Тематические диалоги. Сэдэвчилсэн яриа.

В магазине. Дэлгүүрт.

Худалдагч: —Та юу авах вэ?

Дэлгэр: —Хараадахъя.... Тэр цамцыг үзэж болох уу?

Худалдагч: —Болно, болно. Алийг?

Дэлгэр: —Тэрийг.

Худалдагч: —Энийг үү?

Дэлгэр: —Үгүй, тэр улааныг. Хэд юм бэ?

Худалдагч: —Арван мянга.

Дэлгэр: —Энэ хаанахын цамц юм бэ?

Худалдагч: —Германых.

Дэлгэр: —Өмсөж үзэж болох уу?

Худалдагч: —Бололгүй яах вэ? Тэнд толь байна.

Дэлгэр: —Энэ надад томдож байна. Танд арай жижиг байгаа юу?

Худалдагч: —Байгаа, байгаа. Май.

Дэлгэр: —Энэ надад таарч байна. Авъя.

Худалдагч: —Танд зохиж байна.

Дэлгэр: —Баярлалаа.

На улице. Гудамжинд.

А: —Сайн байна уу?

Б: —Сайн, сайн байна уу?

А: —Энд тантай уулзана гэж бодсонгүй шүү. Энд ирээд хэр удаж байгаа юм бэ?

Б: —Бараг хоёр сар болж байна. Би таныг ирэх гэж байгаа гэж сонссон. Та хэзээ ирэв?

А:  —Долоо хоногийн өмнө. Та одоо ямар ажил хийж байгаа юм бэ?

Б: —Англи хэл зааж байгаа. Бас монгол хэл сурч байгаа.

А: —Монгол хэл ямар байна (вэ)?

Б: —Оо, би яг хэцүү гэж хэлэх гэж байсан юм.

А: —Аа, тийм үү? Би бас сурах гэж байгаа. Би энд таван жил амьдрах санаатай. Тэгэхлээр сурахгүй бол болохгүй.

Б: —Та ямар ажил хийх гэж байна (вэ)?

А: —Нэг турк ресторан нээх гэж байгаа. Би энд ирэхээсээ өмнө турк ресторанд ажиллаж байсан юм. Та бараг сонссон байхаа.

Б: —Тийм ээ. Би сонссон.

А: —Та одоо хаана амьдарч байна (вэ)?

Б: —Гуравдугаар хороололд нэг монгол айлд амьдарч байгаа. Харин та?

А: —Одоохондоо нэг найзындаа түр байгаа. Ирэх долоо хоногт 13-р хороолол руу нүух гэж байгаа. Өчигдөр нүүх гээд чадаагүй.

Б: —Аа...

А: —Их бороо орж байсан учраас. Та юу гэж хэлэх гэж байсан юм бэ?

Б: —Өө, би мартчихлаа.

А: —Та энд хэр удах юм бэ?

Б: —Хоёр жил болно. Та Жоныг танина шүү дээ? Жон надтай ирэх гэж байсан. Гэхдээ ажлаа дуусгаж чадаагүй болохоор ирж чадаагүй.

А: —Өө, тийм үү? Ямар харамсалтай юм бэ?

Б: —Мартсанаас, танайхан сайн биз дээ?

А: —Сайн, сайн. Би яг чамаас асуух гэж

байсан юм. Танайхан сайн биз дээ?

Б: —Сайн, сайн. Баярлалаа.

А: —Бороо орох гэж байгаа юм шиг байна. Хоёулаа дараа тухтай уулзъя. Ярих юм

их байна.

Б: —Тэгье, тэгье. Надад ч ярих юм их байна.

А: —Утасны чинь дугаар хзд юм бэ?

Б: —454021. Харин таных?

А: —99251515. Утсаар ярьж байгаад уулзъя.

Б: —Тэгье. Та одоо хаашаа явж байгаа юм бэ?

