Баса, жанагы тааныш кызын салып кеткен неме ким? Билишибиз керек.

- Ал шуркуя үйүнүн жанынан өзү жалгыз түшүп калыптыр. Аларды апкелген таксистти таап сурасак "экөө тең азиялыктар экен, өз тилдеринде сүйлөштү. Эмне сүйлөшүшкөнүн билбейм" - дейт. Балким, чын эле өң тааныштарыдыр. Эркеги болсо метродон түшүп калыптыр. Ошентип, кандай неме экени да белгисиз болуп калды. Таксисттен "көрсөң тааныйт белең?" десек, жүлжүк көздөрдүн баары тең бири-бирине окшош. Тааный албайм го. Анын үстүнө түн болгондуктан жакшылап да карай албадым - деди, тигилердин бири бат-бат сүйлөй.

Аэропорттон адашып калышаары менен үйдү байкоого алгыла деп телефон чалышкан болчу. Байкоочулар таксинин номерин жазып алып артынан аңдууга алышкан.

Жигиттеринин анчалык деле шалаакы эместигине ичтен кубанса да, шефи сыртынан сыр бербеди.

- Экинчи, бүт мейманкана аттуулардын баарына телефон чалып, Фаризаттын өз паспорту, анан Кытайдан учуп келгендеги паспортундагы аты-жөнү боюнча издөө салгыла деди.

Ххх

Фаризаттын көзүнө Москва тим эле өз үйүндөй көрүнүп кетти. Ал түгүл орустар бир тууганындай жакын туюлуп, өзүн өз жергесине келип калгандай сезип, таксиде толкунданып келатты. Шаарды көп аралабай четкерээктеги жакшы мейманканалардын бирине токтоону чечти. Өзүнө ашыкча документ сактоочу эмес. Ошондо да кол сумкасынын түбүндөгү катуу кардондун астына баягы Алматыдан алган паспортун жоготпой сактап жүрчү. Эртедир-кечтир кайрылып келери мүмкүн эле да. Чыныгы документин качан болсо жасатып алууга болот. Түп нускасы акыркы каттоодо турган жеринде Душанбедеги Университеттин жатаканасынын паспорт столунда сакталуу. Ал эми жаңы документ жасатуу кыйын. Саиддей шылуундар ар бир булуңдан жолуга бербейт да.

Москвада так ошол казак паспортун пайдаланууну чечти. Фаризатты издөөчүлөр самолөтко билет алып таможнядан өткөн Гонконгдон алган паспортундагы аты-жөнү менен же чыныгы аты менен издешет. Казак кызы жөнүндөгү документин Саидден бөлөк жан билчү эмес. Ал эми Москвада казактардан көп неме жок.

Чакан болсо да абдан жайлуу, жасалгалуу мейманканадан орун алгандан кийин жылуу ваннага чайынып сергиди да, бөлмөсүнө алдырып жеңил тамактанды. Жолдогу окуялар тынчсыздандырганы менен көңүлү көтөрүңкү болчу. Шаа деген немеден жылт коюп кутулуп кетип туура кылдыбы же жаңылыштык кетирдиби, таразалагысы да келбеди. Бүгүн жөн гана тынч жатып эс алгысы келип турду. Калганын эртең көрмөк.

Ххх

1992-93-жылдардын аралыгында Кыргызстандын Бишкек, Ош, Жалал-Абад өңдүү шаарларындагы базарларында "көчө балдары" аталган 10 жаштан 13-14 жашка чейинки үй жайынан качып жүргөн, же баягы союздун учурундагы балдар үйү жабылып көчөдө калган, кайыр сурап, базардагы майда жумуштарды аткаруу, чөнтөк уурулук, тономой менен күн көргөн мадыра баш суу мурундарды бири-бири менен жылаңач кол, эч эрежесиз былчылдаштырып мушташтырып жеңүүчүлөрүнө байге бергендер, көрүүчүлөрдүн ким канча беришине жараша каражат чогултуп мындай "ит мушташка" катышууну каалагандарга бөлүп бергендер чыккан. "Ит мушташ" аталган мындай эрөөлгө таяк жесе да, жок дегенде курсакты бир жолу мыкты тойгузгудай акча алыш үчүн "базар балдары" табыла берчү.

"Ит мушташ" оюнун уюштуруучулар кимдер? Анын түпкү максаты барбы? Эч ким маани берип кызыкпады. Бийликтеги баш-аламандыктан коррупция гүлдөп, чиновниктер эптеп өз чөнтөгүн толтурууну гана көздөгөн мезгил эле да.

