Шайын сунар езулалды кылыры.

Ги башкарыкчы:

Оолдуң-кыстың ада-иелери

Аразында чаңчыл сагып,

Ак кадаан, суй-белээн сунчуп тудары-биле,

Чоннуң баарынче адыш часкап,

Кудашкыларны чалап алыылыңар! (Оолду ң авазы холунга калбак шайын, ак кадаан, 5 метр чараш торгузун чараштыр д ү ргеш, тудуп белеткенип алган турар, а чанынга оолду ң ачазы хойну ң ужазы-биле ак кадакты тудуп алган чон мурнунда белен турар.

2-ги башкарыкчы: (Кудалары ү н ү п орда).

Баарыңарда белен турар

Артынчактыг кадак туткан,

Ужа-төштүг, кундагалыг кудаларны

Уштап, баштап чедип келген өг-бүле бо,

Ужур ындыг, кудаларынга сөстү бээрин чөпшээреп көрүңер.

(Кыстың ада-иези үнүп кээрге, оолдуң авазы кыстың авазынга оожум, чараш аялгага сунуп тура чугаалаар): Хүндүлүг кудаларывыс (уругнуӊ ада-иезин долузу-биле адаар). Бөгүн бис (оглунуӊ ады) ада-иези, силерниң өг-бүлеңерниң улуг эртинези, ай-хүн дег алдын даңгынаңарны, баарыңарның кѳъгү, карааңарның шоо дег эргелиг, чассыг кызыңарны, бистиң ада-иениң салгакчызы улуг оглувус (оолдуӊ ады), бажыңының одунуң ээзи кылдыр, ажы-төлүнүң авыралдыг иези кылдыр, хайыралдыг эжи, кады кырыыр чөленгиижи кылдыр, бистиң өг-бүлениң кенни, уруу кылдыр, ада-өгбелеривистиң бурун езу-чаңчылын сагып, төрел-аймаавыстың улуг кижилерин эдертип алгаш, ак кадаавысты, актаар шайывысты сунуп, чараш кызыңарның холун, силерден дилеп, дүгдээшкинниң езулалын кылып келдивис.

Келген херээвисти сеткилиңерден ажы-төлдүң келир үези кылдыр бурунгаар көрүп, чораан чоруувусту чогудуп бээриңерни дилеп туру мен, хүндүлүг кудаларым. (Ийи холдап кадак, шайын авазынга сунуп бээр).

(Оолдуң ачазы, келин кыстың ачазынга сунуп тура чугаалар):

- Хүндүлүг кудам (уругнуң адазынга) хүлээп ап турар күдээнерниң адазы мен, бо онзагай хүнде, бистиң оглувуска чаптанчыг кысты хайырлап бодарадып берген ада-иезинге өөрүп четтирбишаан, танышпас, билишпес аңгы аймак чораан, кижилер боларның ачызы-биле хол тутчуп таныжып, ак кадаавыс солчур аас-кежиктиг болдувус. Келген херээвисти чогудуп бээр-ле боор силер деп идегээш, кудам силерге сеткилимден хүндүткелдиң дээди демдээ - хойнуң ужазын сунуп туру мен (адыш часкаашкыны).

1-ги башкарыкчы: (баштак аян-биле). Кудашкылар куспактажыр, кулун-чаваа дешкилежир дижир болгай, Че, кудашкылар дыӊзыг-дыӊзыг куспактажыптыңар че-ээ! (Олар аай-дедир куспакташкаш олуруп алыр). Кудашкыларның аразында найыралы кедилиг, чараш-ла болзунам, курай-курай! Кижини чаяап тѳрүп каан ада-иези дег эргим, авыралдыг улус чок, бөгүнгү бо буянныг аяк-шай, езулал-дой олар турбаан болза болдунмас, аныяктарның ак кадак сунчуп турар ада-иелериниң алдар ады дээш, ажыл-херээниң чогумчалыг бүдери дээш, дараазында йөрээлдерни сөңнээлиңер!

Ада-ие кадак сунган соонда:

Ада-ие бөгүн маңаа

Ак кадакты сунчуп каапты.

Угба-дуңма бистер база

Улуг йөрээл салып тур бис!

Бөгүн бистер аалывыстың эртинези,

Бөрү бажы мөңгүнүвүс экелдивис.

Аалыңарның эртинези - улуг байы,

Аът баштыг алдыныңар колдап чор бис.

Бичии када дыңнаарынче дилеп тур бис,

Бисте мындыг сүме бар-дыр, деткиир силер бе?

Аалчылар: "Ийе"!

Казып тыппас эртинелерни шыгжап турбайн,

Каттыштырза кандыгыл? деп, бодап тур бис».

Аалчылар: Шын-дыр, чѳп-түр.

Алдын, мөңгүн эртинелер кожа чытса,

Аразындан чинчи, шуру, каң, болат бодарагай.

Аалчылар: Деткип тур бис, шын-дыр.

Чаңгыс черге чайынналдыр тудушсун дээш,

Тарбыдап каар йөрээл, сөстер сөңнеп тур бис.

(Адыш часкаар).

 

Х ө гж ү мн ү г байыр ыры «Ада-ием авыралы»

 

2-ги башкарыкчы: (баштак аян-биле)

Дужааш-дужааш олуттарда саадапкан

Кудашкылар, кайы-хире олурарыл?

Мындыг чараш байырлалга

Кым-даа маңаа чалгааравазын,

Кудаларның делгеп салган ажы-чемин

Нары-шээр чок чооглаңар-ла!

Аъш-чем амданныг-ла болзун!

Чорук-херек бүдүнгүр-ле турзун!