А: —Би нэг байшин үзэх гэж байгаа. Тэгээд одоо тэр байшингийн эзэнтэй

уулзахаар явж байна.

Б: —Би гэрлүүгээ явж байна. Нэг найз маань намайг хүлээж байгаа.

А: —За, удахгүй уулзана аа.

Б: —Шинэ ажилд чинь амжилт хүсье.

А: —Баярлалаа.

Б: —За, баяртай.

А: —Баяртай.

__________________________________________________________________

Задание. Прослушайте диалоги. Обратите внимание на употребление выражения ч яах вэ. Не глядя в текст, вслед за диктором попытайтесь перевести фразы. Проверьте, сравнив с текстом, какую часть текста вы услышали правильно. При повторном прослушивании повторите фразы за диктором, стараясь добиться схожего звучания.

Запись 70. Бичлэг 70.

Диалоги. Выражение ч яах вэ. Харилцаа яриа. «Ч яах вэ» хэллэг.

1. —Би хэзээ утасдах вэ?

—Хэзээ ч яах вэ. Завтай үедээ утасдаарай.

2. —Таны номыг хэзээ эргүүлж өгөх вэ?

—Та уншаад л дуусчихвал хэзээ ч яах вэ.

3. —Та цай уух уу, кофе уух уу?

—Халуун л бол аль нь ч яах вэ.

4. — Цүнхийг чинь хаана тавих вэ?

—Цэвэрхэн л бол хаана ч яах вэ.

5.—Та халуун хоол идмээр байна уу, хүйтэн хоол идмээр байна уу?

—Солонгос л хоол бол ямар ч яах вэ.

6. —Чи улаан цамц өмсмөөр байна уу, хар цамц өмсмөөр байна уу?

—Хиргүй л бол аль нь ч яах вэ.

7. —Та энийг авах юм уу, тэрийг авах юм уу?

—Чанартай л бол алийг нь ч яах вэ.

8. -Тэр зургаа авахуулахдаа ингэж зогсох юм уу, тэгж зогсох юм уу?

—Миний зураг гоё л гарч байвал яаж ч яах вэ.

__________________________________________________________________

Задание. Прослушайте диалоги. Обратите внимание на употребление глагола тэгэх. Не глядя в текст, вслед за диктором попытайтесь перевести фразы. Проверьте, сравнив с текстом, какую часть текста вы услышали правильно. При повторном прослушивании повторите фразы за диктором, стараясь добиться схожего звучания.

Запись 71. Бичлэг 71.

Диалоги. Употребление глагола тэгэх. Харилцаа яриа. «Тэгэх» үйл үгийг хэрэглэх нь.

1. —Та халуун цай уух уу?

—Тэгье. Гадаа их хүйтэн байна шүү.

2. —Энэ сандлыг энд тавьчих уу?

—Тэг, тэг. Дуртай газраа л тавь.

3. —Ээж ээ, Цогоо гарч тоглоно гэнэ ээ.

—Тэгэг, тэгэг. Ойрд гарч тоглоогүй юм.

4. —Чамайг маргааш надад туслахгүй бол шийтгэнэ ээ.

—Тэгээрэй,тэгээрэй.

5. —Та надад энэ гоё цамцыг аваад өг.

—За, дараа авч өгье.

—Одоо аваад өг л дөө. Тэг л дээ. Ээ, тэг л дээ, ээжээ. Тэг л дээ.

—За, за тэгье.

6. —Хүүхдүүд ээ, ажлаа дуусгаад ангиа цэвэрлээрэй.

—Тэгнэ ээ, багш аа. Ажлаа дуусгачихаад цэвэрлэнэ ээ.

__________________________________________________________________

Запись 72.

Задание. Прослушайте текст. О чем он? Прослушайте второй раз. Переведите текст, выписав незнакомые слова, и выделите основные моменты. Перескажите текст, используя новые слова. При необходимости прослушайте текст еще раз.

