяў на ўзроўні міжкультурнай камунікацыі.

Студэнты павінны валодаць:

• метадамі практычнага аналізу гісторыі міжнародных культурных сувязяў у мэтах лепшага разумення культурных асаблівасцяў замежных партнёраў;

• вопытам аналізу спецыфікі беларускай культуры ў кантэксце міжнародных культурных сувязяў.

Вучэбным планам па дысцыпліне «Гісторыя міжнародных культурных сувязяў» усяго прадугледжана 38 гадзін аўдыторных заняткаў. Прыкладнае размеркаванне аўдыторных гадзін па відах заняткаў: лекцыі – 24, практычныя (семінарскія) заняткі – 14. Запланаваная форма кантролю – залік.

 
2. ТЭАРЭТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ

Канспект лекцый

Тэма 1. Уводзіны. Гісторыя міжнародных культурных сувязей: прадмет і методыка

1. Прадмет, задачы, структура і змест вучэбнай дысцыпліны.

2. Крыніцазнаўчая база і метады даследавання.

3. Асноўныя фактары, формы і метады культурных сувязей.

 

1. Культура выконвае важную камунікатыўную функцыю, аб'ядноўваючы розныя па сваёй сацыяльнай, этнічнай, рэлігійнай прыналежнасці групы людзей. Менавіта культура становіцца сёння той «мовай», на якой можа быць пабудаваная ўся сістэма сучасных міжнародных адносін.

Тэарэтычная і практычная значнасць культурных сувязяў у сучасным палітычнай прасторы, актыўныя працэсы інтэграцыі і глабалізацыі ў сучасным свеце, праблемы культурнай экспансіі дыктуюць неабходнасць звароту да пытанняў міжнароднага культурнага абмену ў сістэме міжнародных адносін.

Дысцыпліна «Гісторыя міжнародных культурных сувязяў» накіравана на авалоданне студэнтамі кампетэнцыямі, звязанымі з гісторыяй культурнага ўзаемадзеяння чалавецтва. Гэта дазваляе глыбей усвядоміць стан і тэндэнцыі развіцця нацыянальнай культуры, пазнаёміцца з культурай іншых краін, прасачыць магчымыя агульныя падыходы ў гістарычнай рэтраспектыве, і на аснове гэтага выпрацаваць стратэгію супрацоўніцтва, распрацаваць канкрэтныя сацыякультурныя праекты.

Вывучэнне дадзенай дысцыпліны павінна развіць ў студэнтаў эмпатыю да разнастайных культурных досведаў і уплываў, цікавасць і павагу да культур, каштоўнасцяў і традыцый іншых народаў. Веданне спецыфікі гісторыі культурнага ўзаемадзеяння пэўных краін і народаў дапаможа маладому спецыялісту пазбегнуць памылак ў міжкультурнай камунікацыі, павысіць эфектыўнасць узаемадзеяння з замежнымі партнёрамі ў сферы міжнародных культурных сувязей.

Прадметам дысцыпліны з’яўляецца гісторыя міжнародных культурных сувязей пачынаючы ад старажытных цывілізацый і заканчваючы сучаснасцю. Асноўнымі задачамі з’яўляюцца: выпрацоўка ведаў аб асноўных асноўных напрамках і заканамернасцях міжнародных культурных сувязяў у гістарычнай рэтраспекцыі; фарміраванне ўмення раскрыць эвалюцыю і спецыфіку міжнародных культурных сувязяў у розныя культурна-гістарычныя перыяды, ахарактарызаваць асноўныя этапы ўзаемадзеяння беларускай культуры з культурамі іншых краін і народаў, паказаць ролю і месца беларускай нацыянальнай культуры ў агульнасусветным і еўрапейскім культурным кантэксце.

Дысцыпліна знаёміць з важнейшымі тэндэнцыямі, формамі і напрамкамі міжкультурнага ўзаемадзеяння краін і народаў Еўропы, Азіі і Амерыкі ў гістарычнай рэтраспектыве, асноўнымі этапамі фармавання беларускай нацыянальнай культуры ў кантэксце міжкультурных камунікацый з замежнымі краінамі.

2. Крыніцамі па вывучэнню гісторыі міжнародных культурных сувязяў з'яўляюцца:

рэчавыя (прадметы ўжытку, адзенне і да т.п.);

пісьмовыя (летапісе, хронікі, надпісы на камянях, будынках, прадметах, перапіска асобных людзей);

этнаграфічныя (культура побыту, харчавання, вышыўка і да т.п.);

лінгвістычныя (назвы рэк, імёны ўласныя, этымалогія слоў);

вусныя (песні, казкі, легенды);

аўдыёвізуальныя.

