Къуиижь цiыкiумрэ нэзакъуэмрэ

Еуэрэ-еуэрэт, жи: зы шейтIаныжь цIыкIy псэут, жеIэ, лъакъуапцIэ­рэ кIэуфIыцI хъужауэ, Махуэ гуэрым тIахъуэ-тIашхэу здэщысым, зэшырти, мурад ищIащ, сыкIуэнщи! Къуиижь ЦIыкIy къэзгъэпцIэнщ, жиIэри. Къуиижь ЦIыкIy мэкъуауэ щыIэти, ирилъэщIэкIыу здыхэтым, шейтIаныжь цIыкIyp и гупэ къилъэдащ:

- КъэгъапцIэ-нэгъапцIэ дыгъэджэгу! - жиIэри. Къуиижь ЦIыкIy къыхудэплъейркъым:

- ЗыIуегъэх, Нэзакъуэ, сэ схущIэхьэркъым, - жи.

- Узгъэшына, узгъэшына! - йоуджэкI шейтIаныжь цIыкIур.

- ХэкI, Нэзакъуэ, си мэкъур умыутэ! – хуолъ абы Къуиижь ЦIыкIу.

- Аууей, уэ къэбгъэпцIэфыр шкIахъуэжь цIыкIухэращ. Сэ сыкъэгъапцIи, мы си кIэр позгъэупщIынщ!

- IoxoIy?

- CoxoIy!

- НтIэ, пцIыупс мывопцIэр къэсхьыху укъыспэплъэн?

- Дэнэ здэщыIэр?

- Унэм къэзгъэнащ.

- ИIэ-тIэ, псынщIэу къэкIуэж!

- ПсынщIэу сыкъэкIуэжыну ухуеймэ, сэ сыкъэсыжыху, мы си мэкъур пыупщI! - жиIэщ аби, шэмэджыр шейтIаныжь цIыкIум иритри, Къуиижь ЦIыкIу унэм къэкIуэжащ.

Къуиижь ЦIыкIу унэм къэкIуэжщ аби, цIымбыкъыу шхэри, зигъэукIуриижащ. ПщыхьэщхьэхуегъэзэкI хъуауэ кIуэри лIыжь уэршэрым яхэтIысхьэжащ. Iэхъуэ ихьэжыгъуэ хъуауэ шейтIаныжь цIыкIу хьэчэхьэпсэу къос:

- ЛIо, Къуиижь ЦIыкIу, ушынэри нумыгъэзэжауэ аракъэ?

- ЛIо, Нэзакъуэ, сыкъэгъапцIэ жыпIатэкъэ?

- ЖысIа щхьэкIэ, уи пцIыупс мывопцIэр нэпхьу унэкIуэжакъым.

- МывопцIэншэу укъэзгъапцIэри си мэкъур позгъэупщIакъэ? Сыт абы нэхъ къэгъапцIэ узыхуейр!

ШейтIаныжь цIыкIум дэкум хуэдэу къызэрагъэпцIар къыгу­рыIуэжщ аби, пщIэури дэлъеящ, жи. Щыдэлъейм, Къуиижь ЦIыкIу пхъуэри, шейтIаным и кIэ уфIыцIыр къиубыдри къыпипхъуащ:

- Мыр сэ къэсхьащи, сысейщ! - жиIэри.

ШейтIаныжь цIыкIум и кIэпкъым яжьэ хутриудэри иутIыпщыжа­ми, игу мызагъэу, етIуанэ махуэми къокIуэ:

- Хьэуэ, - жи, - ар сыкъэбгъапцIэри сыкъэбгъэпцIауэ аращ. Иджыри дызэпегъауэ.

- Уэлъэхьи, шейтIан делэжь цIыкIу, уэ пхуэдэ къэзгъэпцIэн щхьэкJэ, сэ лъэрмыви мывопцIи сыхуэмей. Мы лIыжь къомыр къыдэплъу мо Урыхужь удэсшэнщи, псы уезмыгъафэу укъыдэсшы­жынмэ!

- Уэлъэхьи, сыкъыдумышыжын!

- НакIуэт-тIэ! - жеIэри шейтIаныжь цIыкIур псыхъуэм дешэ.

Мо мэкъуауэгъуэ махуэ хуабэм псы хуэлIа шейтIаныр Урыхупс ефэну щыIугъуалъхьэм, Къуиижь ЦIыкIу идэркъым:

- Нэзакъуэ, - жи, - а псым узэрефар пхужиIэжыну щыхьэт уиIэ?

- СиIэкъым.

- НтIэ, уимыIэмэ, накIуи къэдгъашэ.

- Зэ си псыхуэлIэ изгъэгъэкI.

- Уа, Нэзакъуэ, сыту уделэ дыдэ мыгъуэ уэ: иджы уи псыхуэлIэр ибгъэкIмэ, щыхьэт къэтша нэужь псы уефэжыфрэ!

- Уэлэхьи, мис ар пэжмэ! - жеIэри псы емыфэу шейтIаныжь цIыкIур къотэджыж.

ТIури, зэрыдыхьам хуэдэу, псыхъуэм къыдокIыж, шейтIаным и Iyp гъущIауэ, Къуиижь ЦIыкIу и пащIэкIэм щIэгуфIыкIыу. Арати, макIуэри лIыжь уэршэрым яхотIысхьэж, баш иупсу.