1-ги башкарыкчы: Кижи чурттап чораан назынында бүгү-ле эки чүүлдерни ажы-төлүнге арттырып, оларны өстүрүп, кижизидип алыр дээш, эки кижилер болзун дээш, бар-ла күжүн үндүрүп чоруур болгай. Кижиниӊ бодап сагынмааны болгаш дугурушпааны ужуралдарны олар ада-иеге сөңнеп кээр ийин.

2-ги башкарыкчы: «Оглум, кызым ам-даа чаш, эш-кош тывары элек» деп бодап оруңда, хеп-хенертен келин-даа, күдээ-даа көстүп келир. «Назы-хар 40 чаа чедип турар, аныяк мен» деп бодап орда, уруг-дарыг аныяк ада-иени эрте кырган-ава, кырган-ача кылып четтигиптер болдурлар эвеспе.

Ада-ие ам канчаар, ону ынчаар хүлээп алыр ужурга таваржыр. Тыва кижи шаг шаандан бээр төлзүрек, ажы-төлге ынак, буянныг, дузааргак сеткили-биле оларныӊ кырынга баар.

1-ги башкарыкчы: Кандыг-даа ада-иеге ажы-төлүнүң ажы-төлү чүүден чараш, боду аныяк, чалыы турганы ол бе азы ажыл-ижинге чардыгып чорааны ындыг бе, бодунуң ажы-төлүнүң олар ышкаш, чаптанчыг чаражын чүге эскербейн чораан чүве, уйнуктар көстүп кээрге, уран сөске-даа угулзалап четпес, уян ырга-даа алгап-мактап четпес. Ынчан ада-иениӊ кылыр ижи катап немежи бээр, кырыырын-даа уттуптар.

Шайлалганыӊ таныштырар езулалы

2-ги башкарыкчы:

Ада-ие ызыгуурун уламчылаар,

Ажы-төлдү, уйнуктарны бодарадыр.

Келин болган, күдээ болган ажы-төлге

Кежик чолду, ак орукту күзеп каалы.

Келин колдаар езулалдың таныштырылга кезээнче кирерин чөпшээреп көрүңер, кудашкылар!

1-ги башкарыкчы: Бо солун болгаш ханы уткалыг езулалдың киржикчилери, хан-төрел чоок кудалар кылдыр таныжып аар дээш келген. Чоок билчип, таныжып, аал-чурттун, ада-ызыгуурун, ат-сывын улуг өгбелеринден эгелеп таныштырары-биле хүреген боор оолдуң талазындан улуг назылыг хүндүткелдиг кудавысты чалап тур бис.

(Баштай оолдуң улузунга таныжар сөстү бээр, келген төрелдери шупту туруп келгеш сценага чыскаай туруп ап-даа болур, азы бир улуг төрели туруп келгеш, келген төрелдерин далашпайын таныштырып чугаалаар. Улаштыр келинниң улузунга база ынчаар боттарын тода таныштырып чугаалаары-биле сөстү бээр).

 

Ыры «Оолга, кыска байыр тудаал»,

сөзү болгаш аялгазы Чинчи Хертектии

 

Ги куплет:

Салым-чолду каттыштырган

Чараш чаагай амыдырал

Аныяктар чуртталгазын

Аайлаштырып доңнаштырган.

Кожумаа:

Келин кыстың, күдээ оолдуң

Кежик-чолун доңнаштырып,

Оолга, кыска байыр тудаал (2 катап)

2-ги куплет:

Сарыг шажын чүдүлгевис

Шагдан тура чаңчылывыс,

Арат-чон-даа, оол-даа, кыс-даа

Ам-даа улам сайзыразын! (Кожумаан каттаптаар).

3-кү куплет:

Амыдырал-чуртталгазы

Челээш ѳң дег чараш болзун!

Арат-чоннуң йөрээл сөзү

Оолга, кыска доктаар болзун! (Кожумаан каттаптаар).

 

К ү дээ-биле келинни таныштырары

1-ги башкарыкчы: Бо хүннүң эң-не буруулуг кижилери, ийи аңгы кожууннуң, аӊгы танышпас төрел-бөлүктерни, аңгы чаңчыл-езулалдыг аймактарны чаңгыс черге төрел кылдыр душтуруп, таныштырып, турар аныяктарны - душтуктарны силерге таныштырып көрейн. Оолду, кысты адыш часкаашкыннары-биле бээр чалап алыылыңар! (Үндүр чалап алыр).

2-ги башкарыкчы: Күдээлеп, кенээттеп кээп турда, көрбээн, танышпаан төрелдер бар чадап чок, колдап келген келининерниң холун тудуп, чаптаар-даа төрел-чон бар болгай. Хүндүлүг кудашкылар, олурар аалчыларның аразында хүреген болур оолду бөгүн бир дугаар көрүп турар кижи бар бе? Холун көдүрер. А келин кысты бөгүн бир дугаар көрүп турар улус бар бе? Холун көдүрер аалчылар. (Бир дугаар көрүп турар улус холдарын көдүрүп олурар).

1-ги башкарыкчы:

Бар-дыр, бар! Хүлер боттуг, хүлүмзүрээн шырайлыг

Хүреген оолду, база ооң эжи келин кысты таныштырыптаалыңар!

Ада-ие өстүрүп каан ажы-төлү,

Назын чедип, кижи болуп өзе берген.

Өөренип, эртем чедип, тускайланып

Өске чонга күдээ болур, келин болур.

Өг-бүлениң ээлери бооп, кайнаар-даа бол,

Өөнден үнүп, тарай ужуп чоруп каарлар.