Метады даследавання:

сістэмны падыход – дазваляе вывучыць дадзеную культуру, паказаўшы яе ў гэты момант часу ва ўсёй паўнаце яе сувязяў і адносін як з іншымі культурамі, так і з падсістэмамі сваёй культуры, супаставіць яе з іншымі сацыяльнымі з'явамі, зразумець яе як адну з галоўных бакоў жыцця грамадства;

дыяхранічны метад – вывучэнне фактаў і падзей сусветнай і айчыннай культуры ў храналагічнай паслядоўнасці іх з'яўлення і працякання;

сінхранічны метад – сукупны аналіз дзвюх або некалькіх культур на пэўным этапе іх развіцця, з улікам існуючай узаемасувязі і магчымых супярэчнасцяў;

параўнальна - гістарычны метад – параўнанне розных культурных з'яў, уласцівых розным гістарычным эпохам і сацыяльных сістэмах;

структурна - функцыянальны метад – раскладанне вывучаемага аб'екта на складовыя часткі і выяўленне іх ўнутранай сувязі, абумоўленасці, суадносін паміж імі, а таксама вызначэнні іх функцый;

тыпалагічны –вывучэнне структуры культуры шляхам ўзыходжання ад абстрактнага да канкрэтнага і выяўлення на гэтай аснове тыпалагічнай блізкасці і гісторыка-культурнага працэсу.

Прынцып гістарызму – ўсе з'явы, падзеі, факты культурнага працэсу разглядаюцца ў кантэксце таго гістарычнага часу, тых умоў (сацыяльных, эканамічных, палітычных, маральна-псіхалагічных і інш.), у якіх яны адбываліся.

3. Першыя кантакты, якія знайшлі адлюстраванне ў помніках матэрыяльнай і духоўнай культуры, пісьменнасці адносяцца яшчэ да эпохі станаўлення дагістарычных грамадстваў. У гэты час досыць актыўна ажыццяўляўся абмен прадметамі побыту.

У эпоху неаліту адбываецца магутнае перасяленне індаеўрапейскіх плямёнаў, якое прыводзіць да змены матэрыяльнай культуры плямён, што засялялі паўднёвую Еўропу. Хваля “вялікага перасялення” народаў у перыяд ранняга сярэднявечча значна актывізавала міжкультурныя кантакты. У выніку плямёны запазычылі адзін у аднаго нямала ведаў і навыкаў. Перасяленне ўнесла сваю лепту ў фарміраванне адзінай лацінскай моўнай сістэмы Еўропы (так званай «вульгарнай латыні»), на аснове якой утварыліся шматлікія мовы Заходняй Еўропы.

Вялікую ролю ў развіцці міжкультурных зносін аказвалі таксама і ваенныя паходы. Так заваявальныя палітыка Аляксандра Македонскага прывяла да таго, што геаграфія міжкультурных зносін значна павялічылася. Заваявальныя паходы крыжакоў, еўрапейская экспансія цэнтральна-азіяцкіх качавых народаў, каланіяльная экспансія еўрапейскіх краін на іншыя кантыненты прывялі да значных культурных перамен.

Важную ролю ў распаўсюджанні інфармацыі, інтэнсіўнасці і пашырэнні геаграфіі міжкультурнай камунікацыі адыграла развіццё транспарту – спачатку калёснага з выкарыстаннем валоў, потым конскай сілы, затым рачнога і марскога. Вынаходніцтва паравога рухавіка прывяло да з’яўлення параходаў, паравозаў, машын, і самалётаў, што значна паскорыла міжкультурныя кантакты.

У найстаражытны перыяд узнікаюць і першыя напрамкі культурнага ўзаемадзеяння, такія як гандлёвыя, рэлігійныя, мастацкія сувязі, турызм, тэатральныя кантакты, літаратурны, адукацыйны, спартыўны абмен.

У цяперашні час культурныя сувязі ў сістэме міжнародных адносін – складаная, комплексная з'ява, якая адлюстроўвае агульныя заканамернасці міжнародных адносін і сусветнага культурнага працэсу. Сучасныя культурныя сувязі адрозніваюцца значнай разнастайнасцю, шырокай геаграфіяй, працякаюць у розных формах і накірунках.

Да асноўных формаў міжнароднага культурнага абмену на сучасным этапе можна аднесці фестывалі, конкурсы, гастролі, спаборніцтвы, навуковыя і адукацыйныя канферэнцыі, праграмы навукова-даследчага і адукацыйнага абмену, практыка стыпендый і грантаў, дзейнасць фондаў і навуковых арганізацый, выставы, кірмашы, а таксама сумесныя культурныя праекты.

У сучаснай міжкультурнай камунікацыі можна адзначыць дзве тэндэнцыі. З аднаго боку, адбываецца актыўнае пашырэнне камунікатыўнай прасторы, у якую ўключаюцца ўсе новыя і новыя краіны, прадстаўнікі розных сацыяльных груп. Аднак, з іншага боку дыялог у культурнай сферы нельга назваць раўнацэнным, ўзаемавыгадным  для многіх удзельнікаў гэтага працэсу.