Монгольский шаманизм. Монгол бөөгийн шашин.

Бөөгийн мөргөл нь хүмүүс ан агнуур эрхлэн, ургамал жимс түүн амьдарч байсан хүрэл зэвсгийн үед бий болжээ.

"Бөө бол өөрийн биеэс сүнсээ салган гаргаж, дээд тэнгэр болон доод ертөнцөөр аялдаг, эсвэл өөрийн биедээ өөр бусад сүнс, онгодуудыг урин залж оруулдаг чадвартай тусгай мэргэшилтнүүд юм" гэж эрдэмтэн, судлаачид тодорхойлжээ.

Бөө бол хүмүүсийг өвөг дээдэс, тэнгэр, онгодтой холбож тэнгэр, шүтээндээ захирагдаж байдаг юм. Бүх хүн бөө болж чадахгүй. Тэнгэр, онгодын тааллыг хүртсэн хүн бөө болдог. Тэд тэнгэр, онгодын өмнө тангараг өргөдөг бөгөөд тангаргаа зөрчвөл шийтгэл хүртэнэ.

Бөөгийн мөргөлийн хамгийн чухал зүйл бол онгон юм. Онгоныг бүх аюул зовлонгоос авран хамгаалж чаддаг сахиус юм гэж үздэг. Бөө, удган нар бүгд гэртээ онгоны дүрс хийж тавиад тахидаг бөгөөд онгоны дүрийг төмөр юмуу мөнгөөр хийж тавьдаг. Монгол айл бөө, удган залж бөөлүүлэхдээ онгоны дүр хийдэг. Хийсэн онгоны дүрүүдээ хаялгүй хадгалан тахиж явах ёстой. Тиймээс зарим айл нүүхдээ хэдэн тэрэг онгоны дүрс ачиж явдаг. Удам угсаагаараа хэдий чинээ бөө удган залсан байна, төдий чинээ олон онгонтой болдог байна.

Бөө удган нар бөөлөхдөө тусгай хувцас өмсдөг. Янз бүрийн даавуугаар эрээлж байсан урт дээл, бүргэдийн савар юмуу бугын эврийн дүрстэй төмөр малгайтай байна. Малгайн ар талд зургаагаас есөн өнгийн даавуу унжуулсан байдаг. Нүүрэндээ даавуун юмуу арьсан хаалт, бүсэндээ арван хоёр жилийн амьтад, лууны дүрсүүдтэй есөн ширхэг төмөр толь зүүдэг. Хоёр гартаа хэнгэрэг, даавууны нарийн өөдөс зүүсэн төмөр цагирагтай мод барьдаг. Зарим бол гурын арьсаар, удган бол согооны арьсаар хэнгэргуэ бүрдэг. Бөө, тэнгэр огторгуйд очиход хэнгэрэг хөлөг нь болдог байна.

__________________________________________________________________

Запись 72.

Задание. Прослушайте текст. О чем он? Прослушайте второй раз и попытайтесь выделить основные мысли.. Переведите текст, выписав незнакомые слова, и выделите основные моменты. Перескажите текст, используя новые слова. При необходимости прослушайте текст еще раз.

Запись 73.

Обычай поклонения обоо. Овоо тахих ёс.

Овоо тахих нь монголчуудын гол зан үйлүүдийн нэг байсан бөгөөд одоо ч энэ хэвээрээ байна. Уул хадтай газар чулуугаар, чулуу багатай газар алс шороогоор, модтой газар модоор овоо босгоод тахидаг. Өндөр уулын оргил, давааны орой, рашааны эх зэрэг газруудад овоо босгодог. Монгол хүмүүс овооны хажуугаар шууд өнгөрдөггүй. Заавал морь, машинаасаа бууж мөнгө, архи, идээ тавьж овоог нар зөв гурав тойрдог. Мөн овоонд чулуу нэмдэг. Овоонд өргөл өргөж, чулуу нэмэхдээ "Овооны их нь танд, олзны их нь надад" гэж хэлдэг.