Алдынга-даа, мөңгүнге-даа орнап болбас

Ада-ие ынак оглу, чассыг кызы,

Чурталганы актаар дээштиң чыглып келген төрел-чонга

Шуптузунга байыр тудуп, мөгейип тур! (Адыш часкаашкыннары).

2-ги башкарыкчы: (Аалчылардан баштактанып айтырар). Омак-хөглүг кудашкылар, сагыш-сеткил эки бе, чиик-чаагай олурар бе? Силер бүгүдениң мурнундува, хүреген оолдуң, келин кыстың аваларын чалаптарын чөпшээреңер! (Үнүп кээрлер). Силерден дилээривис, аныяктарныӊ чанынга туруп алгаш, оолдуң авазы оглун мактап чугаалап таныштырар, а кыстың авазы уруун база ынчаар таныштырыптарын дилеп тур бис. (Авалары оглун, кызын кажан төрүттүнгенин, каяа школа доосканын, каяа шериг эрттиргенин, кандыг өөредилге черин доосканын, аажы-чаңын кысказы-биле далашпайын чугаалаар. Таныштырыпканда, кудашкыларны куспакташтырыпкаш, олудунче чалаар).

Белек сунар езулал.

2-ги башкарыкчы: «Хүндүлүг кудашкылар! Келин холу дилээр езулалывыс дыка эп-чѳптүг чоруп олур. Аъш-чемни чооглап ора, келген херээвистиң чогумчалыын, келген чоннуң херээн бүдүрерин бодап олуруңар, кудагайлар».

Шаанда тыва кижилерниң мөңгүн эдилелдери, каасталгалары салгалдан дамчып кээр дижир, кенни болур дүгдеп турар уруун холун актаарынче кунчууну чалап алыылыңар!

Келин кысты чалап алгаш,кунчуу чугаалаар: Салгалывыс уламчылаар. Чараш, кежээ кернивисти ада-иезинден, төрел чонундан айтырып ап тура, кернивиске белек кылдыр мөңгүн сырга, билзек каасталганы кедирип бээрин чөпшээреңер. Бо чараш байырлалга тыва езулалдың демдээ кылдыр кенивисти имнеп, демдектеп тур бис. (Чараш тыва аялгага кедирип бээр, аалчылар адыштарын часкап орар).

Башкарыкчылар «Угулзалар» деп ырыны күүседир

1-ги башкарыкчы: Дараазында бээр келин кыстыӊ иези (...) хүреген оолду чалап туру, адыш часкап уткуулуңар!

Хүреген оолду чалап алгаш, кат-иезиниң чугаазы: «Бистиң аал-аймаавыска хүлээп турар күдээвиске - уруувустуң эргелиг эжи болурун чөпшээреп, күдээвистиң, «Экти мойнун чылдып чорзун!» дээш, холумдан даараан хураган кежи эгиннээшти кедирип тур мен. (Чараш хөглүг аялгага эгиннээшти кедиргеш, оолдуң бажындан чыттап каар).

1-ги башкарыкчы: Кат-иезиниң шевер холдары-биле даараан хураган кежи эгиннээш-даа кайгамчык-тыр. Кат-иешкилерниң аразында найыралы быжыг, чараш-ла болзунам, курай, курай-курай!

2-ги башкарыкчы: Тыва кижиниң чаагай сеткили, чараш чаңчылы бар. Аалга келгеннер аяк эрии ызырар, аалчы кээрге хавын дүптээр, чоруктуг келген чоннуң чоруун бүдүрер, өөрээн сеткилин белек сунуп илередир дижир.

Кудаларыңар база силерниң урууңарны колдап, дилеп келгеш, тыва чараш сеткилдиң чаңчылы-биле, чоок төрел, хан-кудалар болурунуң демдээ кылдыр сеткил ханызындан суй белектер-биле холуңарны актап туру. Сөстү уламчылаары-биле хүреген оолдуң ада-иезинге дамчыдарын чөпшээреңер.

Оолдуң ада-иези: Ужур ындыг кудагайлар,

Урууңарны келин кылдыр дилеп тура,

Аравыста найыралдың демдээ кылдыр

Ада-иеге, улуг өгбе кудаларга,

Холун актап, суй-белек сунуп тур бис.

(Улуг кижилерден эгелеп алгаш, суй-белектерни аттарын адап, хүндүлеп тургаш, сунар. Тыва хөглүг аялга чоруп турар).

1-ги башкарыкчы: «Кара дашка харыылыг» дижир болгай, чараш кызыңарны силерниң аймактан дилеп тура, хүндүткелдиң демдээ кылдыр суй-белектерни сунуп, холуңарны актадылар. Кудашкылар найыралы кедилиг-ле чараш болзун, курай-курай! Шак бо хүннүң чорук-херээ чогуп бүтсүн, курай-курай! Шайлалгавыста кудашкыларны оюн-тоглааже чалап тур бис.

Оюн «Ийе, чок». (Оолдуң талазындан 4, кыстың талазындан 4 ойнакчыларны чалап алыр)

2-ги башкарыкчы: Ойнакчылар шупту чаңгыс шыйыгга чыскаалып алгаш, менче көргеш, холдарын шимчетпес, аастарын хаап алыр. Аскын ажытпас. Мен силерден айтырыглар салырымга, «ийе» деп харыылаар ужурлуг айтырыгга «чок» деп бажын чайып харыылаар, а «чок» деп харыылаар айтырыгга «ийе» деп бажын чайгап, имнеп харыылаар. Алгырып, аскын ажытпас. Чанында улусче кеденмес, кымдан мурнай, дүрген боду харыылаар. Алгырган азы шын харыылаан ойнакчыны казыыр.