Сыртынан караганда бул бир "базар балдары" эптеп жан багууга акча табыш үчүн чыгарган оюндай сезилчү. Айрым бир учурда бири-бирин теридей тепкилеп топуракка, баткакка оонатып жаткан балдарга жаны ачып кеткен боорукер участкалык милиционер жолугуп оюнду таратып жибербесе, атайылап издеп келип көргөн көрүүчүлөрү да көбөйө баштаган. Оюнду уюштуруп жүргөн орусча да, кыргызча да оңдуу сүйлөй албаган шектүү адамдарга кызыккандар да болбоду. Барыдан да кызыгы, топураган көпчүлүк көрүүчүлөрдүн ичинен бир нече мелдеште удаасы менен жеңип, өзүнүн шамдагайлыгын, өжөрлүгүн, чыдамкайлыгын көрсөткөн өспүрүмдөр кайдадыр дайынсыз жоголуп жаткандыгына кызыккандар деле болбоду. Айрым учурда "баланча" кайда? Ошол мушташса болот эле? деген суроо чыкса, "Ата-энеси таап алып кетиптир. Үйүнөн качып жүргөн жубарымбектерден экен" деген гана кыска жооп угушчу. Ошо менен баланы суроо болчу эмес. Мындай кара мүртөз, каардуу оюндарды уюштуруучулар келечек баш кесер, жан кечти желдеттерди даярдаган атайын лагерлерден тапшырма менен келген эмиссарлар экенин, алар "жакты" деген бекер "товарларды" этап-этап кылып эки-үчтөн "борборго" жөнөтүп турушканын эч ким билбеди. Ошентип, базарларды тажаткан сурап алаары, карап алаары жок тентимиш тентек балдар дайынсыз жок болуп, соодагерлер да "ураа кутулдук" деп кубанган менен арадан он жыл өтпөй атактуу профессионал террорчу болуп башка бир жерден эч ким түбүн билбеген жасалма ат менен чыга келишкенине ким кызыкты дейсиң. Деги, кызыгуунун кимге кажети бар эле.

Көл боюндагы кичинекей шаарчадагы жетимканага көздөрү төгөрөк, өңү кара тору, эриндери калбыйган өз жашындагы балдардан олбурлуу, сөөк-саактуу бул баланы ким таштап кеткенин эч ким деле билбейт.

Ачка-тогун билгизбей дайыма бир калыпта жүргөн мүнөзүнөн, дайыма кербезденип башка жетимдерге окшоп тарбиячыларга ашыкча жагалданып жагынмайы жогунан "Мырза" аттуу кличкага татыктуу болгон. Кийин ал түгүл жетимканадагы документине да таштанды атын которуп, Мырза деп жазып коюшкан.

Мырза окууну ортодон жогору ашыкча тил укпагыдай окуган менен кол арага жарагандан тартып жетимканадагы жумуштун көбүн мойнуна алчу. Деги кара жумуш дегенди дүмүрөңдөп баш көтөрбөй иштей берчү. Кышта кар күрөмөй, жаздан баштап жердин бүтпөгөн түйшүктөрү Мырзага окшогондордун мойнунда болчу. Жетимканага тийиштүү жерди эле эмес мугалимдердин үйлөрүндөгү отун жармай, суу ташымай, огород айдап, отоп, өстүрмөй өңдүү жумуштарды да жетимкананын бекер күч балдары жасачу. Ал түгүл жетимкананын мугалимдери менен тааныш айрымдар да үйлөрүндө көмүр ташымай, отун жармай өңдүү жумуштар чыкса келип сурап кетишчү.

Мындайда мугалимдер тим эле барктарын көтөрүп, кол астындагы кулдарын берип жаткансып, катарга тургузуп коюп аябай тандап, иштермандарды жөнөтчү.

Союз таркап кеткенден кийин алыскы көл боюндагы бул жетимкананы мамлекет каржылоого жарабай калды деп чыгышты. Мугалимдер өз учурунда айлык албай, ишканадагылар баягыдай балдарга бөлүнчү тамак-аштан кенен үйүнө ташыбай бүт ачылуу болуп кетишти. Боор көтөрүп калган балдар-кыздар качып кетишти. Аларды качты деген да эч ким болбоду. Али өз алдынча бир жакка чыгуудан корккон 13-14 жаштан төмөнкүлөр калышты. Жетимкана дээрлик тамак бербей калды. Балдар эртеден-кечке айылдарды кыдырып, эми өздөрү жумуш издешет. Бир сындырым нан үчүн кандай жумуш болсо да аткарууга даяр. Жетимканага кечинде жатууга гана келишет.

Күндөрдүн биринде директор баарын эрте ойготту да, "болгон кийимиңерди, көр-жериңерди бүт алгыла да тез сыртка тизилгиле" деген буйрук берди.

Бир жакка жумуш иштегени барат экенбиз деп кубанган балдар тим эле тамандары жерге тийбей тызылдап чуркашып, жуунуп-тазаланып, директор айткандай болгон көр-жерлерин чогултуп, баштыгы бары баштыгына, сумкасы бары сумкасына салып бат эле сыртка тизилип калышты.