 

Тэма 2 Цывілізацыі Старажытнага Ўсходу ў міжкультурным кантэксце

1. Цывілізацыя Старажытнага Егіпта.

2. Культура народаў Месапатаміі.

3. Культура старажытнага Ірана.

4. Фінікійская культура.

 

1. Старажытнаегіпецкая цывілізацыя склалася ў Паўночна-Усходняй Афрыцы ў даліне ракі Ніл. Працы, звязаныя з пабудовамі, вымярэннямі палёў, правядзеннем каналаў, падлікам запасаў, прывялі да ўзнікнення матэматыкі. Такія інструменты, як піла, а асабліва рычаг, блок і ворат лічацца дасягненнямі егіпецкай тэхнічнай думкі (многія сюды адносяць і кола). У металургіі егіпцяне вынайшлі нажныя мяхі са скуры. Да XV ст. да н.э. адносіцца вынаходніцтва вертыкальнага ткацкага станка. Мадыфікацыя такога станка стала найбольш распаўсюджаным варыянтам ў Старажытнай Грэцыі. У Егіпце ўпершыню з'явіліся сонечныя і вадзяныя гадзіннікі. Узнікненне сонечнага календара па некаторых дадзеных датуецца IV тысячагоддзем да н.э. Гэтым календаром карысталіся на працягу многіх стагоддзяў, ён паслужыў асновай для уведзенага ў Рыме ў 46 г. да н. э. Юліянскага календара.

Містычная і рэлігійная думка Старажытнага Егіпта стала вельмі прыцягальнай для элінаў. Існуюць згадкі аб тым, што выбітныя грэчаскія мысляры (Салон, Фалес, Піфагор, Гекатэй Мілецкі і інш.) вучыліся ў Егіпце. Культ егіпецкіх багоў (Ісіда, Асірыса) быў надзвычай шырока распаўсюджаны сярод рымлян, захопленых ідэяй неўміручасці. Міф пра Асірыса цесна звязаны з агульным для ўсяго Міжземнамор'я міфам пра бoга урадлівасці, або бога збожжа. Культ Асірыса аказаў вялікі ўплыў на хрысціянства, на складанне шэрагу абрадаў, на стварэнне шматлікіх вобразаў хрысціянскай іканаграфіі.

На тэрыторыі Егіпта паўсталі першыя хрысціянскія культурныя цэнтры, якія далі ўжо нашаму еўрапейскаму свету Паўла Фівейскага, Апанаса Александрыйскага, Клімента Александрыйскага. Ёсць верагоднасць, што старажытнаегіпецкая пісьменнасць паўплывала на фінікійскае пісьмо, а праз яго – на еўрапейскую сістэму пісьма. Егіпцяне зрабілі важнае адкрыццё ў гісторыі пісьма – ўвялі ва ўжытак некалькі знакаў-літар, якія пазначалі зычныя гукі. Гэта паскорыла стварэнне алфавітных сістэм пісьма. Першыя алфавіты складаліся толькі з зычных літар.

У літаратуры гэтай старажытнай краіны паўсталі многія жанры і матывы, якія перайшлі ў еўрапейскую літаратуру. Традыцыі і элементы архітэктуры – львы і сфінксы, калоны і абеліскі, грабніцы і храмы – былі запазычаныя антычным архітэктурным геніем. У даліне Ніла склаліся многія класічныя жывапісныя тыпы і формы – насценны жывапіс, круглая статуя, рэльеф. Уплыў егіпецкай культуры прасочваецца не толькі ў еўрапейскім мастацтве, але і ў мастацтве Блізкага Ўсходу.

2. У паўднёвай частцы Міжрэчча на тэрыторыі сучаснага Ірака ў 4-3 тыс. да н. э. ўзнікла Шумерская цывілізацыя. У перыяд Урукскай культуры з'яўляецца першае ў гісторыі чалавецтва пісьмо (піктаграмы-малюнкі) – клінапіс на гліняных таблічках. З пераходам да клінапісу з'яўляецца пісьмо па складах. Клінапіс атрымаў вялікае распаўсюджанне: лічыцца, што ён паўплываў на пісьменнасць многіх моў "вавілонскага гармідару" і нават праз іх на фарміраванне грэчаскага алфавіту ранняй эпохі. У другой палове II тысячагоддзя да н. э. клінапіс становіцца сродкам міжнародных зносін на Блізкім Усходзе.

Найстаражытныя міфы Двуречча – гэта тая культурная аснова, на якой паўсталі і расквітнелі многія легенды, міфы, вераванні і звычаі антычнасці. З імі шмат у чым звязаныя або пераклікаюцца біблейскія гісторыі. Адгалоскі светаразумення, характэрнага для дзяржаў Двуречча, можна знайсці ў старажытнагабрэйскіх, егіпецкіх і арабскіх міфалагічных і рэлігійных сістэмах. У «Энума Эліш» распавядаецца аб пачатку свету, пра багоў і іх барацьбе за светаўладкаванне. апісанне Сусветнага патопу ў Бібліі пераклікаецца з «Эпасам аб Гільгамешы». У шумерскай міфалогіі існавалі міфы аб залатым стагоддзі чалавецтва і райскім жыцці, якія з цягам часу ўвайшлі ў рэлігійныя ўяўленні народаў Пярэдняй Азіі, а пазней – у біблейскія сюжэты.