- Щхьэ утIысыжа? - жи шейтIаныжь цIыкIу. - Ушынэжауэ ара? Щхьэ номышэрэ щыхьэт?

- Уэ нэхъ щыхьэт сыхуейкъым, Нэзакъуэ: нетIэ псыхъуэм дыщыдыхьам псы уефа?

- Iay, себгъэфакъым, щыхьэт димыIэу жыпIэри!

- НтIэ, Нэзакъуэ, аракъэ къэгъэпцIа жыхуаIэжыр!

ЛIыжь гупыр къыщеудри мэдыхьэшх. ШейтIаныжь цIыкIур мэпщIэури долъей.

ЕтIуанэ махуэ гуэрым шейтIаныр къокIуэ:

- Хъуакъым, - жи, - ар сыкъапцIэри сыкъэбгъэпцIауэ аращ. Иджыри дызэпегъауэ!

- Ерэхъу: дегъауи, мэш зэдэдгъащIэ!

ЗэгуроIуэри зэдовэ, зэдосэ. Мэшыр щхьэлъэну хуежьауэ, Нэ­закъуэр къос:

- ИIэ, - жи, - ди мэшыр дыгъэгуэш!

- Дауэ зэрыдгуэшынур?

- Дыхэдэнщи, щхьэж къыхих и Iыхьэщ.

- Еуэ-тIэ, уэ ухьэщIэщи, япэ хэдэ.

ШейтIаныжь цIыкIур мэшым йоплъри - удзщи, удзщ. Жылэр зэрыщIавар ищIэжти, хъуагъэщагъэм хуокIуэ:

- ХьэщIагъэ къыщызэпхкIэ, сэри хабзэншэ сыпхуэхъункъым: мы дахэу къэкIа щхьэкIэр уэ узотри, мо лъабжьэ тIэкIур сэ къыхызох, - жи шейтIаныжь цIыкIум.

- Ерэхъу!- жи Къуиижь ЦIыкIуми.

Мэшыр мэхъури Къуиижь ЦIыкIу къехыж, еIуэж, екIыщтэри и гуэным ирекIутэж. ШейтIаныжь цIыкIум къыхиха лъабжьэр къетIыжри, лъэхъыц фIэкIа къыщыщIэмыкIкIэ, аргуэру мэпщIэури долъей. Къуиижь ЦIыкIу зыхуеиххэрати, щодыхьэшх.

ШейтIаныжь цIыкIур етIуанэ махуэм къокIуэ:

- СыкъэбгъапцIэри сыкъэбгъэпцIащ, - жи. - Ар хъуакъым: иджыри дызэпегъауэ!

- Содэ, - жи мыдрейми. - КIэртIоф зэдэдгъащIэ.

ЗэгуроIуэри зэдовэ, зэдосэ. КIэртIофым гъэгъэн щIидзауэ Нэзакъуэр къос:

- ИIэ, - жи, - ди кIэртIофыр дыгъэгуэшыж!

Ерэхъу, ауэ нэгъабэ уэ ущыхэдакIэ, мы гъэм си чэзущ.

- Ерэхъу: хэдэ!

- Сыхэдэмэ, сыхэдэ: аргуэру зомыгъэгусэн щхьэкIэ, сэ и лъабжьэр къыхызохри уэ и щхьэкIэр къыпхузогъанэ. Уарэзы?

- Сыарэзыщ.

КIэртIофыр мэхъури ШейтIаныжь цIыкIум щхьэкIэ гъуар къречыж, Къуиижь ЦIыкIум, IэштIым хуэдиз хъууэ мо кIэртIо­фыжьхэр къитIыжу щилъагъукIэ, мэпщIэури долъей. Къуиижь ЦIыкIуи, зыхуеиххэрати, щодыхьэшх.

- ЕIым-еIыж, - жи шейтIаныжь цIыкIум, - дызэмызауэу хъун­къым, - жеIэри чы кIыхьышхуэ къещтэ.

- Ерехъу, ауэ зэдзейхэр зэзэуэжащ къытхужамыIэн щхьэкIэ, унэм дыщIэгъыхьэ! - жеIэ Къуиижь ЦIыкIуи, бжэгъу кIэщI къещтэ.

НакIуэ-сыкIуэ: щIохьэ унэм. Нэзакъуэ и къурагъым унэм зыщимыгъазэурэ Къуиижь ЦIыкIy и бжэгъу кIэщIымкIэ шейтIаныр фIыуэ иубэрэжьащ.

- EмыкIум, иреемыкIу, щIыбым дыщIэмыкIыу хъунукъым!­ - жери къыпеубыд шейтIаныжь цIыкIум.

- Ерэхъу, - жи Къуиижь ЦIыкIy, - ауэ абы щыгъуэм ди Iэщэри зэдмыхъуэжу хъунукъым!

Мо къурагъ земыкIуэм зэгуигъэпа шейтIаныр гуфIэри чыр къыхуидзащ, Къуиижь ЦIыкIy и бжэгъу кIэщIыр къыIихри. ЩIыбым къыздыщIэкIам Къуиижь ЦIыкIyм и къурагъ кIыхьымкIэ шейтIаныр зыбгъэдимыгъэхьэурэ, кхъужь мыхъум хуэдэу, иудынащ.