Эрт дээр цагт хүмүүс байгалийн үзэгдлийг тайлбарлаж чаддаггүй байв. Тэгээд байгаль дэлхий лус савдагтай гэж боддог байсан бөгөөд цаг агаар муудвал лус савдаг догширч байна гэж үзэж, овоо тахидаг байжээ. Овоо тахихдаа бөө удган нараар бөөлүүлж өргөл өргөдөг байв. Энэ нь догширсон лус савдгийг тайвшруулж байгаа зан үйл юм.

Мөн ямар нэг өвчин зовлон тохиолдох, мал үхэх, ган гачиг, зуд болоход овоо тахидаг. Бас сүү, цагаан идээ сайн байвал талархаж овоо тахидаг байжээ. Доорх хэдэн төрлийн тахилга байдаг.

1. Цусаар тахих: Малаасаа нядлаад овооны өмнө тавьж бурхан сахиусны ачийг хариулж байгаагаа илэрхийлдэг.

2. Цацал өргөх: Архи, шар тос, сүүгээр овоондоо цацал өргөж, бурхан сахиусаа өршөөхийг гуйдаг.

3. Галын тахилга: Овооныхоо өмнө гал асаагаад тахилаа өргөж, бүхэл мах галд өргөдөг. Энэ нь галаар муу муухайг зайлуулж байгаа зан үйл юм.

4. Хасаар тахих: Дээр үед бурхны тахилыг хасаар хийдэг байсан гэнэ. Энэ нь их үнэтэй байсан учраас хүмүүс аажмаар ингэж тахихаа больжээ.

Одоо цагт овоог лам нар тахидаг болсон бөгөөд наадам хийж, бөх барилдаж, нум сум харваж, морь уралдуулдаг болжээ.

Овоо нь зөвхөн тахиж шүтэх зоркулалттай бус, газар нутгийн тэмдэг болж, хил хязгаар тогтооход их чухал үүрэгтэй юм.

__________________________________________________________________

Запись 72.

Задание. Прослушайте текст. О чем он? Прослушайте второй раз и попытайтесь выделить основные мысли. Переведите текст, выписав незнакомые слова, и выделите основные моменты. Перескажите текст, используя новые слова. При необходимости прослушайте текст еще раз.

Запись 74.

Обычай подношения хадака. Хадаг барих ёс.

Монголчууд хадгийг эдийн дээд гэж үзэн хэрэглэсээр иржээ. Хадаг нь хээ, үсэг чимгээрээ өөр өөр бөгөөд урт богино, өнгөөрөө янз янз байдаг. Цагаан, шар, хөх, ногоон, улаан өнгөтэй хадгууд байдаг бөгөөд цагаан нь ариун нандин, сайн сайхныг, шар нь бурхан шашин, багш шавийн харилцааг, хөх нь мөнх хөх тэнгэрийг, ногоон нь газар дэлхийг, улаан нь гал голомтыг бэлгэдсэн байдаг. Үүнээс хүний дүрстэй Аюуш хөх хадгийг хүмүүс эцэг эх, ахмад настай хумүүст барьж золгодог. Харин нар сар, үсэгтэй хадгийг оршуулганд хэрэглэдэг.

Хадгийг хүндтэй хүндээ барихдаа хадагныхаа амыг өгөх хүн рүүгээ харуулан мэхийж юмуу сөгдөж барьдаг. Авч байгаа хүн хариу мэхийж хадгийг хоёр гардан аваад эвхэж, хүндтэй газар тавьдаг. Хадгийг барихдаа хадгаар хуруунуудаа бүтээчхэж болохгүй, эрхий хуруундаа тулгаж алгандаа багтааж тавьдаг.