1. Бистиң бо «Дүгдээшкин» езулалы эрттирип турар залывыс Абаканда «5 звезд» рестораны чүве? («Ийе» деп бажын чайгаар ужурлуг);

2. Бо байырлалдың киржикчилери аалчылар шупту сарбашкыннар бе? (Ийе);

3. Хүреген оолга ынак силер бе?(«Чок» деп бажын чайгаар);

4. Хүреген оолду хүндүлээр силер бе? («Чок»);

5. Келин кыс-биле хүреген оол дээрге, Тыва Республикада ат-алдары билдингир кино артистери чүве? («Ийе»);

6. Келин кысты хүндүлээр силер бе? («Чок»);

7. Келин кыс-биле хүреген оол дээрге, Тыва Республикада ат-алдары билдингир маадыр ада-ие чүве? («Ийе»);

8. Келин кыстың ада-иезин индийлер дээр. Шын бе? («Ийе»)

9. Келин кыс-биле хүреген оол, эртен Москваже курорттап чоруур дээн, шын бе? («Ийе»);

(Мындыг хевирлиг айтырыгларны салып ойнадыр, шын харыылапкан ойнакчыларны кызырар, т үң нелинде ча ң гыс кижи артып каарга, ша ң наар).

1-ги башкарыкчы: Хүндүлүг кудашкылар силер бүгүдени байырлалдың оожум вальзынче чалап тур бис. Хөгжүмнүг байыр - ыры «Ынакшыл-дыр».

1 куплет:

Хөөкүй чүрээм дыжын уттуп

Дүрген-дүрген сога берзе,

Дүнелерде уйгу чидип

Күзелдерге алзыпсыңза

Кожумаа:

Дүвүреве, амыраам сен

Ынакшыл-дыр

Ынакшаанда ынчап баар чоор.(2 катап)

2 куплет:

Ынакшаанда ынчап баар чоор

Ыглай-даа бээр, ырлай-даа бээр

Ынчалза-даа мана шүве,

Ынакшааның черле келир. Кожумаа катаптаар.

2-ги башкарыкчы:

-Хүреген оолдуң угбалары, акылары баштак кожаңнарны бараалгадыр-дыр, кичээнгейлиг дыңнаптаалыңар.

(Төрелдери ырлажыр, баш бурунгаар парлап кааны кожаңнарны башкарыкчы ап бээр)

Кожа ң нар.

Хүнге чайнаан кара баштыг,

Хүлүмзүрээн карактарлыг

Кыстар ышкаш, оожум чаңныг

Кылыр ишке чүреккир эр.

Даай кижи дагдан улуун,

Авазы дег чоок дээрзин,

Төрел чокта аскак дээрзин,

Дөгерезин билир кижи.

Аар ийже аъттаныпса,

Артынчагы долу келир.

Дииң караан часпас адар,

Дидим эрес, аңчы кижи.

Алаш кирзе кадыргылаар,

Ада-иеге чөленгииш, эш.

«Багай эвес күдээ боор» деп

Бадыткалын берип тур бис.

Келин кижини мактап чижирини ӊ чижек с ө з ү н, кысты ң т ө релдерин чалааш тутсугулап бээрге, кожа ң наар:

Чаавам-биле акым сугнуң

Чассыг уруун берип тур бис.

Садып алган керниңерни

Саан сагбас дивес силер.

Адазынга, иезинге

Аажок чассыг өскен-даа бол,

Ажыл-ишке сундулуг-даа,

Арыг-силиг, дузааргак-даа.

Уругларны чассыткаш баар,

Улугларны хүндүлеп көөр,

Аксы сөзү аажок чымчак

Авазы дег бүдүштүг төл.

Аныяк чаа ава-даа бол

Ажыл иштиг, эртемниг-даа,

«Кедилиг-ле келин боор» деп,

Келген чонга сөглеп тур бис.

1-ги башкарыкчы: Чижилгеге киришкен кудашкыларга байыр чедирип, шаңнап тур бис! Езулалдыг байырлалда кудашкылар, келин колдаан чараш байырлалда келген чонга сөстү берип күзелдиг аалчыларны болгаш келин кыстың ада-иезин чалап тур бис.

(Ажы-төл дугайында сөс алыксаан улусту чалаар. Келинниң талазындан база сөс алыр улус бар болза сөстү бээр).

Келин кыстың ада-иезиниң чижек сөзү: Хүндүлүг кудалар, дөргүл–төрелдерим! Бөгүн бистиң уругларывыстың сагыш-сеткилиниң эвилелин доңнап, уруувустуң холун дилеп келген кудаларымга бистер, кенниңерниң ада-иези, уруувустуң холун берип, оглуңарны күдээвис кылдыр хүлээп ап туру бис. Келген төрел-бөлүүңерни, ажы-төлдүң аайы-биле хан-төрел болзувусса кандыгыл деп келген херээңерге, чөшпээрелди долузу-биле берип, келген херээңер долузу-биле бүткен деп бадыткап туру бис.

Ажы-төлдү деңге деткип, аравыста суг акпас кудашкылар болурувусту илергейлеп тур бис, хүндүлүг кудалар!

Ачазы база сөстү чугаалап болур, чижээлээрге: Ам бо хүнден эгелеп ажы-төл дээш, ак кадаавыс сунчуп каапкан, аяк-шайны деңге бускан, аразында эптиг, чөпшээрелдиг кудашкылар болганывыс бо. Байыр чедирип тур бис.