У II тыс. да н.э. склалася вавілонская рэлігія. Значны ўплыў на пазнейшыя рэлігіі аказала вавілонская дэманалогія. уся сярэднявечная еўрапейская фантасмагорыя пра злыя духі, што натхняла інквізітараў на іх дзікія пераследаванні "ведзьмаў", узыходзіць пераважна да гэтай крыніцы.

Самай жа вялікай дзяржавай старажытнасці ў Двурэччы стала Асірыя, якая сфармавалася ў II тысячагоддзі да н. э. у сярэдняй частцы Міжрэчча. У 8 стагоддзі да н.э. пры цары Ціглатпаласары III адбываецца ўзмацненне Асірыі. А ў 7 ст. да н.э. Асірыя падпарадкоўвае сабе Вавілон. З гэтага часу пачынаецца этап суіснавання Асірыйскі-Вавілонскай цывілізацыі. У сталіцы дзяржавы Нінэвіі знаходзілася самая вялікая бібліятэка старажытнасці.

3. У канцы IV - пачатку III тысячагоддзя да н.э. на паўднёвым захадзе Ірана з'явілася старажытная культура эламітаў, якія былі роднасныя, калі грунтавацца на сваяцтве мовы, протадравідам, што жылі ў Індастане Некалькі пазней на тэрыторыю Старажытнага Ірана праніклі народы, якія называлі сябе арыямі. Ад назвы гэтага племені і паходзіць назва «Іран».

Эламіты здолелі стварыць самабытную культуру, у якой, тым не менш выразна прасочваюцца сувязі з Месапатаміяй. Асабліва ярка гэта праяўляецца ў скульптуры гэтага перыяду. У вавіланян былі запазычаныя тэхніка вырабу шматколернай паліўнай глазуры цаглін (кафляў). А эламская мова была ўдасканалена на аснове месапатамскай пісьменнасці (клінапісу). Існуе таксама мноства паралеляў у рэлігійных вераваннях і г.д.

Тут абагаўляліся і шанаваліся прыродныя сілы і з'явы: багіня вады і ўрадлівасці Анахіта, бог сонца і святла, бог-ваяўнік Мітра, які першапачаткова, верагодна, быў богам дагавору. У канцы I тысячагоддзя да н.э. – пачатку I тысячагоддзя н.э. паўстаў мітраізм – рэлігія пакланення Мітры, надзвычай папулярная сярод рымскіх легіянераў, разнесеная імі па тэрыторыі Рымскай імперыі, і якая стала сур'ёзнай саперніцай ранняга хрысціянства. У цэлым жа, культ Мітры і Анахіты быў увабраны новай рэлігіяй, якая ўзнікла пазней на тэрыторыі Персіі, – зараастрызмам. Апошнім усплёскам рэлігійнай думкі Старажытнага Ірана стала маніхейства. Яно нароўні з зараастрызмам атрымала распаўсюджанне ў Іране ў III ст. н.э. Маніхейства распаўсюдзілася на велізарнай тэрыторыі ад Іспаніі да Кітая і значна паўплывала на дуалістычная ерасі Сярэднявечча.

Падчас Ахеменідаў (VI ст. да н.э. - 330 г. да н.э.) арамейскае пісьмо стала распаўсюджвацца ў Сярэдняй Азіі і Індыі, што спрыяла ўзнікненню парфянскай, сярэднеперсідскай, сагдыйскай і харезмійскай ідэаграфічным сістэмам пісьма. Некаторыя старажытнаіранскія словы былі запазычаныя санскрытам.

Чырвонай ніткай праз усю мастацкую культуру Старажытнага Ірана праходзіла імкненне да выкарыстання культурных дасягненняў іншых народаў. Рэльефы, якія багата ўпрыгожвалі сцены персідскіх палацаў у Пасаргадах, Персепалі і Сузах, па стылі і тэхніцы нагадваюць рэльефы Асірыі і Новага Вавілона. Шырокае выкарыстанне ў архітэктурных збудаваннях усходаў, тэрас, статуй фантастычных жывёл збліжае персідскія будынкі з архітэктурай Месапатаміі.