Мезгил эрте жаз болгондуктан сыдырым муздак жел начар кийинген балдардын сөөгүнө өтүп ичиркентип, айрымдары бат эле көк муштум болуп үшүп чыкты. Үстүнө өңү өчкөн эски тон, уйпаланган тумак кийген директор балдардын астында ары-бери үнсүз басып турду да анан үнүн жасап, боюн түзөп балдарга кайрылды.

- Мен силерге чындыкты айтайын. Кийин аман-эсен эр жетип чоңойсоңор мени күнөөлөбөгүлө. Силердин эч кимге керегиңер жок экен. Силерди багууга каражат бөлгүлө деп райондук, облустук, республикалык бийликтегилердин бардыгынын эшигин каккылап чыктым. Кимдерге гана жаман көрүнбөдүм. Бири-бирине түртө салышып эч кимиси силерге жардам бергиси келбейт. Мына силерди окуткан мугалимдер айлык албагандыктан бүт жумуштарын таштап башка жакка кетишти. Өзүм тогуз айдан бери айлык ала элекмин. Силерди кароого тигил барар жери жок ашпозчу кемпир, анан эжейиңер (өз аялын айтканы) үчөөбүз гана калдык. Силердин тамак-ашка деп кичинеден жумшап атып кечөө акыркы тоогумду союп, суу шорпо жасаттырып бердим. Ушул жерден үнү каргылдана түштү. - Силер бүт ачкадан кырылсаңар да, карай турган эч ким жок экен. Бийликтегилерге мамлекеттик байлыкты менчиктештирип бөлүп алуу деген жин тийиптир. Азыр силерге окшогон жетимдерди ойлоого убактылары жок экен. Бул муздак үйдө силерди камап, эртең бүт ачка өлсөңөр убалыңарга калгым келбейт. Кичинеден жаккан отун да түгөндү. Былтыр уюмду сатып ушул отунду алган элем. "Өкмөт акча бөлсө кайра ордун толтурабыз" деп эжеңерди ыйлатып туруп. Башка эч нерсем калбады. Үстүмдөгү эски тонумду сатсам да эч ким албайт. Ошондуктан тигил автобус айдаган байкеңерге сүйлөштүм, шаарга бараткан экен, ошого түшүп шаарга жетип алгыла. Ош базарынан түшүрүп коөт.

Көзүнүн жашы кылгырып сүйлөй албай туруп калды да, кайра чыйралды көрүнөт.

- Силердей эле балдар- кыздар базарда кайыр сурап, майда жумуштарды жасап, тачка- араба түртүп оокат кылып жүрүшөт. Шаардагы жылуулук өткөргөн суу түтүктөрдүн түбүнө түнөшөт дейт. Ал жер тим эле жыпжылуу болот имиш. Кыскасы, аракеттенсеңер курсагыңар ток болот. Азыр заман ушундай болуп турат. Эртең оңолсо баары унут болоор...

Болуптур эми, тигил байкеңерди күттүрбөй тез автобуска түшкүлө. Мени эмес, силерди унуткан бийликтегилерди, ушундай заманга туш кылган тагдырыңарды күнөөлөгүлөчү, -деди да коштошууга чыдабай тескери басты.

Жаздын суугуна шүмүрөйгөн балдар мындай кабарды ар түрлүү кабыл алышты. Эс тарта баштаган айрымдарынын көзүнөн жаш кылгырса, айрымдары чоң шаарга барып кайыр сурасак курсагыбыз ток болот деп култуңдап кубанып да кетишти. Айрымдары кунары кеткен, ушул унут калган кичинекей шаарчадан кетип жатышканына кубанды. Калганын бара көрөбүз дешти.

Мырза да ушул балдардын арасында болчу. Ансыз да күн сайын үймө үй кыдырып жумуш издемей. Эптеп эле даамы бар шылдыр суу тамак, өлбөсүн деген гана жылуулугу бар муздак жатакана жүрөгүнө көк таштай тийип, бир ылайыгы келсе шаарга качсам деп жүргөн. Ошондуктан, бир чети кубанып да кетти. Жетимдердин асты чуркап, арты илкий автобуска отурушту. Бала деген кайда болсо бала. Кужулдашып терезе жактан орун талашып бир топко тынчыбай жатышты.

Чачы үксүйгөн, кийими да колу да майланышкан, көздөрү жүлжүк мурутчан шофер балдарды күзгүдөн үнсүз карап турду да, акыры ордун табышаар дегенсип машинасын от алдырып жолго чыкты. Жанакы ордунда кыймылсыз турган директордун балдар менен коштошууга баары бир күчү жетпеди. Директорду балдардын эч кимиси күнөөлөбөсө да күчү жетпеди. Балдар директор агайынын эмне иштерди жасаганын өзү айтпаса да жакшы билишчү.

Жарым жылдан ашык айлык албай калгандан кийин бүт мугалимдер жумуштан чыгып кетип өзү математик болсо да географиясы, адабияты болобу, бардык сабакты директордун аялы гана өтчү.