ШейтIаныжь цIыкIуи удыныр хуэмыхьыжу, къыхэпщIэукIщ аби, илъри Iуащхьэ Ныкъуэ щIэлъэдэжауэ мэкIэзызри щIысщ. Нобэми ныжэбэми.

 

ПЩЭ КУМБРЭ СУМЭРДЖЭНРЭ

Еуэрэ-еуэрэт, жи: Пщэ КумбкIэ еджэу зы хьэндыркъуакъуэ анэжь псэут, жеIэ. И шырхэм языр псым хэлIыхьати, зигъэгусэри езыри псым къафIыхэкIащ. «ЕIым-еIыж, сэ си шыр псым хэлIыхьауэ мы дунейм щхьэ сытетыж? ЗызгъэлIэжынущ!» - жиIэри, псым яхухэ­мыхьэжу пшахъуэ пщтырым хэст.

Хьэндыркъуакъуэм я пщыр къакIуэри къелъэIуащ. Хухыхьэжа­къым. Хьэндыркъуакъуэм я хьэжыр къакIуэри къеущиящ. Зы­хуигъэхъеякъым. Хьэндыркъуакъуэм я молэр къакIуэри къехъур­джэуащ. ХуеплъэкIакъым.

Дзыгъуэ и анэ Сумэрджэн, хьэщIапIэ кIуэ пэтрэ, шокъу жиIэу кърихьэлIащ абы:

- Сыт мыбдеж ущIыщысыр?

- Си шырым яз псым хэлIыхьати, зызгъэгусэри сакъыфIыхэкIащ зызгъэлIэжыну.

- Хэт-тIэ абы щхьэкIэ зызыхуэбгъэгусэр? - Къохъурджауэ Дзыгъуэ и анэ Сумэрджэн. - Сэ си бгъур пхъэбгъум дипIытIащ, си пщIыр щIакIэм ихьащ, си пщыкIузыр хьэуазэм хэкIуэдащ. Зы мыгъуэ цIыкIу закъуэ къысхуэнэжат, жылэр ЧэрэчэкIэ къеджэу, и адэр ЧэрэщэкIэ еджэу, сэ Уардэмыщэ Щауэ ЗакъуэкIэ седжэуи, Наужьыкъуэ Лъапщэгъуу жьэгум дэгъухьыжар гухъущхьэм къри­жэщ, гухъукIэмкIэ къежэхри лъапэ зыкъысхурисэщ, си псэр къысхуIуихщ аби, Щауэ Закъуэ мыгъуэр къиубыдри, и къупщ­хьэлъапщхьэр къызжьэхэлъалъэу ишхати, абы щхьэкIэ сыкъэмынэ­жарэ?

Пщэ Кумбыр щIэукIытыхьыжри:

- Уаркъ, уаркъ, уаркъ, - жиIащ, жи. - Сэ си нэр къопщ, сэ си пщэр кумбщ, сыбабыщылъэщ, сылъакъуэ фIейщ! - жиIэри псым хэпкIэжащ.

 

ЛIЫФI ГУЭРЫМ И ПХЪУИТIЫР

Еуэрэ-еуэрэт, жи...

- Дыщэ пыIэ къызыхуахьа хъыджэбзымрэ яжьэ хъуржын къызыхуахьа хъыджэбзымрэ ухагъэдамэ, дэтхэнэр къыхэпхынт?

(Нэхъыбэм дыщэ пыIэ къызыхуахьа хъыджэбзыр къыхах, ауэ таурыхъ и пIалъэ зыщIэхэм яжьэ хъуржын къызыхуахьа хъыджэб­зыр нэхъ къащтэ).

АтIэ федаIуэ: еуэрэ-еуэрэт, жи, зы лIыфI гуэрым пхъу дахитI иIэт. ЛIыр илъэс къэс мазищ зекIуэ кIуэрти, и ежьэгъуэр къыщысым, ипхъу дахитIыр къриджэри еупщIащ:

- Иджы, си хъыджэбзхэ, сэ пщэдей сожьэ, сыкъыщыкIуэжкIэ сыт къыфхуэсхьын? - жиIэри.

Нэхъыжьым и цIэр Ужьэти, Ужьэ къэпсалъэри къелъэIуащ:

- Узыншэу тхьэм укъытхуихьыж, дядэ, укъыщыкIуэжкIэ дыщэ пыIэ къысхуэхь, жыжьэу къаплъэр нэхъу ищIрэ гъунэгъуу къаплъэр нэф ищIу, - жиIэри.

НэхъыщIэм и цIэр Данэти, Данэ къэпсалъэри хъуржын къыхуишиящ:

- Дядэ, узыншэу тхьэм укъытхуихьыж! - жиIэри. - Къысхуэп­хьыну сызэрынолъэIуращ: уи пщафJэ щIалэм махуэ къэс губорэ[5] пхуигъэжьэнущи, уи губорэ Iыхьэм яжьэу кIэрылъыр мы хъуржы­ным къигъэлъалъи къысхуэхь.

ЛIым игукIэ: «Сыту делэ мыгъуэ мы си нэхъыщIэр!» - жиIэри, абы нэхъ къыфIимыгъэкIыу, ежьащ.