2-ги башкарыкчы: Кудашкыларга байыр чедирип тур бис! Кайы-даа таланың дөргүл-төрелдери бөгүн бо шайлалгада кайыын-даа келген улус бар болгай, силерниң мурнуңарже оолду-кысты чалап алыылыңар. «Даш октаан черинге чыдар, келин берген черинге орар» дээр болгай, ынчангаш хүндүлүг кунчуглары чараш кенниниң узун чажынга эдилеп чорзун дээш белек кылдыр ийи чараш чаваганы өрүп, чуртталгазыныӊ иштинде чарылбас өг-бүле болурун күзеп, домнаарын дилеп турлар. (Келин кысты сандайга олуртуп алгаш, ийи кунчуу чажын ийи кылдыр өөрүп, чаваганы баглап бээр, ол аразында күзелдиг аалчыларны кожамыктап ырлаарынче башкарыкчылар кыйгырар. Чаваганы өөрүп доозуптарга, оолдуң-кыстың холдарын ак кадак-биле, кыстың авазы чыпшыр шарыпкаш, аныяктарны залды долгандыр кылаштадыр. (Аныяктарга йөрээл ыдар).

2-ги башкарыкчы:

Салым чолду каттыштырган

Чараш, чаагай амыдырал

Аныяктар чуртталгазын

Аайлаштырып доңнаштырган.

Келин кыстын, күдээ оолдуң

Кежик-чолун доңнаштырып,

Оолга, кыска байыр тудаал.

Чуртталгада узун оруу ак-ла болзун!

Ада-чуртка, арат чонга хүндүткели улуг болзун!

Мал-маган, ажы-төлү арбын-көвей бүле болзун!

Чарылбайн, кезээ шагда кады чорзун!

Аас-кежии бүргээр болзун! Курай! Курай! Курай!

(Оол кысты база аалчылар бот-боттарын вальсче чалаар).

Башкарыкчылар ырлажыр,ыры «Гимн семьи»

1 куплет:

Хрустальным голосом капели

Звенит ребячий смех чудесный,

И мать сидит у колыбели

Дитя лаская тихой песней.

И дом молитвой освещенный

Стоит открытым всем ветрам.

И учит бабушка внучонка

Словам «»Отчизна», «Мама», «Храм».

Припев:

Друг друга храните во все времена, Живите в ладу и гармонии,

И пусть будет жизнь Ваша освящена любовью Петра и Февронии.

2 куплет:

Семья любви великой царство

В ней вера праведность и сила

Семья опора государства

Страны моей, моей России.

Семья источник изначальный

Небесным ангелом хранимый

И грусть и радость,и печали

Одни на всех не разделимы. Припев тот же.

3 куплет:

Пусть повторятся в поколеньях

Благословенной жизни дни,

Храни господь очаг семейный

Любовь, любимых охрани! Припев тот же.

Вальстаан соонда,аныяктарны сценага тургускаш, чугаалаар:

1-ги башкарыкчы: Хүндүлүг аныяктар! Бөгүн силерниң амыдыралыңарга уттундурбас, онзагай хүн болур ужурлуг. Бистиң өгбелеривис салым-чолун кожар аныяктарга ужур-уткалыг, сагылга дүрүмнер, чаңчылдарны артырып каанын көрүңер, ол езулалды силер база келир үеде ажы-төлүңерниң ажыл-үүлезинге ажыглап сагый бээр силер.

Силер бо хүнге дээр душтуктар бооп, халчып турган болгай силер. Ам бөгүн силерниң төрел-аймааңар, улуг кижилериңер тыва езу-чаңчылды барымдаалап күдээ кылдыр хүлээп, ак кадакты сунуп тургаш, алгыш-йөрээлди салып тургаш, ада-иеден колдап, дилеп, келин кылдыр езулап, аяк-шайыңарны бузуп, арны-бажыңарны, ат-сывыңарны чонга таныштырып турары бо.

2-ги башкарыкчы:

Ам бо хүнден эгелээштиң (күдээ, келинниӊ аттары)

Аваларның оглу, кызы боордан аңгы

Өске чонга келин кылдыр, күдээ кылдыр езуладып,

Өөр-көвей, төрел чоннуг апардыңар.

1-ги башкарыкчы: Чаа барган аймакка чаңчыгып, барган чонунга ада-иениң ат-алдарын бедик тудуп «хүндүлүг хүреген», «кедилиг келин» диртип, үнеледип, мактадып чоруурунарны күзедивис.

Бертиң, артын оюп эртер

Бег, кунчуг өгбелерлиг

Хүрегенниң күжүн мактаар,

Хүндүткелдиг кат-ие, катааттарлыг апардыңар.

Чогун, барын деткиже бээр

Чоок төрел угбашкылар ашактары.

Баштактанчып хөөрежир

Бажаларлыг, чуржуларлыг апардыңар.

Күдээ диртир, келин диртир

Хүндүткелдиг чонуңарга,

Үнеледип, мактадырын

Үлегерлиг улус болуп чорууруңарны кузеп тур бис.

(Адыш часкаар, аныяктарны олуттарынче олуртур).