4. Дзяржава Фінікія ўтварылася 4 тыс гадоў таму ў сувязі з развіццём рамёстваў, а не земляробства. Фінікія стала унікальным месцам у свеце. Справа ў тым, што ў ёй зліліся культуры Егіпта, Сірыі, Палесціны, Шумера, Аккад, Анатолі і дзікіх качавых плямёнаў, накшталт хуррытаў. Фінікійцы на тысячагоддзі сталі гаспадарамі мора і змаглі весці самы эфектыўны гандаль тых часоў. Фінікія неўзабаве праславілася як зямля, дзе са шкла рабілі рашуча ўсё: посуд, ўпрыгажэнні, люстэркі. Фінікія ў 825 г. да н.э. заснавала ўласную калонію на паўночным беразе Афрыкі (Карфаген). У 7 ст. да н.э. у Лідзіі ўвайшлі ў моду першыя манеты. Фінікійцы перахапілі пацешнае новаўвядзенне і сталі чаканіць сваю манету. Персы ўзбагацілі фінікійцаў веданнем банкаўскай справы, якое ў Вавілоне было вядома яшчэ ў 2-м тысячагоддзі да нашай эры. Для спрашчэння валютных і крэдытных аперацый прыйшлося ўводзіць алфавіт. Алфавіт апынуўся зручным і паступова стаў выцясняць іншыя сістэмы, у тым ліку і складовую, і ўжо вядомае іерагліфічнае пісьмо. Ад яго пайшлі арамейская, арабская і яўрэйскае пісьменства. У 11 ст. да н.э. алфавіт перахапілі грэкі. Ад грэкаў алфавіт перанялі лаціняне, славяне, грузіны і армяне. Ва ўсе гэтыя краіны алфавіт быў занесены гандлярамі Бібла і / або Сідона.

 

 

Тэма 3. Цывілізацыі Старажытнай Індыі і Кітая, іх уплыў на культуру краін Азіі

1. Культура Старажытнага Кітая.

2. Культура Старажытнай Індыі.

 

1.У Старажытным Кітаі сфарміравалася і амаль без змен праіснавала аж да XVII ст. н.э. унікальная культура. Сярод іншых культур яна вызначаецца сваім адзінствам, своеасаблівасцю і замкнёнасцю. Бліжэй да сярэдзіны II тысячагоддзя да н.э. тут была створана першая дзяржава (Шан або Інь). Пры імператарскіх дварах ствараюцца вялікія бібліятэкі. Да пачатку I тыс. да н.э. адносяцца найбольш раннія помнікі старажытнакітайскай літаратуры – “Кніга песень”, якая змяшчае каля 300 песень і вершаў, і “Кніга пераменаў”. У 9-3 стст. да н.э. (на гэты перыяд прыпадае заваёва імперыі Шан плямёнамі Чжоў і феадальная раздробленасць Чжанго) фармуецца кітайская філасофія. Узнікаюць матэрыялістычныя перакананні, у аснове якіх ляжыць уяўленне аб пяці першаэлементах («стыхіях») прыроды: вада, агонь, метал, дрэва, зямля. У VI-V стст. да н.э. зараджаюцца даасізм і канфуцыянства. Новы росквіт культуры і мастацтва Кітая пачынаецца з сцвярджэннем дынастыі Хань (206 г. да н.э. – 220 гг. н.э.) Маштабныя гідратэхнічныя работы, будаўніцтва палацаў, храмаў, грабніц. У гэты перыяд у Кітай пранікае будызм.

Ужо ў XV ст. да н.э. ў Кітаі існавала развітая сістэма іерагліфічнага пісьма. На рубяжы нашай эры ў Кітаі была вынайдзена туш, а затым сталі карыстацца графітам. У I ст. н.э. кітайцы вынайшлі паперу. У Еўропу яна трапіць толькі ў Сярэднявеччы. Дзякуючы незалежнасці чытання і напісання кітайскіх іерогліфаў, іншым народам было параўнальна лёгка іх пазычаць. Розныя дыялекты, нават розныя мовы выкарыстоўвалі кітайскія іерогліфы ў якасці агульнай пісьмовай сістэмы. У старажытнасці ў Японіі, Карэі і В'етнаме кітайскія іерогліфы з'яўляліся адзінай афіцыйнай пісьмовай сістэмай.

Старажытным кітайцам належаць многія тэхнічныя вынаходкі: магнітны прыбор – прабацька компаса, які меў выгляд лыжкі, якая ляжыць на металічнай пласціне і паказвае ручкай на поўнач, зубчастае кола, вадзяны млын, спідометр, папера, кнігадрукаванне і г.д. Самы выбітны астраном старажытнасці Чжан Хен (78-39 гг. н.э.) здолеў налічыць 2,5 тыс. зорак, размешчаных у 124 сузор'ях. Ён стварыў першы ў свеце нябесны глобус, які адлюстроўваў рух нябесных цел, вынайшаў першы сейсмограф.