Күйөөсүнөн бешбетер "өкмөт жетимдерди кантип эле таптакыр унутуп койсун, акыры каражат бөлөт" - деген ишеними өчпөгөн бул аял сабакты дайыма күйөөсү балдар үчүн эмне иш кылып жатканынан баштачу. "Агайыңар Президентке арыз жазды... Агайыңар губернаторго кетти... Чыдагыла. Аз күндө биздин көчөдө да майрам болоор..." дегендей акыркы жаңылыкты кабарлай турган. Эски "Москвич" машинасын сатып балдарга азык-түлүк алганын, уюн сатып отун-суу алганын да балдар мурда эле эжейден угушкан.

Мырза автобуска отургандан кийин кунары качып томсоргон жетимкананын, эшик астында кыймылсыз сөлдөйүп турган директор агайын телмире карады. Өзүнөн өзү көзүнөн ысык жаш сызылып агып кетти. Мурдун шор тарта жең учу менен жашын аарчый тунжурай ойго чөктү. Бул бир өмүр бою жүрөктө өчпөс болуп тартылып калган картиналардын бири эле. Автобус Бишкекке жеткиче жолдо эч жерге токтогон жок. Түз Ош базарына келди да базар четине токтоп, эшигин ачып туруп жолдо карата бир да жолу үн чыгарып сүйлөп койбогон шофөр "түшкүлө" деп күңк этти да, балдар түшүп бүткүчө тескери карап отурду.

Тоо арасындагы ээн, кичинекей шаарчадан эч жакка чыкпай өсүшкөн балдар кыжы-кужу базар элин көргөндө апкаарып, үрпөйүшө автобус жүрүп кеткенден кийин кыргыйдан корккон таранчыдай топтошуп туруп калышты.

Базар тараптан урган түрлүү тамактын жыты. Курулдаган ачка курсак жанды койчубу. Жыйырмага чукул жетимдер бат эле көпчүлүктүн агымына сиңип кетишти.

Бир сыйра ич кийимдери салынган эски баштыктарын көтөргөн ушул балдар- кыздардын ичинен арадан аз жылдар өтпөй, атактуу уурулар, нечен оору тараткан сойкулар, наркомандар, мыкаачы киши өлтүргүчтөр чыгары менен эч кимдин иши болгон жок.

Элди аралап келаткан Мырза үстүнө үймө жүк жүктөлгөн тачканы базардын кире беришиндеги ылайы эзилген өрдөн түртө албай тырталактап жаткан өзү кырдуу арык баланы көрүп, кичинеге токтой калды да, өзүнүн эмне кылып жатканына маани бербестен жардамдаша кетти. Экөөлөп эптеп тачканы түз жолго чыгарышты. Жүктүн ээси курсагы челейген, күрсүйгөн неме колун тачкага тийгизип да койгон жок. Тескерисинче, сөгүнө кетти "О-о энеңди... тыртайган. Айтпадым беле күчүң жетпейт, жүк оор деп. Акча үчүн өлүп кетесиң го. Тигил тыртагың жардам берип жаның калды, болбосо, каныңды ичмекмин. Кезекти чоңдорго бер десе болбойсуң. Бол итирейбей" деп шилиден түрттү. Тачка түрткөн бала салаалап куюлган терин да аарчууга чолоосу тийбей баратып, көз кыйыгынан Мырзага "ырахмат" дегенсип карап койду. Каалгый базар аралаган Мырза тамак-аш жакты айланчыктаган сайын курсагы курулдаганынан андай жерден алыстай басып ичинен эмне жумуш аткарып жок дегенде бир пирожки алгыдай акча тапсам деп ойлой, башын катыра баштады.

Тизилген тачкалардын жанынан өтүп баратса бири кыйкырып калды;

- Эй дос, ырахмат жардамыңа. Караса жана тачкасын түртүшүп койгон бала экен. Тачкасынын үстүндө отуруптур.

Экөө тиктешип калышты. Бирдеме дейин деп оозуна эч сөз келген жок.

- Кел мындай отурбайсыңбы, таанышып алалы - деп тигил жанын көрсөттү.

Мырза үнсүз барып отурду. Ансыз да башка барар жери жок эле.

- Менин атым Саша. Сеникичи?

- Мырза. Экөө кол кармашып коюшту.

- Демек, Мишамын де. Мырза түшүнө бербей бакырайа тиктеп койду да:

- Жок. Мырза элемин, - деди.

Тигил күлүп жиберди.

- Менин деле чыныгы атым Сапар. Бул жерде баары атын кыскартып орусча атап алышкан.

Сен деле "Мишамын" дей бер. Мурда көргөн жок элем, кейпи жаңы келгендерденсиң го?

- О-оба. Жаңы эле келдим.

- Кайдан?

- Көлдөн келдик.

- Үйдөн качып чыктыңбы? Же бирөөлөр менен келдиңби?

- Балдар үйү жабылып... Баарыбызды шаарга апкелип таштады. Сапар иштин жайын терең түшүнө бербеди.

- Канчадасың?