И хабзэрати, мазищкIэ къикIухьащ лIым, жэщым епсыхрэ махуэм шэсыжу. Пщэдджыжьми пщыхьэщхьэми пщафIэ щIалэм губорэ игъажьэрти, къытрилъхьэрт, лIым и губорэIыхьэр къабзэу зэпилъэщIыхьырти, яжьэр хъуржыным ирикIутэрт; щIалэм и губорэ Iыхьэр имылъэщIу ишхырти, ежьэжырт. Апхуэдэу Iэджэрэ къа­кIухьаи абы - Истамбыл жыпIэн, Бытырбыху жыпIэн, Куржы жыпIэн - Iэджэ! Сытми, я Iуэху зэфIэкIауэ къыздэкIуэжым, пщафIэ щIалэр, сымаджэ хьэлъэ хъури, шым къехуэхащ. Сыт и Iэмалт лIыфIым - шы кхъаблэ ищIри абы телъу къишэжащ.

IЦIалэр хьэщIэщым щигъэгъуэлъри езыр унэм къэкIуэжащ.

Ужьэрэ Данэрэ гъуэлъыжауэ псысэ жаIэу, къуажэхь джэгуу здыхэлъым, къыщылъэтыжри захуэпэжаш, я адэм IэплIэ хуащIащ, гуфIащ, ягъэшхащ. Шхэн зэфIэкIри, лIым ипхъу нэхъыжьыр игъэгуфIащ, дыщэ пыIэр иритри:

- Мэ, си пажэ, угъурлы пхухъу! - жиIэри.

Дыщэ пыIэм жыжьэу къаплъэр нэхъу ищIырт, гъунэгъуу къеплъыр нэф ищIырт.

Аргуэру Iэбэри лIым ипхъу нэхъыщIэри игъэгуфIащ, хъуржыным из яжьэ къритри:

- Уэри умыделэжь цIыкIумэ, яжьэ жыпIэу улъэIуэнтэкъым! - жиIэри.

Данэ зэрыгуфIэу гуфIэурэ, хъуржыныр къыIихщ аби, щIихри, яжьэ идзыпIэм деж щрикIутри, къыщIэлъэдэжащ. Зэадэзэпхъур ней-нейуэ къеплъри зэплъыжащ:

- А делэжь цIыкIу, - жи адэм, - ар щипкIутыжынум щхьэ зэхуэзбгъэхьэса?

- Ар, дядэ, тIум щыгъуэми зэхуэпхьэсынут, ауэ щумыкIутыпхъэ щумыкIутын щхьэкIэ, мыбы къозгъэкIутауэ аращ, - жи Данэ.

- Мыр сыт мыбы жиIэ телъыджэр! - ягъэщIагъуэ зэадэзэп­хъум. - Яжьэ зэхуэзыхьэс щыIэ, пхъу делэ зиIэм фIэкIа!

ИтIанэ пхъу кIасэм жеIэ:

- Дядэ, - жи, - мы яжьэр мыбы щызэхуумыхьэсамэ, уи ныбэм щызэхуэпхьэсынут. Уи ныбэм щызэхуэпхьэсамэ, тхьэм ещIэт уи Iуэху зыхуэзэнкIэ хъунур - сымаджэ ухъуни, улIэпэни?

- Алыхь-алыхь! - жиIэри, адэр къыщылъэтри IэплIэ къыхуи­щIащ.- Уэ зэрыжыпIэмкIэ, си пщафIэ щIалэм къефыкIыр яжьэ узщ!

- Сымаджэ?

- И псэр пыт къудейщ.

- НтIэ, сэ згъэхъужынщ ар, - жиIэри Данэ и пщэ ирилъ­хьэжащ.

Нэхущ къэс тэджым, фалъэ из уэсэпс зэхуихьэсым, абы щIалэр иригъафэурэ игъэхъужри иутIыпщыжащ.

ЕтIуанэ ежьэгъуэм пщафIэ щIалэм, яжьэр хъуржынкIэ зэ­хуихьэсщ аби, къэсыжа нэужь, Данэ хуишиящ. Хъыджэбзым хъуржыныр Iихри, тэбакъышхуэ яIэ хъунти, ар къищтэри, и адэр къеплъурэ, яжьэр абы ирикIутащ. ЩрикIутэм, вагъуэр ябла нэхъей, пщIыпщIрэ лыду щыгъэ къыхокI. Щыгъэр налкъутрэ налмэсу зэхэлъти, Данэ щызыпщIэхилъхьэм, дыгъэм хуэдэу къэлыдащ, жи, узримыгъэплъу.

ЩIалэр щежьэжым, Данэр пщIэхэдзауэ дэкIыжащ. Мазэ дэкIри, жэщибл-махуибл хьэгъуэлIыгъуэ ящIщ аби, Аргудан къуажэкIэм пытIысхьауэ матхъэ-машхэри мэпсэу. Уи фIэщ мыхъумэ, кIуэи, плъэ!

Иджы дыщэ пыIэ къызIхуахьа хъыджэбзымрэ яжьэ хъуржын къызыхуахьа хъыджэбзымрэ ухагъадэмэ, дэтхэнэр къыхэпхынт?

 

МЫЩЭМ И КЪУЭ БАТЫР

Еуэрэ-еуэрт, жи: къуажэ гуэрым зэлIзэфыз дэст, жеIэ, быныншэ къабзэрэ я ныбжькIи хэкIуэтауэ. ЛIыр, фызым зыкъримыгъащIэу, и щхьэм хуотхьэусыхэж: «Хэт сэ сызыхуэлажьэри, сыт сэ сызыхуэп­сэури! Си нэр къызэтесхмэ, слъагъуну хэт щыIэ? Жьы сыхъумэ, сипIыжыну хэт сиIэ?» - жиIэурэ. Фызри, лIым зыхримыгъэхыу, абы ирогузавэ: «Сыту сыжьыщхьэ мыгъуэт сэ, силIри быныншэ ибэ сщIыуэ, сэри жьы сыхъумэ, сызыпIыжын симыIэу сыкъанэу!» - ­жиIэурэ.