У II ст. да н.э. быў пракладзены Вялікі шаўковы шлях, які звязваў Кітай, Індыю, Сярэднюю Азію, Сярэдні і Блізкі Усход, Міжземнамор'е. Шлях адыграў вялікую ролю ў развіцці эканамічных і культурных сувязяў народаў Пярэдняй Азіі, Каўказа, Сярэдняй Азіі і Кітая. Ён, напрыклад, служыў правадніком распаўсюджвання тэхналогій і інавацый, у тым ліку ў мастацтве (танцы, музыка, выяўленчае мастацтва, архітэктура), рэлігіі (хрысціянства, будызм, іслам, маніхейства), тэхналогіі (вытворчасць шоўку, пораху, паперы і т. п.). Пры гэтым амаль усе тэхналогіі (за выключэннем, мабыць, калясніцы ў найстаражытныя часы) распаўсюджваліся з Кітая на захад, а не ў процілеглым кірунку.

Перыяд 10-13 стст н.э. (Дзяржава Сун) лічыцца эпохай эканамічнага і культурнага росквіту Кітая. Расце колькасць гарадоў, працягваецца рост колькасці гарадскога насельніцтва, кітайскія рамеснікі дасягаюць вышынь у вырабе вырабаў з фарфору, шоўку, лаку, дрэва, слановай косці і інш. Былі вынайдзены порах і компас, распаўсюджваецца кнігадрукаванне, выводзяцца новыя высокаўраджайныя гатункі збожжавых, павялічваюцца пасевы бавоўны. Адной з найбольш уражлівых і эфектыўных з дадзеных інавацый было цалкам свядомае, сістэматычнае і добра арганізаванае ўкараненне і распаўсюджванне новых гатункаў хуткаспелага рысу з Паўднёвага В'етнама (Чампы).

Да пачатку XII ст. н.э. адносіцца станаўленне тэатральнага мастацтва ў Кітаі. Да пачатку II тысячагоддзя – першыя гісторыі пра існаванне ў краіне тэатра ценяў. Дзякуючы пасярэдніцтву мангольскіх войскаў тэатр ценяў распаўсюдзіўся па свеце. Пры мангольскай дынастыі Юань (1280-1368) расцвілі цзацзюй, або «змешаныя прадстаўленні», таксама званыя юаньскай драмай. Сучасныя тэатральныя школы (пекінская опера, шанхайская опера і г.д.) з'яўляюцца прамымі нашчадкамі юаньской драмы, якая таксама мела вялікі ўплыў на сусветны кінематограф: у фільмах пра баявыя мастацтвы гэтыя мастацтва дэманстраваліся перш за ўсё акцёрамі, выхаванымі ў школах т. зв. «опер».

Кітай паслужыў арэалам пачатковага распаўсюджвання на Далёкім Усходзе будызму і месцам складання асаблівай, у параўнанні з эталонным (індыйскім) веравучэннем, традыцыі, якая і легла ў падмурак карэйскага і японскага варыянтаў будыйскай культуры.

Кітайская дзяржаўнасць аказала якаснае ўздзеянне на сацыяльна-палітычны лад суседніх краін (стварэнне імперскіх рэжымаў па мадэлі кітайскай імперыі) і сістэму іх афіцыйнай ідэалогіі. Такі ж уплыў выяўляецца ў грамадска-палітычнай думцы гэтых краін, у іх мастацкай славеснасці, у выяўленчым і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве. Кітайскія вытокі маюць многія з асобных рэалій духоўнага жыцця Карэі і Японіі, якія ўспрымаюцца, на першы погляд, у якасці цалкам мясцовых па паходжанні, як, напрыклад, знакамітая японская чайная цырымонія або мастацтва карлікавага саду.

2. Гісторыя Індыі пачалася з ўзнікнення Хараппскай цывілізацыі, якая размясцілася ў даліне ракі Інд. Яе найбольшы росквіт прыйшоўся на III тыс. да н. э. Гандлёвыя кантакты стваральнікаў старажытнай цывілізацыі ахоплівалі велізарную тэрыторыю, ад Каракумаў на поўначы да Малабарскага берага на поўдні, ад стэпаў Цэнтральнай Азіі на ўсходзе да выспы Крыт на захадзе. Важную ролю ў гэтай гандлі адыгрывалі марскія трасы, пракладзеныя протаіндыйцамі ў Індыйскім акіяне, Персідскім заліве, Аравійскім і Чырвоным морах.

Пасля гібелі Харапскай цывілізацыі спатрэбілася амаль тысячагоддзе, каб у даліне Ганга паўстала новая цывілізацыя з эфектыўным земляробствам, развітай металургіяй, з новай мовай, літаратурай і рэлігіяй – Ведыйская цывілізацыя (XIII-VI стст. да н. э.). Цывілізацыя даліны Ганга дала рэлігію ведызм. У гэты час узнікае першы літаратурны помнік Індыі – “Веды”. Ведызм ня з'яўляўся агульнаіндыйскай рэлігіяй, а адносіўся да вераванняў старажытных арыйскіх плямёнаў. У ім паўстала ўяўленне аб трансміграцыі душ. Грунтуючыся на аўтарытэце ведызму ў VII-VI стст. да н.э. афармляецца новы рэлігійнае кірунак – індуізм. Асноўным сачыненнем індуізму з'яўляецца «Бхагавадгіта», якая з'яўляецца часткай эпічнай паэмы «Махабхарата». Другім важным творам індуізму з’яўляецца “Рамаяна” (“падарожжа Рамы”). Гэты эпас лічыцца старэйшым за “Махабхарату”