- Он төрттөмүн.

- Ой, экөөбүз тең экенбиз. Бирок, сен чоң көрүнөт экенсиң. -Мурдун шор тарта Мырзанын турпатына кызыга карап койду да - жетимкананын бекер кашасына семиргендерден экенсиң да.

- Кайдан... ал жерде жыргаган тамак берет дейсиңби? Тамак жөнүндө сөз болгондо эрдин жалап тамшанып алды.

- Жөн эле айтып койдум. - Экөө кичине үнсүз отуруп калышты. - Курсагың ачпы? Жүрү тамак ичип келебиз. - Күтүүсүздөн Сапар сунуш киргизип калды.

Мырза эрдин жалай үн деген жок. Сапар тачкасын түртүп жөнөп калганда жандай басты.

- Мурда базарда иштебесең керек?

- Жок. Бишкекке биринчи келишим. Киши деген жүнүн жейт го.

- Түшүнүктүү. Ушуну да көп деп жатасыңбы? "Дордой базар" деген бар. Барсаң мындан канча чоң дейсиң. Эч нерсе көрө элек турбайсыңбы. Эми эмне жумуш кылсам дейсиң?

- Билбейм. Мырза ийнин күйшөп койду. Эмне жумуш болсо да иштей берет элем.

Элди аралап отурушуп экөө ашканага келишти.

Сен тачканы карап тур. Мен тамак апкелейин, - деп Сапар ары кирип кетти. Кайра бат эле бир лепешка эки табак лагман алып келе калды. Мындайды күтпөгөн Мырзанын "чын эле ушуну экөөбүз ичебизби?",- деп чекесинен тер чыга түштү. Экөө үнсүз тамактанышты. Мырза өмүрүндө мындай таттуу лагман ичип көрбөгөн, бат эле аймап салды. Сапар аны үнсүз карап турду да, барып дагы бир табак апкелип берди. Мырза уялып кетсе да, курсак болчубу, унчукпай алып Сапар өзүнүкүн ичип бүткүчө аны да түгөттү. Ошондо гана өзөгүнө бир нерсе баргансып эс ала түштү. Күтүүсүздөн эле Сапар:

- Тачка түртүп иштейт белең? - деп сурап калды.

- Иштейм. Бирок, тачкам жок да.

- Менин деле тачкам жок. Бул болсо арендага алган тачка.

- Кайдан алдың эле?

- Арендага тачка берүүчүлөрдөн. Бирок, алар ким барса эле тачка бере бербейт. Сага бирөө кепил болуш керек. Кожоюн ишенген киши. Ошондо берет. Мырзанын шаабайы сууп калды.

- Мен эч кимди тааныбайм.

- Аны түшүнүп турам. Жүрү, бүгүн экөөлөп иштейли. Кечинде мен биздин общакка сүйлөшөм. "Мен кепил болоюн"- деп. Сапар ушул сөздү айтарын айтып алып кайра ойлонуп турду да;

- Кел, экөөбүз эркекче сүйлөшөлү. Сен чыныңды айт. Калп айтсаң баары бир кийин билинип калып өзүңө жаман болот.

- Макул. Мырза эмнеге калп айтмак элем? дегенсип Сапарды көздөрүн бакырайтып карап койду.

- Ууру эмессиңби?

- Жок. Мырза чочуп кетти. Чынында уурулукка барып көргөн эмес.

- Эгер ууру болсоң анда мен уурулук кылган балдарды көрсөтүп коөм, ошолорго кошул. Биз тачкада иштегендер ак эмгегибиз менен жан сактайбыз. - Сапар мурдун көтөрүп мактангандай дердейип койду.

- Жок. Чын айтам, уурулук кылып көргөн эмесмин - деди, Мырза кантип ишендирсем дегенсип чыйпылдай. Жетимкананын балдары десе эле ууру, алдамчы дешип саксынышаарын жакшы билчү.

- Болуптур. Аны көрө жатабыз. Эми көп сүйлөбөй ишке өтөлү - деп элди аралай жөнөдү.

Экөө күүгүм кирип, базардагылар бүт тарагыча иштешти.

Базардагы тачка түрткөндөрдүн өзүнчө топ-топко бөлүнөрүн ар кимисинин өздөрүнүн аймагы бар экенин, бири экинчисинин аймагындагы клиенттерге барбай, өз аймагында иштээрин ушул эле күнү билип алды. Анан булардын өз общактары барын, ага жума сайын "дан" берип турушарын, общак болсо милициялар менен сүйлөшүп, берчүсүн берип, адрес-дареги, үй-жайы жок Мырзадай балдарды текшерттирбей сыртынан багып, айрым клиенттер баласынтып акысын төлөгүсү келбесе териштирип турарынан бери Сапар кечке сабак өттү.

Кечинде базардан көп деле алыс эмес бир үйгө барып тачканы өткөргөндөн кийин Сапар "общак" менен сүйлөшөйүн деп арыта отурушкан үч бала жакка басты. 18-19 жаштардагы чымыр денелүү, орто бойлуу баланы "общак" деп сыртынан көрсөткөн.