Арати, апхуэдэурэ здэпсэум, махуэ гуэрым фызыр Урыхужь макIуэ псыхьэ. Къригъэхъуэну зыщригъэзыхым, псым мыIэрысэ джабэплъ кърихьэхыу къелъагъу. «Алыхьэлыхь, мыр сыту мыIэрысэ дахэ! Тхьэ, къэзубыдынщи лIым езгъэшхынмэ», - жиIэри фызым игу къыщыкIым, мыIэрысэ джабэплъыр къопсалъэри, адыгэбзэ дахэкIэ къыжреIэ:

- Хьэуэ, - жи, - апхуэдэу умыщI! IыхьитI сищIыкIи, уи лIымрэ уэрэ фи ныкъуэ-ныкъуэу сыфшх: джабэплъ лъэныкъуэр уз пшхымэ, хъыджэбз вгъуэтынущ, лIым ебгъэшхмэ, щIалэ фиIэнущ.

Фызыр мэгуфIэ, мыIэрысэ джабэплъыр псым хэлъу къехь аби, тIy ирещIыкIри, и Iэгум илъу лIым бгъэдехьэ:

- Хэди, уи псэм фIэIэфIыр къыхэх! - жеIэри.

ЛIым джабэплъ лъэныкъуэр къыхехри ешх. Мазибгъурэ ма­хуибгъурэ сыхьэтибгъурэ дакъикъибгъурэ докIри, дыгъэ къепсым хуэдэу, щIалэ дахэ цIыкIу ягъуэт. ДехъулIащ, ди унэр тхьэм къибгъащ, - жаIэри, тхьэлъэIушхуэ ящIри, нэхъыжьыфIхэр ягъэ­хъуахъуэ. Абыхэм зы тхьэгурымагъуэ яхэтти, ар къопсалъэри жеIэ:

- Фыкъаплъи фыкъэдаIуэ, мы щIалэ цIыкIур жыг къричу пелуанышхуэ хъункIэ!- жери.

Абы и ужькIэ зэлIзэфызыр зэгуроIуэ: мы ди нэнаур гущэ къызэрыкIуэм итпIыкIынкъым, бэрэжьей гущэм хэтпхэнщ, - жаIэри. Нэху къокIри, я нэнаур хъыданжэрумэу здахьри мэзым макIуэ; зы жыг баринэ гуэр къагъуэтри, удзыпцIэ дахэм хэлъу сабийр жыг жьауэм къыщIанэр аби, езы тIyp гущапхъэ хахыну мэзыжьым хохьэ.

Иджы, абдежым зы мыщэжь хэтт, жеIэ, мэракIуэ ишхыуи, нэнаум и мэр щыщIихьэм, къыхэжри сабий жейр ипхъуатэщ аби, хэлъэдэжащ - улIмэ къэгъуэтыж ар уэ!

МыдэкIэ лIымрэ фызымрэ гущэ ирикъун бэрэжьей хахрэ къыхэ­кIыжмэ, нэнау цIыкIур щымылъыжу. ИпщэкIэ дожей, ищхъзрэкIэ йожэх, хъурейуэ къажыхь - бгъуэтмэ къащтэ! ФIы ягу щыщIэнт адэ-анэм - гъащ, бжащ, тхьэм къыдита ди сабий закъуэр делагъэ­кIэ дыгъужьым едгъэшхыжащ, жаIэри я щхьэр зыфIаудыжу унэм къэкIуэжащ...

Мыщэжьым нэнаур и гъуэм ихьри щыхь куцIрэ фо цIынэкIэ игъашхэу хуежьащ. Нэнаум мыщэжьыр и анэу къелъытэ, мыщэжьми нэнаур и быным хуэдэу епI. МащIэрэ ипIа, куэдрэ ипIа - сытми нэнаур щIалэ тыкъырыфI хъуауэ мыщэжьым къыщIеш, накIуи уи къарур здынэсам дегъэплъ, жеIэри. Шыгукъу къыхэкIын хуэдэу зы жыгей кIащIэ бгъэдешэр аби:

- Мис мы жыгыр къич, щхьэкIэкIэ хэсэжи, лIы урокъу, си щIалэ! - жреIэ.

Нэнаум кIащIэр къызэщIеубыдэ, фIыуэ зыкъегъэпщри зэрылъэ­кIкIэ къоIэ - щIыкъыкъыкъ жригъэIэ мыхъумэ, къыхуичыр­къым. Мыщэжьым и щхьэр егъэкIэрахъуэр аби:

- НакIуэ, си щIалэ, иджыри лIы урикъуакъым, - жеIэри ешэж. Аргуэру илъэс псокIэ егъашхэ щыхь куцIрэ фо цIынэкIи, и шхэн ирикъуакъэ иджы щыжиIэм деж къыщIешри, гуэщ пкъо къыхэкIын хуэдэу зы жыгей гуэрым бгъэдешэ:

- Мис мы жыгыр къипчрэ щхьэкIэкIэ хэпсэжмэ, лIы урокъу, си щIалэ! - жеIэри.