2-ги башкарыкчы: Кандыг-даа шайлалга байырлалга баштак чугаа, оюн-тоглаа чокка чалгааранчыг болгай. Чорук-херектиң эки бүткенинге амырааш, оюндан ойнаптаалыңар, аалчылар. 7 оол, 8 уруг үнүп кээрин чалап тур бис. (Үнүп кээрге). Оюннуң чурумун тайылбырлап берейн, дыңнанар че. Оолдар аалчыларже көрүндүр, долгандыр туруп алыр, а уруглар бир оолдуң иштинге дээп турар кылдыр, чыпшыр туруп алыр. Бир уруг артынга чааскаан туруп алыр. Хөглүг аялга эгелей бээрге, аялгаларның аайы-биле оолдар хүн аайы-биле долгандыр танцылаар, а уруглар удур танцылаар. Аялганы өжүрүптерге, башкарыкчы, «ооргалар» деп чугаалаарга, дужунда келген-не кижизи-биле ооргазын дээп турар кылдыр чыпшыр туруптар. «Чаактар» дээр болза база чаактарын үскүлештирер, кымга-даа таварышпаан уруг, бир оолду оюндан шилип алгаш үнер. Сөөлүнде 1 оол, 1 кыс артар. Тиилекчилерни шаңналдар манап турар.

Байырлал адакталып, тѳнчүзү чоокшулап орар

1-ги башкарыкчы:

Омак-хөглүг кудашкылар,

Онза-ла-дыр, чараш-ла-дыр!

Ойнап хөглеп халчып турар

Идепкейжи аалчылар көвей-ле-дир!

Ам силерниң кичээнгейиңерде

Оолдуң төрелдерин дыңнаарыңарны кыйгырып тур бис.

Хүреген оолдуң төрелдери четтиргенин долузу-биле илередир.Чижек сөстери: Эргим, кудалар, силерге чылыг, чымчак хүлээп алганыңар дээш, келген херээвисти чогумчалыг бүдүрүп, чөпшээрелди бергениңер дээш, эң-не бедик хүндүткелди, өөрүп четтириишкинни илередип тур бис. Ажы-төлүвүстүң ажыл-үүлези, амыдыралының оруу узун-на болзун деп, йөрээл салып тур мен. Келин кызывысты колдаан байырлалывыска, кээп шыдавайын барган төрелдери бар болгай. Ынчангаш хүндүлүг кудагайларывыска бо торгу таалыңда «хүлээдиривисти» дергиледип туру бис. Хүлээнип ап көрүңерем кудагайлар. (Келбээн төрелдеринге үлештирип, чедирери-биле, боова-боорзак, эът, чем-биле иштеп белеткээн таалыңны, кыстың ада-иезинге хүлээдип бээр).

2-ги башкарыкчы:

«Дүгдээшкинниң » байырлалын доозуп тура,

Хүндүткелдиг кудашкыларга, оолга-кыска

Байгы эки чедиишкинни күзевишаан,

Хүннүг сарыг өртемчейге чуртталгазы

Узун боорун йөрээп тур бис!

Ырак, чооктан чедип келген

Ырлыг-шоорлуг аалчыларны,

Орук-суур эки-менди

Чедип аарын күзеп тур бис.

 

(Оолду ң т ө релдери столдарда аяктарга с ү ттерни кудуп салыр)

1-ги башкарыкчы: Хүндүткелдиң демдээ болур, столдарда делгеп салган малывыстың дээди агын чооглаңар, аалчылар! Чораан черге ажыл-херек чогуп бүдүп чоруур болзун!Орук-суур эки-чаагай чедер силер аалчылар! Курай! Курай!

Байырлал-шайлалганы доозар,

аалчыларны үдээр.

 

 

                                                                                     Автор:

Оюмаа Кара-ооловна Конзай-оол,

Сут-Хольский  кожуун

Республики Тыва

“Келин кысты дилээлиңер - кежик-чолду өргүүлүңер!”

 Келин кыстың холун айтырар «Дүгдээшкин»  байырлалыныӊ чорудуу.

 

Байыр-дой ѳргээзиниӊ каасталгазы:

Күдээ, келин дугайында үлегер домактарны азар;

Дериттинген столдар кырынга янзы-бүрү чулуктуг суксуннардан кѳвүдедир салыр;

Аяктарга ак сүттү кудуп каан турар.

Хѳгжүм каасталгазы:

Чон чыглып турар аразында ынакшыл, тѳрээн чурт, ава-ача дугайында ырыларны салыр;

Оолдуӊ ава, ачазы кудаларынга өргүүр кадак, шай, торгу, конфета, көгээржикти база ужаны белеткеп алган турар;

Оожум чараш тыва аялга азы каргыраа соонда башкарыкчыэгелээр.

Башкарыкчы: Амыр-менди, хүндүлүг кудаларывыс!

Экии! Экии, эргим эш-өөр, дөргүл-төрел!

Эгенмейн, эпчоксунмайн

Эртип, кирип моорлаңар-ла,

Эргим чазык шырайыңар

Эрттериниң белээ болзун!

Чыглып келген кудаларым,

Шуптуңарны чалап тур бис.

Олуттарны ээлептиңер,

Сандайларже саадаңар,

Шайлаалыңар, дойлаалыңар!

Келин кысты дилээлиңер- кежик-чолду өргүүлүңер!

(Аалчыларны олуттарынче чалаар).

Башкарыкчы: База ол ышкаш хүндүткелдиң олудунче бөгүн бистер бүгүдениң кичээнгейин хаара туткан аныяктарны - оолду, кысты чалап алыылыӊар. Дараазында хүндүлүг кудаларывысты тускай олуттарже база оларның чоок кижилерин хүндүткелдиң олуттарын ээлептеринче чалап тур бис, саадаңар!

(Х ө гж ү м үделгези турар).

Оолду ң ава, ачазы кудаларынга ө рг үү р кадак, шай, торгу, конфета, к ө гээржик дээн белектерни база  ужаны тудуп алган турар.