Сапар бир нерселерди айтып Мырзаны көрсөттү эле, ал кичине карап турду да

- Эй суу мурун, бас бери, -деп колун жаңсай чакырды.

Мырза апкаарый басып барды.

- Эмне, тачка түртүп иштегиң келеби?

- Ооба. Мырза жер карады.

- Бүгүн көлдөн келген жетимдердин бирисиң го дейм.

- Ооба. Башын ийкеп койду.

- Силердин далайыңар уже уурулук кылып милицияга түштү. Сага Сашка кепил болоюн дейт. Подводит этпей иштейсиңби?

- Ооба.

- Ооба... ооба... тачка түртүш деген жеңил иш эмес. Күнүгө тачкага 15 сом төлөйсүң. Жумасына мага 15 сом төлөйсүң. Сага берилген тачка сынса, өз акчаңа оңдотосуң. Жоготпойсуң. Уурдатып жибербейсиң. Жумушка эрте чыгасың. Баарына чыдап иштей аласыңбы?

- Иштейм.

- Болуптур. Көрөлү. Сашка менен чогуу үйрөнчүк болуп иште. Эгер айтылгандардын бирин аткарбай кылтыңдасаң мойнуңду жулуп алам.

Эскертип коөюн тачкада иштегендер уурулук кылбайт. Эгер клиентиңдин бир нерсеси түшүп калса, же тачкада калып калса ээсине кайтарып бер. Тачканы жоготуп же сатып жиберип качып кетем деп ойлобо. Жер түбүнө түшсөң да таап алып, өтүңдү суурам, уктуңбу?

- Уктум. Үнү калтырай жооп берди.

- Бара бергиле - деп кол шилтеп койду.

- Кеттик - деди беркини жеңден булккан Сапар, өзүнчө эле кудуңдай.

Улам кеч кирген сайын эми кайда барып жатам деген санаа Мырзанын жүрөгүн жеп жаткан. Шаардын эч жерин билбейт. Директор агайы айткан жылуулук түтүктөрү өткөн бейиш жайды кайдан тапмак. Сапардан сурагандан батынган эмес. Ансыз да көп жардам берди.

Экөө ээрчишип кайдадыр жөнөп калышты. Биз жашаган "фазендада" азырынча орун кенен. Өткөндө сегиз ууруну милициялар кармап кетишкен. Ошондон бери тынчып калдык. Сага орун табылат дегенде тим эле кубанганынан Сапарды кучактап өөп жибере сактады.

- Сапар, сага ырахмат. Сен болбосоң талаада ачка калмакмын. Үнү каргылдана чыкты.

Сапар жалт карап койду. Кечки күүгүмдөн Мырзанын жашылданган көзүн көрбөсө да түшүнүп турду.

- Сага да ырахмат Мырза. Эртең менен сен мага жардам бербесең жанагы челек менин теримди тескери сыйырмак. Түртө албайсың дегенинен болбой чын эле жүктү көп жүктөп алыптырмын. Тим эле белим үзүлүп кала сактады. Ал челек оптовик. Күн сайын товарды көп апкелет. Ачуулуу болгону менен жакшы төлөйт. Мага бүгүн 30 сом карматып койду. "Экинчи алыңа ченеп жүктөп жүр" деп зекип, көчүккө чала-була бир тепти.

Ансыз да мындан ары сак болом. Айла жок чыдаш керек. Мырза унчукпады. Бир гана нерсеге "фазенда" деген кандай жай болду экен түшүнүгү жетпей баратты. "Фазендага" жетиш Мырза үчүн өтө узак болуп кетти. Көлдөн шаарга чейин жол басып андан кечке Сапар менен кошо иштеп бутун тартууга дарманы жетпей чарчап турган. Караңгы көчөлөрдү аралай жүрүп отуруп бир жепирейген барак үйгө келишти.

- Мына, буюрса "фазендага" келдик деди Сапар. Бул жерде негизинен Ош базарына иштегендер квартирада турарын. Квартира ээси матрас, жаздык, жылуу одеял берип, эртең менен кайра жыйнап алаарын, полго матрасты төшөп батышынча жата беришээрин, Сапар экөө "фазенданын" оозгу бөлмөсүндө пирожки сатып отурган кемпирден экиден пирожки алып жеп бир кружкадан чай ичкиче түшүндүрүп берди. Күнүгө он сомдон бала, чоң дебей төлөйт экен. Мырза үчүн Сапар төлөп койду. Ширидей кара узун бойлуу арык аял экөөнө эски ар жеринен пахтасы булайган эки матрас, эки одеял, эки жаздык берди да, бошураак деген бөлмөнү көрсөттү. Анча деле чоң эмес бөлмөдө чоң-кичинеси болуп бешөө катарынан уктап жатышыптыр. Экөө акырын баса тигилердин уйкусун бузбай орун салышты да баштары жерге тиери менен уйкуга кетишти.