Нэнаум жыгыр къызэщIеубыдэ, фIыуэ зыкъегъэпщри, зэрыху­зэфIэкIкIэ къоIэ - щIыкъыкъыкъ жригъэIэу къыхечри, щхьэкIэкIэ хухэмысэжу, Iэпоху. Мыщэжьым и щхьэр егъэкIэрахъуэр аби:

- Хьэуэ, си щIалэ, иджыри лIы урикъупакъым, - жеIэри ешэж. Аргуэру илъэс енкIэ егъашхэ щыхь куцIрэ фо цIынэкIи, и шхэн ирикъуакъэ иджы щыжиIэм деж къыщIешри, куэбжэ сэх къыхэкIын хуэдэу, жыгеижь гуэрым бгъэдешэ:

- Мис мы жыгыр къыхэпчрэ щхьэкIэкIэ хэпсэжмэ, лIы урокъу, си щIалэ! - жеIэри.

Нэнаум жыгыжьыр къызэщIеубыдэ, фIыуэ зыкъегъэпщри, и тхьэ къызэрихькIэ къоIэ - щIыкъыкъыкъ жригъэIэу къыхечри гъургу жригъэIэу щхьэкIэкIэ хесэж. Мыщэжьым зы нэпс къудамэ щIелъэ­щIыкIри, къыбгъэдохьэ:

- Афэрым, си щIалэ, афэрым! - жеIэри. - Мис иджы лIы урокъури уи адэ-уи анэм я деж узутIыпщыж хъунущ.

Нэнаум егъэщIагъуэ абы жиIар:

- Ар дауэ, дянэ, уэр нэмыщIамэ анэ сиIэ сэ? - жеIэри.

- Щхьэ уимыIэу, си щIалэ! - жеIэ мыщэм. - Укъэзылъхуахэр уиIэщ.

- Сэ сыкъэзылъхуар уэракъэ?

- Хьэуэ, си тIасэ, мыщэм цIыху къилъхурэ -уэ уцIыхущ, сэ сымыщэщ. Уэ уи адэ -уи анэм бэрэжьей гущапхъэ пхухахыну мэзым укъахьауэ уакъыфIэздыгъури успIауэ аращи, иджы узоутIыпщыж.

Мыщэжьым нэпс къудамитI щIелъэщIыкIри и къаным IэплIэ къыхуещIыж.

Нэнаур Iэнкун мэхъу:

- СыкIуэжыпауи сощIри, сэ си адэ-си анэ дауэ къызэрызгъуэты­жынур?

- Къызэрыбгъуэтыжынуращ, - жи мыщэжьым. - Сэ укъыщыс­хьам шыгъуэ узыкIуэцIылъа хъыданыр сымыгъэкIуэдауэ щыIэщи, мис ар пIыгъыу мо къуажэ благъэм укIуэнщ аби: «Мыр зеим сэ сырей! Мыр зейм сэ сырей!» - жыпIэурэ къэпкIухьынщ. Хъыданыр къэзыцIыхужым уращIалэщи, уи адэ-уи анэр къэбгъуэтыжащ.

Мыщэжьым нэпс къудамищ щIелъэщIыкIри хъыдан тIэкIур и къаным къретыж.

ЩIалэм хъыданыр къещтэ, къуажэ благъэм къокIуэри уэрамхэр зэхекIухь: «Мыр зеим сэ сырей! Мы зейм еэ сырей!» - жиIэурэ. Ар зыфIэIуэхун гуэри хуэмызауэ къуажэм къыщыдэкIыж дыдэм, зы нанэжь псыхьэ къикIыжу къыIуощIэ.

- А тIy, а жыжьэу слъагъум нэхъ гъунэгъуу сегъэплъыт! - жи абы.

- Мыр зейм сэ срей! - жеIэри бгъэдехьэ.

Нанэжьым хъыданыр къецIыхужри и нэпсхэр, уэфым хуэдэу, къыфIыщIолъэлъ:

- Мыр дэнэ гущэм къипха, щIалэфI? - Хъыданыр и нэм хуехь, и псэм хуехь. - Си нэнау дыгъужьым ишха мыгъуэм и пхэщIэдзу щытащ мыр.

- Мыр зейм сэ срейщ! - жи аргуэру щIалэм. - Мыр зи пхэщIэдзу щытар сэращ; сэ дыгъужьым сишхатэкъым, мыщэм сихьри сипIауэ арати, балигъ сыхъури сыкъиутIыпщыжащ.

- Алыхьэлыхь, си сабии закъуэр къыкъуэкIыжащ! - жеIэ нанэжьми, щIалэм и Iэр еубыдри пщIантIэм къыдешэж. - Уэихь, дадэжь, ди нэнау дыгъужьым ишхар къэзгъуэтыжащ, - жиIэурэ.

Дадэжьым тхъусэкIэ хъуп къритхъуу щысти, «мы фызыжь делэм жиIэр сыт?» жыхуиIэу къыдоплъей:

- Дэнэ щыIэ-тIэ?

- Мис, жьыщхьэ махуэ хъун! Мисри!- жи нанэжьым, щIалэр къыбгъэдишэурэ.