Башкарыкчы: Бөгүн бистиң төрел-аймаавыста, өг-бүлевисте өөрүнчүг болгаш харыысалгалыг хүннүӊ бирээзи болуп турар. Оглувус (ады-сывы) бодунуң аныяк үезиниң бир демдээ, езулуг-ла улуг кижи болган азы өскээр чугаалаарга эр болган дээнин бадыткап, душтуунуӊ (ады-сывы) бүзүрелдиг, шынчы эжи болурун бадыткавышаан, танышпастарны таныштырып, төрелдештирип бистер бүгүдени чыгганы бо.

Ынчангаш дүгдээшкин байырлалын ажыдары-биле сөстү оолдуң авазынга (долу ат-сывы) бээр-дир бис.

 

Уругну ң ада-иезин база чалап алыр.

Кудаларны ң с өңү н ап тура, мендилежип, куспактажыр.

 

Оолду ң авазы: Эргим, хүндүлүг кудаларым, силер бүгүдениң амыр-мендиңерни айтырбышаан, тоолда кирген чараш кожуунувустан, ырда кирген тѳрээн хемивистиӊ кежиин кежип, ак-көк баглаар ыдыктыг черлерге доктаап, ажы-төлүвүстүң келир өйү ак-ла болзун деп йөрээп, чажыывысты чажып, чорук херээвис чогунгур, үүле-херээвис бүдүнгүр-ле болзун деп чалбарып, өөрүшкү-маңнайлыг, ырлыг-шоорлуг силерге аалдап келдивис! База ол ышкаш бистерниң өг-бүлевистен болгаш хөй санныг төргүл-төрелдеривистиң өмүнээзинден, кудаларым, силер бүгүдеге изиг байыр!

Силерге бөгүн аалдап келген чылдагаанывыс кернивисти силерден дилеп, айтырып, аныяктарны деткип, кудашкылар аразында таныжып, чугаа-соотту кылып, аъш-чемниң дээжизин өргүп, аяк-шайлыг келдивис.

Оолду ң ачазы: Хүндүлүг кудалар! Чорук-херек чогунгур-ла болзунам дээш, аяк-шайлыг хүнүвүстүӊ байырлыг кезээн ажыттынган деп чарлавышаан, кудаларывыска шак бо келин колдап келген хап, сартыывысты сунуп тур бис.

 

Уругну ң ада-иези ү н ү п келир. Кудаларны ң с өңү н ап тура, мендилежип, куспактажыр. Шай, торгу. Ужаны ө рг үү р.

Олуттарже олурар. Башкарыкчы улаштырар.

Башкарыкчы: (Оолдуӊ чер-чурттун мактаан онзагай уран чогаалды номчуур). Чижээ:

Оран чуртум Сүт-Хөл дээрге

Оргу-Шөлдүг, Кара-Дагга

Ончалажып, дугуржуп аар.

Амыр хостуг күзел дээштиң

Алдан-Маадыр адаларның чуртту чүве!

Сүмбер-Уула Сүт-Хөл дээрге,

Сүттүг шайлыг, өремелээн,

Тараалыг-даа, далганныг-даа

Өңнүк-тала улустарның өндүр чараш чуртту чүве!

Сүт-Хөл хензиг шалбаа эвес,

Үе-дүптүң тоолчузунга үнелеткен,

Үжүүр шалыыр орланнарның ыдык оран чуртту чүве!

Башкарыкчы: Саарып тургаш хайындырган

Сарыг шайдан аартап ора, хөөрежиңер!

Чем чаагай, чиртингир-ле болзун!

Амданнанып чемнениңер, хүндүлүг кудалар!

Башкарыкчы: (Келин кысты ң чурттун алгап-мактаан ш ү л ү ктү бараалгадыр).Чижээ:

Дынгыт Чыдым

Мөңгүн-Тайга

Мөңгүн-Тайга чараш оран:

Мѳѳӊ харын чаай бээрге,

Арга-арыы, ховулары

Аккыр энчээн шугланыптар.

Хойнуң изи, койгун изи

Кончуг тода көстүп келир,

Мөнгүн-Тайга элдеп оран:

Мөөң харын ура бээрге,

Бедик дагга ыжыктанган

Мээстери кара кыштаар,

Сынның кырын хөртүк шуглаар-

Чыраалыг ой чок чыдар.

Х ө гж ү мн ү г байыр.

Башкарыкчы: Шаандан тура тыва кижи чорук-херээн чогударда,оран-таңдызынче чажыын чажып, аъш-чеминиң дээжизин от-көзүнге өргүп, чалбарыын чалбарып чораан болгай. Ынчангаш улуг-үүле херекти чогудуп келгенивис дээш, чорук-херээвис чогунгур, үүле-херээвис бүдүнгүр-ле болзун дээш аяктарда куткулаан ак сүдүвүстү көдүрүп, кудашкыларны деткип, шупту бут кырынга тура чооглаптаалыңар!

(Ак с ү тт ү к ө д ү рт ү р).

Башкарыкчы:

Бады шынчы ынакшылдыӊ

Байырланчыг демдээ кылдыр

Кудаларның чараш кызын (келинниӊ ады)

Авазындан, ачазындан, төрелинден

Айтырып ап, чөпшээредип келдивис-даа...

 

Башкарыкчы: (Аныяктарның дугайында келген чонга таныштырар. Оолдуң, кыстың кандыг өөредилге черинде өөренип турары азы доосканы, кайда ажылдап турары, сонуургалдары, бир эвес ажы-төлдүг болза каш ажы-төлдүү дээш оон-даа өске...).