Катуу чарчаган Мырза тырп этпей уктаптыр, эртең мененки кобурдан ойгонуп кетти. Сапар да ойгонуп көздөрүн ушалап, уйкусу жакшы ачылбай аткан экен. Жакшы эсине келгиче Мырзаны кайдан көрдүм эле дегенсип алая карап койду да анан "бырс" күлүп ийди. Мырза түшүнө бербей тиктеп калса;

- Сени ким бул деп ойлоп атпаймбы. Башым ордуна келбей жатат - деди үнүн чыгара.

Түндө чарчагандан болсо керек, жаткан матрасы менен жаздыктын башты айландырган жаман жыты бар экен. Көрсө, ал биттин дарысынын жыты экенин кийин билди. Түрлүү адамдар конуп, дээрлик баары көйнөк шымчан жаткандыктан квартиранын ээси күн ара матрас, одеялдарга дары себе берет экен.

Экөө оозгу үйдөн крандагы муздак сууга беттерин чайкамыш болушту да жумуштарына жөнөштү.

Эртерээк барып сага түзүгүрөөк тачка тандайлы деп шаштырды, Сапар. Эшикке чыгышса таң жаңы эле агарып келатыптыр, саатты сурашса алтыдан он минута өткөн экен.

Мынчалык эрте туруп көрбөгөн Мырзанын уйкусу жакшы ачылбай атты эле жаздын муздак жели ичиркентип бат эле өзүнө келтирди.

Тачка алган жерге барышса далайы эчак келип кыжы-кужу болуп кезек менен өз тачкаларын сүйрөп кетип жаткан экен. Сапар өз тачкасын сүйрөп чыккандан кийин Мырзага да тандап түзүк деген бир тачка алып берди. Көрсө, дайыма туруктуу иштеген тачкисттер тачкаларын өзүнчө коөт экен. Күн ара, же анда-санда иштегендер үчүн дегендери өзүнчө турат экен.

Ушинтип Мырзага тачкисттин жашоосу башталып кетти. Канча эрте келишсе жумуш ошончо кызуу жүрөт экен. Алгач дайыма таза жерде, ак шейшепке жатып эртең менен, кечинде таза жуунуп, жума сайын баняга түшүп, таза жерден тамак ичип көнгөн неме баш аламан жашоодон кыйналып жүрдү. Учуру менен тамак ичүү деген жок. Бош боло калганда өзөк жалгашат. Чачы саксайып өзү жүдөп да кетти. Ансыз да көп сүйлөбөгөн неме огобетер түнт боло баштады. Жатакка келгенде, анан түш маалында эле Сапар экөө чогуу болуп калышпаса көпчүлүк учурда ар кимиси өз ишинен колдору бошобойт.

Тапкандары ичкен-жегендерине кенен жетет. Анча-мынча артса кичинеден ар кимиси өз алдынча чогултушат. Кайта-кайта эсине балдар үйү түшүп, окуткан эжей-агайлары түшүнө да кирчү болду. Алардын тилдеп-урушканы, ал түгүл анда-санда кол тийгизгени базар турмушуна караганда "май талкан" экенин бат эле түшүндү. Базарда байкабай тачка менен бирөөгө урунуп алсаң же сүйкөп кетсең, же жүктөп бараткан жүгүңдү түшүрүп жиберсең көк шилиге бирди жеш, көчүккө тептириш, катардагы көрүнүш. Сөгүү укмайга болсо кулак көнүп бүтөт экен. Адамдардын ушунчалык бири-бирине окшобогон ар түрлүү болорун Мырза ушул базарга келгенде билди. Айрымдарына баткак чачыратып алсаң да "Эч нерсе эмес. Мындан кийин сак бол" деп басып кетсе, айрымдарына кичине тийип өтсөң "Көзүңдү ачпайсыңбы, эшек" деп кулактан алат же көчүккө тебет.

- Эй, каңгы баш тачкист бас бери - деген үн чыкканынан караса баягы эски тааныш Сапарга биринчи жолуккандагы семиз бөйрөгүн таянып туруптур.

- Жүрү артымдан - деди да жооп күтпөстөн күлтүңдөй басып астыга түшүп жөнөй берди.

Мырзанын эмнегедир ушу семизге баргысы келбей турду. Балким, тигил жообун укса "бош эмесмин" деп коймок. Сапардын "Орой болгону менен колу кенен" дегени эске түшүп артынан жөнөдү.

Фургон машинага сылай түрлүү конфет, макарон жүктөлгөн экен. Дагы эки тачка машинанын жанында күтүп туруптур.

- А-а кайран жоруларым, өзүңөр эле жетип келипсиңер го. Кана оозуңарды ачпай ишке киришкиле, деген буйрук берери менен машыккан тачкисттер шыпылдатып жүктөп киришти. Жүк үч тачкага араң сыйды.