Ингэж хадаг барьж золгохоос гадна мөн хадагтай золгодог. Хадаг барьж золгоход хадгаа тэр хундээ бүрмөсөн өгдөг. Харин хадагтай золгох ёсонд хадгаа өгдөггүй, өөрөө авч явдаг. Ямар ч насны хүнтэй хадагтай золгож болдог. Хадагтай золгохдоо хадагныхаа нэг үзүүрээс баруун гарьшхаа ядам хурууг дотор талаас нь нар зөв хоёр ороогоод чигчий хуруутай тал руугаа унжуулна. Золгохдоо унжиж байгаа хадгаа хүний гар дээр тавилгүй золгодог.

Мөн шинэ барьсан гэрийн тоононд сайн сайхныг бодож хадаг уядаг. Хүүхдийн даахийг авах, хурим найр хийхдээ хадгийг үргэлж хэрэглэдэг. Зарим баяр ёслолд хадган дээр мөнгөн аягатай сүү барьдаг. Ингэхдээ аягатай сүүгээ баруун гар дээрээ тавьдаг бөгөөд авсан хүн аягатай сүүгээ баруун гартаа шилжүүлж амсдаг.

Бас хүмүүс ямар нэг хүндтэй судар ном, эд зүйл, бурхан шашны зүйлээ хадгаар ороож хадгалдаг.

__________________________________________________________________

Запись 72.

Задание. Прослушайте текст. О чем он? Прослушайте второй раз и попытайтесь выделить основные мысли. Переведите текст, выписав незнакомые слова, и выделите основные моменты. Перескажите текст, используя новые слова. При необходимости прослушайте текст еще раз.

Запись 75.

Свадебный обычай (захчины). Хуримын ёс (Захчин).

Хуримын өмнө хоёр талын гэр хол бол ойртож буудаг. Охиныг авахаас нэг хоногийн өмнө хуүгийн талаас охины талд очиж хуримын мэдээ хүргэнэ.

Бэр буулгахад залуугийн талаас хуримын ахлагч настай хүн, хүүгийн эх, сөнч, хундага баригч, ачаа авагч хоёр хүн, хүү бүрэн буу саадагтайгаа охины ачааг ачих тэмээтэй очдог. Нар гарахаас өмнө охиньщ очих ёстой. Энэ үед охины тал охиноо нөгөө гэртээ оруулан, охины ачааг эцгийнх нь гэрийн баруун талд тавиад хүмүүс тэр гэрт найр хийж байдаг Хуугийн тал ирснийг мэдмэгцээ охины тал хаалгаа дотор талаас нь цоожилдог. Хүүгийн талынхан ирж хаалгыг түлхээд:

Газрын хол усны уртаас явлаа

Ам минь цангаж морь минь сульдав

Алтан хаалгаа тайлж хайрла гэж гурван удаа хэлэхэд хаалгаа нээн оруулдаг.

Хүмүүс орж ирээд мэндлээд цай унд уусны дараа ерөөл хэлж охины талд архи, хадаг, бэлэг барина. Хүү хадам эцэг эхдээ хадаг барьдаг. Хүргэнийг хадам эцгийн гал голомтонд гурав мөргүүлээд хантааз, бүс өгч өмсүүлнэ. Охины ачааг тэмээнд ачна. Охины ээж болон хамаатны эмэгтэйчүүд охиныг гэрт оруулж гал, бурханд нь мөргүүлээд зүүн талаар хоймор өөд явуулж аав ээжид нь үнсүүлээд цай уулгаж охиноо мордуулдаг. Нэг хүн охины унасан морийг хөтлөн гэрийг нь нар зөв тойруулаад явуулдаг. Охин явахдаа эргэж хардаггүй. Харвал гэртээ буцаж ирэхийн тэмдэг гэж үзэн цээрлэдэг. Хүүгийн гэрийг эцгийнх нь зүүн талд барьдаг. Охин гэрийг нар зөв тойроод нар гарах үеэр бууна. Сүү амсаад гэрт орно. Гэртээ ороод хадам аав ээж бусад хүмүүст мөргөөд суудаг. Охиныг галаа асааж шинэ цайгаа чанасны дараа ерөөлч ерөөл хэлээд тоононд хадаг уяна. Дараа нь охины талынхан хүргэнд, хүүгийн талынхан бэрд бэлэг өгнө. Хүмүүс цай хоол идэж найрладаг. Орой болоход найрыг их гэрт шилжүүлээд эмэгтэйчүүд шинэ гэрлэсэн залуусыг унтуулж амраан дэр нийлүүлэн хөшиг татдаг. Хуримын дараа гурван хоног бэрээр ямар ч ажил хийлгэдэггүй. Гурван хоногийн дараа хөшиг тайлж бэр цайгаа чанаж хүмүүст уулган найр хийдэг.