Гэтыя эпапеі выйшлі за межы Індыі і ўжо ў ранняе сярэднявечча сталі вельмі папулярнымі ў Непале, Камбоджы, Інданэзіі, Тыбеце, на Далёкім Усходзе. Па сіле мастацкага ўвасаблення, гіганцкаму аб'ёму і ўздзеянню на культуру многіх народаў паэмы «Махабхарата» і «Рамаяна» справядліва параўноўваюць з «Іліядай» і «Адысея».

З пазнейшых помнікаў літаратуры значную папулярнасць за межамі Індыі набыла «Панчатантра» (Пяцікніжжа, III-IV стст. н.э.) – зборнік казак, баек, прыпавесцяў і апавяданняў павучальных толку. «Панчатантра» была перакладзеная на многія мовы Азіі, у тым ліку на пехлеві, сірыйскі, арабская. Захаваліся яе мангольскія, тыбецкія, лаоскія, малайскія пераклады і рэдакцыі. На Блізкім Усходзе яна была вядомая пад назвай «Каліла і Дымна». Яе сірыйскі пераклад «Стэфаніт і Іхнілат» лёг у аснову старажытнарускіх перакладаў. У цэлым вядома больш за 200 перакладаў «Панчатантры».

Будыйскі перыяд (V-III стст. да н. э.). З VI ст. да н.э. ў Індыі існаваў быдызм. У III ст. да н. э. адзін з кіраўнікоў імперыі (Ашока Маурья) выкарыстаў яго ў мэтах аб'яднання народаў краіны.

Будызм унёс новы струмень у развіццё кітайскай філасофіі і моцна паўплываў на кітайскую культуру. З'явіліся будыйскія манастыры, скальныя ансамблі. Але будызм набірае тут новую форму - чань-будызму (пазней у Японіі ён стаў называцца дзэн-будызмам). Аднак асаблівае развіццё усё гэта набудзе ўжо ў рамках Сярэднявечча.

Будызм, асабліва чань-будызм, адыграў немалую ролю ў росквіце класічнага кітайскага жывапісу, у тым ліку эпохі Сун (X-XIII стст.). Найбольш характэрным стылем японскага пейзажу, які развіваецца пад уздзеяннем будыйскай дактрыны дзэн, з'яўляецца стыль «аднаго кута». Таксама дзэн аказаў прыкметны ўплыў і на многія паэтычныя жанры Японіі. Найбольш ярка ўплыў дзэн ў паэзіі прасочваецца на спецыфічным японскім паэтычным кірунку х а й - к а і (хайку). Будызм, будучы арыентаваны на манастырскую жыццё, выклікаў магутны ўсплёск індыйскага мастацтва.

Мастацтва чаявання ўпершыню ўзнікла ў будыйскіх манастырах, дзе чай выкарыстоўваўся як падбадзёрлівае сродак, а затым чаяванне стала нацыянальным звычаем кітайцаў.

Пад уздзеяннем ідэй будызму расквітнела садовае мастацтва. З Індыі будыйскі храмавы сад перавандраваў у іншыя краіны, у Кітаі, Карэі, Японіі даў жыццё садам новага тыпу. (У Японіі - знакаміты «сад камянёў»)

У класічную эпоху (II ст. да н. э. – VI ст.) Індыя адчула прыкметны ўплыў позднеэліністычнага мастацтва. У IV-V стст. н.э. будызм паступова зліваецца з больш старажытнымі мясцовымі рэлігіямі. Буда прызнаецца ўвасабленнем індуісцкага бажаства Вішну.

Немалое ўздзеянне на культуру іншых народаў аказалі навуковыя дасягненні індыйцаў. Асабліва яны паўплывалі на развіццё арабскай і ірана-персідскай навукі. Зробленыя індыйцамі адкрыцця апярэдзілі многае з таго, да чаго пазней прыйшла і еўрапейская навука Новага часу: лік π, квадратныя ўраўненні, дзесятковая сістэмы злічэння. Дзесятковая сістэма была запазычаная арабскімі навукоўцамі («арабскія лічбы») у раннім Сярэднявечча, затым яе ўспрынялі і іншыя народы. Алгебраічныя творы старажытнаіндыйскай матэматыкаў ў сярэднія вякі былі шырока выкарыстаны арабскімі навукоўцамі, з трактатамі якіх пачынаючы з XI-XII стст. сталі знаёміцца і ў Заходняй Еўропе. Так, у 1145 г. з арабскай на латынь быў перакладзены алгебраічны трактат аль-Харэзмі, шмат у чым узыходзячы да сачыненняў індыйскіх матэматыкаў. Самы першы ў свеце Універсітэт быў заснаваны ў 700 г. да н.э. ў Індыі ў горадзе Таксіла (цяпер тэрыторыя Пакістана). Папулярная сёння на Захадзе тыбецкая медыцына заснавана на традыцыях старажытнаіндыйскай аюрведы.