 

Башкарыкчы:

Аъштың-чемниң дээжизин чооглавышаан,

Аравыста, амыдырал-чуртталгавыс сонуургажып,

Ал-боттарывыс таныжып,

Ажы-төлдүң келир өйүн чугаалажып,

Кудашкылар куспактажыр дээн ышкаш

Эптиг-демниг, эп-найыралдыг болуулуңар, кудалар!

 

Душтук оолду ң талазындан келген чоок д ө рг ү л-т ө релин таныштырары-биле оолду ң авазын чалап, с ө ст ү бээр

 

(Ынчан оолдуң талазындан келген кудалар шупту оолдуӊ авазының чанынга үнүп келир. Таныштырган соонда кудаларга белек кылдыр бир чараш ырны шупту ырлажыр, ооң соонда бичии суй-белектерни келин кыстың эң-не чоок кижилеринге сөңнеп болур).

Башкарыкчы:

Эшти тывар, өөрүшкүнү бадыткаалы

Аас-кежик, чаяалга-дыр.

Сүмележип, хүндүлежип, деткижери

Сүзүглелдиң, ынакшылдың бедии ол-дур.

Кудашкылар куспактажыр дижир болгай,

Дараазында кудаларга сөстү бээр-дир бис.

 

(Келин кысты ң улузунга с ө ст ү бээр. Кудалар чоок улустарын таныштырар. Кудаларынга байыр чедирип бир ырны ырлаар).

 

Башкарыкчы: Чавагазын салбактаңар! Чаваа, доруун эзертеңер!

 

Чавага баглаар езулал

Келин кыстың чоогунга оолдуң, кыстың ада-иелери болгаш чоок дөргүл-төрелдери, өгбелери чоокшулап келгеш чажынга чавага баглаар езулалды кылырлар.

Оолдуң авазы келин кыстың чажынга йөрээл сөстүг чаваганы баглаар:

Аалывыска кирип келди ң,

Ада-ие х ү лээп алдывыс,

Кеннивисти ң магалыын деп,

Келген чону ң к ө р ү п чорзун!

Аажызыны ң чымчаан дижип,

Ада- ө гбе чаптап чорзун!

Оглувусту камнап чору,

Оккур караа болуп чору!

Ч ү рээӊ билип, согуун ды ң нап

С ү лдези бооп, чырып чору!

Кырган-авазы: Келин кижи келген чуртка х ү нд ү ткелдиг,

Кежик чолду хайырлап кээр уруу-дур ол!

Ө шк ү малы ө дек сы ң мас дешкилешсин!

Өө н үң иштин ө пей ыры долуп турзун!

Даай-авазы: Хевисти ң чаражы – хээзинде,

Келинни ң чаражы – кежээзинде.

Кысты ң чаражы – сеткилинде,

С ө ст үң чаражы – чеченинде.

К үү й ү:

Угулзалыг идик даараар

Уран-шевер кыстыг болзун!

Улагга мунар аъттыг болур

Урук с өө рт ү р оолдуг болзун!

Башкарыкчы: Эжиин ажып, экиилежип кээр чоннуг болзун!

Хаалгазын ажып, каттырып кээр чоннуг болзун!

Азыраан малы менди турзун, азыраан ыды ээрги болзун

Аалда чонну ң а мыр-мендизин айтырып чорзун,

Ыракта чонну ырызынга алгап чорзун!

Ажылынга кызымак чорзун, аймак чонга х ү нд ү ткелдиг чорзун!

Уругну ң авазы база йөрээлди кылыр:

Келин мен дээш, кезе к ө р ү п, кайгап орба

Келир ү е сенде дээрзин "кертип" ап чор!

Ажы-т ө лге авыралдыг ава боор сен,

Амыдырал бодарадыр бурган сен, сен!

Оол эжи ң алдар-адын камнап чору,

Оду-к ө з ү н чаяалгазын ө ж ү рбейн чор!

Ү нген кирген улус чонга х ү нд ү ткелдиг

Ү е-черге өө р ү нге ү легер бол!

Даш октаан черинге, а кыс барган черинге доктаар.

 

(Оюннар ойнадыр)

Башкарыкчы:

Авазының, ачазының

Артык ынак уруглары

Салым-чолун доңнаштырып

Амыр-шөлээн чурттазыннар!

 

Ада-өгбе дамчып келген ыдыывысты

Сагывышаан кеннивисти диледивис.

Алдын хүннүң, мөңгүн айның адаан орта

Амыдырал шуудазын, аайлашсын!

 

Чагыывыс-даа бо-ла-дыр-ла,

Чалбарыывыс мындыг-ла-дыр!

Бо-ла бүгү боттанзын дээш

Боданып каап чоруулуңар!

 

Чорук-херээвисти ң чогаанынга ѳѳ р ү п, ажыл-херээвис адакталып, байырлыг х ү н ү в ү с тү т ө нген деп чарлавышаан база катап ужурашкыже! Байырлыг, орук-суур менди-чаагай кудалар!

Ажыглаан литература:

1. Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл. Ч. 1 и 2. Кызыл. ИПО «Билиг», 2010. – а. 120.

2. Чооду К-К.К. Йөрээлдер.-Кызыл, 1997.

3. Чооду К-К.К. Чаа йөрээлдер.- Кызыл. 2006.

4. Чем развлечь гостей.-№12, 2007.- с.29,30.

5. babyben.ru

Капсырылга

ОЮННАР (ИГРЫ)

Музыкальные руки

В игре участвуют женщины и мужчины, причем мужчин должно быть на одного больше. Все танцуют. Когда музыка останавливается, женщины должны оказаться на руках у мужчин. Тот, чьи руки оказались пустыми, выходит из игры и уводит любую женщину. Побеждае