- Дыгъужьым ишхар къэхъужу плъэгъуа уэ, фызыжь делэ! -­жи дадэжьым, щIалэм неи-нейуэ къыхудоплъейри.

- Мыр зейм сэ срейщ! - жеIэ щIалэми, хъыданыр къыхуе­ший. - Сэ дыгъужьым сишхатэкъым, мыщэм сихьауэ арати, балигъ сыхъуху сипIри, сыкъиутIыпщыжащ.

Дадэжьым хъыданыр къимьщIыхужу хъурэт - къицIыхужри, къыщылъэтщ аби, IэплIэ къришэкIащ, и щхьэ тхъуар мобы и бгъэ лъагэм трилъхьэри гъащ:

- ДехъулIэжащ, ди унэр тхьэм къибгъэжащ! - жиIэурэ, итIанэ къыхудэплъейри къеупщIащ: - Дэ цIэ пфIэтщыну дыхунэсатэкъым, си щIалэ, мыщэм къыпфIищар сыт?

- ЦIэ фIэщ жыхуэпIэм къикIыр сщIэххэркъым.

- АтIэ нобэ щыщIэдзауэ Мыщэм и къуэ Батыр пфIызощ! - жиIэри щIалэр абы къытенащ, жылагъуэр Мыщэм и къуэ БатыркIэ къеджэу.

Жылэм нэхъыжьу дэсыр зэхуашэс дадэжьымрэ нанэжьымри, тхьэлъэIушхуэ ящI. «Ди щIалэм и атэлыкъыр!» - жаIэри, мыщэжь­ри къашэр аби, нэхъыжьхэм бгъэдагъэс, ягъатхъэ-ягъашхэ дахэ жраIэри яутIыпщыж. Зылъэгъуахэм зэраIуэтэжымкI, зэрыгъэблэ­гъащ, жи, ахэр гуауэкIи гуфIэгъуэкIи зэлъэIэсрэ зэкIэлъыкIуэу.

Абдежым щыщIэдзауэ Мыщэм и къуэ Батыр и адэ-и анэм чымпэ къаригъэIэтакъым, я Iэ зэтедзауэ щхьэнтэ лъагэм тесу игъэпсэуа мыхъумэ. ЕувалIэри мывэхум къыхэщIыкIауэ унищу зэтету унэшхуэ яхуищIащ, унэр шылэрэ данэкIэ ихуэпащ; езыр махуэ къэс мэзым кIуэурэ щыхь къахуихьу, бжэн къахуихьурэ яригъэшхащ...

* * *

Еуэри, жеIэ, а къуажэм зы пщы ябгэ дэст, езым ипщэкIэ цIыху къимыгъэтIысу, езым и унэм нэхърэ нэхъ лъагэ уни яримыгъэщIу. Арати, пщэдджыжь гуэрым а пщы ябгэр щхьэгъубжэмкIэ къыдоплъри, езым ипщэкIэ унищу зэтету унэху дахэ къыщагъэувауэ къелъагъу. Къогубжь, дакъэжь мафIэу къызэщIонэ:

- ЕIым-еIыж, мы сэ си пщэкIэ къакIуэу мы сэ къысхуеплъыхыу къэтIысар хэт и псэжь! - жеIэри.

- Мыщэм и къуэ Батырщ, - жаIэ пщым и блыгущIэтхэм.

- Иджыпсту фыкIуи и уи эр фкъутэ! - жи пщы ябгэм.

- Уигъэкъутэми!

- IyoxьoIy!

Ди пщышхуэ, ди гугъу къимыщIмэ, и гугъу думыгъэщI: уэри дэри дыIэщIэкIуэдэнщ - жыгым я нэхъ гъумыр къречри шхьэкIэкIэ хесэж!

Пщым и цыр уащ занщIэу.

- Уэлэхьэ, а зи гугъу фщIым дэ дигъэтыншыну абдеж къэмытIыса! - жи. - Фи Iэдакъэр фи жьэпкъыпэм щIэгъэкъуауэ фытIыси, Мыщэм и къуэ Батырыр зэрыдгъэкIуэдын Iэмал къэвгуп­сыс! - жеIэри унафэ яхуещI.

Пщым и блыгущIэтхэр я Iэдакъэ я жьэпкъыпэм щIэгъэкъуауэ мэтIысри махуищ-жэщищкIэ емышхэрэ емыфэу мэгупсысэ. Ещанэ жэщым нэхулъэ кpъыщызэкIэщIитхъым деж, зы лIы гъум кIэщI яхэтт абыхэм, и щхьэр гъуаплъэрэ и жьакIэр щIым трилъафэуи, ар къэтэджащ:

- Зиусхьэн, уэлэхьэ, сэ зыгуэр къэзгупсысам! - жиIэри. ­А зиунагъуэрэ, илъэсищ хъуауэ мо ди КъуэIэнэщIым зы кхъуэпIащэ къыдэтIысхьауэ дэсщ выгъашхэ хуэдиз хъууи, мис ар иукIыну гъакIуи, сэ си Iуэхущ Мыщэм и къуэ Батырыр абы къелмэ!

- Алыхьэлыхь, мис ар хъун хуэдэщ: жэи, къашэ Мыщэм и къуэ Батырыр!

ЛIы гъум кIэщIым и жьакIэм къигъэхъея сабэм езыр щIигъэнэ­жауэ мажэри къешэ Мыщэм и къуэ Батырыр.

- СынодаIуэ, зиусхьэн!