Семиз Мырзаны үлүрөйө карап туруп:

- Сен түртө аласыңбы? - деп койду да, кайра өз суроосуна өзү жооп берип - Силерде жан жок. Ит жандуусуңар да. Түртөсүң. Кеттик анда - деген команда берди. Берки эки тачканыкы чоң кишилер экен. Кейпи, жүктү кайда алпарышты билишет окшойт, өздөрү эле жөнөй беришти. Баягы өргө келгенде астыдагы тачкадагылардын бири жардам берип Мырза оңой эле чыгып кетти. Ушул жерден коркуп келаткан. Эми Кудай буюрса жетип алам деп кубанып келатканда, башка жакты карап бараткан килейген семиз катын келип жүккө урунуп эки мешок кулап кетти.

- Энеңди... көзүңдү ачпайсыңбы, деп күлтүгүй көчүккө бир тепти.

- Менде эмне күнөө, тигил өзү келип урунбадыбы - деди Мырза кыжырлана.

- Тигини, сөз кайрып коөт, энеңди... эшек. Тез жүктө, сайраганды коюп! деп дагы көчүккө тээп, шилиге бир койду.

- Урбаңыз... Мырза эми чындап өзүн жогото ызаланып кетти.

- Адам э-эй... муну кара. Урмак түгүл кулагыңды жулуп салсам эмне кыласың? - деп дагы көчүккө тепти.

Мырза эмне кылып атканын өзү да билбей калды. Артка кетенчиктеп барды да болгон күчү менен күүлөнүп чуркап келип семизди курсакка сүзүп калды. Мындайды күтпөгөн борпоң неме чалкасынан кетти. Жыгылып баратып соода кылгандардын темир текчесинин четине башы урунуп, кулак үстүнүн карыштай жери тилинип кан жая берди. Денеси оор неме ордунан очорулуп тура албай өкүрүп жиберди.

- Энеңди... тентимиш. Тирүүлөй өтүңдү суурам. Сени азыр шишкебек кылам,- деп өкүргөн менен денеси оор неме катуу жыгылса керек, тура албай оонап атты.

Башы бүт кан болгон семизди көрүп Мырзанын өзү да "Эмне кылдым?" деп ойлой коркуп кетти. Шаша тачкидеги бүт жүктү оодарып ийди да тачкасын сүйрөй качты.

Тачкалар жумуш күтүп топтошуп турчу жерге күшүлдөй жетип барса ырас Сапар бар экен.

- Сапар, ме бул тачканы кайтар. Же өз тачкаңа жүктөп барып ээсине өткөр. Мен качтым. Калганын кечинде айтам - деди да элди аралай жылт койду.

Ошентип, Мырза тачка түртүү бактысынан кол жууду. Семизди ал күнү скорый алып кетиптир. Тачка түрткөндөр бир чети ушуну ырас кылды дешип табалап, Мырзага ичтеринен болушуп жатышты. Ошондуктан анын кайда жатып, кайда турарын эч кимге айтышкан жок. "Билбейбиз, тааныбайбыз" дешип ийин куушуруп коюшту. Семиз болсо күн сайын тачка түрткөндөрдү кыдырып Мырзаны издейт. Бирок, Мырзадан чоң сабак алгандан кийин жөнү жок чоң- кичине дебей көчүккө тээп шилиге коюп сөгүнмөйүн токтотуп калыптыр.

Анча-мынча чогулткан тыйыны бир жумага жетпей түгөндү. "Менин сени менен жүрөрүмдү билсе мени да өлтүрөт. Мага көп жолобо" деп Сапар да качып калган.

Базарга кирген машиналардан жүк түшүрмөй жумуштары менен алектенип эптеп курсак тойгузгудай бирдеме табат. "Ит базарда" мушташ болуп атыптыр. Мелдешке катышууга чыкканың үчүн 50 сом берет экен. Эгер жеңсең 300 сомго чейин алат экенсиң дегенди угуп жетип барды. Барса, ортодо өзү кырдуу бети башы көк ала бала турган экен. Бул бала үч оюнда удаасы менен өзү кырдууларды утуптур.

- Кана, бул чемпионго ким чыгат?- деп кыйкырган менен эч ким чыкпады. Андан чоңураак бирөө "мен чыгам" деди эле сен чоң экенсиң деп коюшту.

- Ким чыкса 100 сом берем - деди ортодо калыс болуп жүргөн уйгур же өзбек экени белгисиз орусча балдырай сүйлөгөн неме.

Мырзанын тамак ичерге да тыйыны жок болчу. Жүз сом дегенди укканда ортого кандай жүткүнгөнүн да билбей калды. "Мына бул жактан чыккан жатат" дешип кыйкырып калышты.

Үстүндөгү жаман күрмөсүн чечип ыргытып ортого чыга келди. Калыс элдин көзүнө көрсөтүп туруп 100 сомдукту Мырзага сунду. Мырза унчукпай алып шым чөнтөгүнө салды.