__________________________________________________________________

Литература

1. Галсан С. Фонетика в русском и монгольском языках. Улан-Батар, 1968.

2. Герасимович Л.К. К вопросу о характере ударения в монгольском языке. Mongolica, Tom.VIII, 1970.

3. Герасимович Л.К. Монгольское стихосложение. СПб., 1975.

4. Кузьменков Е.А. Фонологическая система современного монгольского языка. СПб., 2004.

5. Маслов Ю.С. Введение в языкознание. М., 1998.

6. Мөөмөө С. Об общих фонетических особенностях монгольского языка. Монгол судлал. Тom. Х,

7. Мөөмөө С. Монгол хэлний авиан зүй. Улаанбаатар, 1979.

8. Орчин цагийн монгол хэл зүй. - ред. Лувсандэндэв. Улаанбаатар, 1966.

9. Цолоо Ж. Орчин үеийн монгол хэлний авиа зүй. Улаанбаатар, 1976.

[1] См. Мөөмөө, с. 35

[2] См. Кузьменков, с.14

[3] Далее станет очевидно, что этот гласный существует лишь «на бумаге», вместо него произносится гласный, по звучанию близкий к эй.

[4] См. Кузьменков, с.54.

[5] Противопоставление по некоторым признакам иногда вызывает сложности при изучении, так как в родном языке изучающего может не быть каких-либо звуков, противопоставленных в монгольском. Например: у-ү для русскоязычного студента и «и»-«ы» для монголоязычного.

[6] система академика Л.В.Щербы

[7] Существует ограниченное количество случаев исключения. Так, например, суффиксы – гүй (отрицание, отсутствие чего-либо) и –жээ (прошедшее время) не имеют пару твердого ряда, присоединяются без изменения к словам твердого ряда: номгүй «без книги», дуулжээ «спел». Подробнее см. грамматики монгольского языка.

[8] С – согласный, V – гласный.

[9] Позиция - по местоположению в слове, т.е. первый слог, центральная позиция (непервый и непоследний слог), последний слог.

[10] Таблица по классификации Л.В. Щербы.

[11] В разговорной речи как пөсхийх.

[12] С.Галсан считает, что в словах дунд, ундаа перед д – тот же заднеязычный н. Считает н и заднеязычный н самостоятельными фонемами.

[13] См. Санжеев, с.90.

[14] Некоторые заимствования, например карбюратор, в монгольском языке существуют в нескольких фонетических вариантах. Мы приводим наиболее распространенный вариант.

[15] Подробно об ударении и других просодических явлениях см. работу Л.К.Герасимович 1975

[16] См. Рамстедт с.56; Шмидт, с.15

[17] См. Бобровников, с.33; Орлов с.14

[18] См. Кузьменков, с.50-51

[19] Там же, с.52

[20] См. Герасимович с.49

[21] См. Мөөмөө с.37

[22] См. Герасимович с.186

[23] Там же, с.43

[24] Там же, с.187

[25] Пюрбеев, с.14

[26] В разговорной речи может звучать по-разному, например – иркэтлэх.