У Індыі каля 1500-1000 гг. да н.э. з'явіліся струнныя музычныя інструменты. Яны паступова распаўсюдзіліся на ўсход Азіі, на Захад, праз Блізкі Усход, а затым і ў Еўропу. Зыходзячы з трактовак індуісцкай міфалогіі, зараджэнне танца адбылося менавіта ў Індыі.

Старажытнаіндыйскай культура аказала вялікае ўздзеянне на культуру Шры-Ланкі і Паўднёва-Усходняй Азіі, пісьменства гэтых рэгіёнаў склаліся на аснове індыйскай сістэмы брахмі, у мясцовыя мовы ўвайшло шмат індыйскіх слоў. Вялікім уплывам карысталіся ў Шры-Ланцы і ў Кітаі будызм і будыйская літаратура, а ў краінах Паўднёва-Усходняй Азіі – індуізм і санскрыцкая літаратура.

Тэма 4. Культурныя кантакты ў антычным свеце

1. Культура Старажытнай Грэцыі.

2. Культура этрускаў.

3. Старажытнарымская культура.

4. Яўрэйская дыяспара і распаўсюджанне хрысціянства.

 

1. У архаічны перыяд (VIII-VI стст. да н.э.) (гр. Аrchaikos – старажытны) грэкі разгарнулі магутны каланізацыйнай рух, рассяляючыся далёка за межы Балканскага паўвострава і прылеглых астравоў. У эпоху архаікі было стварэнна алфавітнае пісьмо (шляхам перапрацоўкі фінікійскай складовай сістэмы) і распаўсюдзілася пісьменнасць. У гэты час з'яўляюцца архітэктурныя ордэры, манументальная скульптура, тэатральныя прадстаўленні (на базе культу бога Дыёніса), чарнафігурны вазапіс; філасофія. У 776 г. да н.э. адбыліся першыя Алімпійскія гульні, з моманту якіх эліны павялі сваё летазлічэнне.

У грэчаскай міфалогіі сустракаецца шэраг яўна запазычаных звонку міфалагічных сюжэтаў і матываў – міф пра патоп, а таксама міфы, звязаныя з багамі, якія прыйшлі з Усходу (Дыяніс, кабіры і інш.). Культ Дыяніса быў занесены ў Грэцыю, мабыць, праз малаазіяцкія грэчаскія калоніі, з Фракіі і Малой Азіі. У эліністычна-рымскі час шэраг чыста ўсходніх культаў укараняецца ў Грэцыі: культы егіпецкіх бажаствоў – Ісіды і Амона, малаазіяцкіх – Аціса, Адоніса, "сірыйскай багіні" і інш. Вялікай папулярнасцю карыстаўся уведзены Пталемеем культ новага сінкрэтычнага грэка-егіпецкага бога Серапіса. Усходні ўплыў адбіўся і на абагаўленні эліністычных цароў.

Рэлігія і міфалогія Старажытнай Грэцыі аказалі вялізарны ўплыў на развіццё культуры і мастацтва ўсяго свету і паклалі пачатак незлічонаму мноству рэлігійных уяўленняў пра чалавека, герояў і багоў. Міфы ляглі ў аснову агульначалавечай культуры. Старажытнагрэчаская філасофія аказала істотны ўплыў на ўсю гісторыю заходняй і збольшага нават сусветнай філасофіі аж да сённяшняга дня. У Візантыі і краінах ісламу пануючы ўплыў грэчаскай філасофіі захоўваўся на працягу ўсяго наступнага тысячагоддзя; затым, у часы Рэнесансу і гуманізму, і ў Еўропе адбылося адраджэнне грэчаскай філасофіі, што прывяло да творчых наватвораў, пачынаючы ад платанізму і арыстацелізму эпохі Рэнесансу і заканчваючы уплывам грэчаскай філасофіі на ўсе развіццё еўрапейскай філасофскай думкі.

Выключнае значэнне для наступнага развіцця сусветнай архітэктуры маюць прынцыпы архітэктурна-планіровачных рашэнняў Грэцыі, выяўленыя найбольш поўна ў ансамблях. Напрыклад, Афінскі акропаль.

У Грэцыі адбываецца фарміраванне «тэатральнага» тэзаўрусу (сцэна, драма, карыфей, пародыя, клака; багаты патэнцыял тым, сюжэтаў і вобразаў.

Дзякуючы каланізацыі грэчаская культура распаўсюдзілася далёка за межы сваёй радзімы – на Малую Азію і Італію, на Сіцылію і