- Мыщэм и къуэ Батыр! - жи пщы ябгэм. - Мо ди КъуэIэнэщIым илъэсищ хъуауэ зы кхъуэпIащэ къыдэтIысхьауэ дэсщи, мэзакIуэ дигъэхьэжыркъым, щакIуэ щIигъэхьэжыркъым уэ лIыгъэ уиIэр пэжмэ, кIуэи, а кхъуэпIащэр тхуэукI!

- ЖыпIа закъуэ!- жеIэ Мыщэм и къуэ Батыри, макIуэ КъуэIэнэщIым.

Носри, Хуеижь ЦIыкIум зэрихьауэ, жыгеижьхэр иригъэщIрэ кхъужьенжьхэр ирищIыкIыу зы кхъуэпIащэжь къыхокI мэзым, выкъашхэ нэхърэ нэхъ ину:

- Уохьохьоу! - жи. - Зи щхьэр дымылъагъуу зи гугъум дигъа­лIэу Мыщэм и къуэ Батырыр укъыспэщIэхуакъэ иджы: щынэ цIыкIум хуэдэу узыIурыслъэфэнщ! Уи лыр сшхынщи, уи къупщхьэм сыщIэфыжынщ!

- Уий, пащIэрывэу щэджащэ, дунейм щымыпсэху зи лъакъуэ, сэ сомышхмэ, мы мэзыжьым мышхумпIэ щIэлъыжкъэ! - жеIэри, мо кхъуэпIащэ къыпэщIэлъэдам и пэнцIывым техуэу лъапэкIэ йоуэр аби, тIэрабгъуу иреуд; кIэлъопхъуэри, и кIэбдз лъакъуитIымкIэ мо домбейр къеIэт аби, еудыныщIэ.

КхъуэпIащэр къызэфIолIэри къолъаIуэ:

- Мэзытхьэм хьэтыр иIэмэ, сомыукI, Мыщэм и къуэ Батыр!­ – жеIэри.

- НакIуэ-тIэ унэм сыхьыж! - жеIэри Мыщэм и къуэ Батыр къошэс, къолъэдэкъауэр аби, къуажэмкIэ къеунэтIыж...

МыдэкIэ пщы ябгэр къикIукI-никIукIыу хьэщIэщым здыщIэтым, зыхуэмышыIэжу и блыгущIэтхэм къахуолъ:

- Мэуэ зыгуэр фыжэрэ фыплъэм хъуркъэ мыр зэрыхъуам!­ - жеIэри.

Зы щIалэжь шы цIахуцIэкIэ къыдожри, Мэнжакъыщхьэм къызэрытелъадэу, къелъагъу Мыщэм и къуэ Батыр кхъуэпIащэм тесу мэзым къыщIэкIыжу. КIэщIкIэ къегъэкIэрахъуэри, Iэ ижьым ириту, Iэ сэмэгум ириту къосыж:

- Уэихь, зиусхьэн, Мыщэм и къуэ Батыр кхъуэпIащэ шууэ къокIуэж!

Пщы ябгэм и жэз нэрыплъэжьыр зыIуидзэрэ плъэмэ - Мыщэм и къуэ Батыр кхъуэпIащэ шууэ Мэнжакъыщхьэм къытехьэжауэ!

- ДокIуэдкIэ, тхьэ дыгъэIэ! - жеIэри, шы цIахуцIэм зредзри, и блыгущIэтхэр и ужьым ищIауэ пщы ябгэр дож аби, Урыху банэ зыхегъапщкIуэ.

Абы хэту кхъуэпIащэ шур пщым и пщIантIэм къыдохьэри маджэ:

- Зиусхьэн!

- Уэлэхьэ, абы къыщIэкIын зиусхьэн щIэмысыж, - жаIэ пщIантIэдэтхэм.

- Дэнэ здэкIуар?

- Укъызэрилъагъуу, щтэщ аби, и блыгущIэтхэр и кIэм ищIауэ шы цIахуцIэкIэ дэжри, Урыху банэ зыхигъэпщкIуауэ хэсщ!

- Елъыркъэ а ахьмакъыp! - жеIэ Мыщэ и къуэ Батыри, кхъуэпIащэр eукI, Iыхьэ мину къуажэм яхуегуэш, кхъуащхьэр пщы ябгэм къыхуегъанэр аби, езым зы Iыхьэ иIыгъыу и адэ-и анэм я деж къокIуэж.

Тхьэмахуэ дэкIа, тхьэмахуитI дэкIа - пщы ябгэм и блыгущIэт­хэм аргуэру унафэ яхуещI:

- Апхуэдиз лIыгъэрэ къарурэ зиIэр гува-щIэхами ди ужь къихьэнущ, абы нэхърэ фи жьэпкъыпэм фи Iэдакъэр щIэгъэкъуауэ фыгупсыси, Мыщэм и къуэ Батыр зэрыдгъэкIуэдын Iэмал къэвгуп­сыс! - жеIэри.

Пщым и блыгущIэтхэр зэхотIысхьэри я Iэдакъэ я жьэпкъыпэ щIэгъэкъуауэ махуибл-жэщиблкIэ мэгупсысэ. Ебланэ жэщым нэ­хулъэ къыщызэкIэщIитхъым деж, зы лIыжь гъур къыхь яхэтт абыхэм, дэкIейщ, дэкIейщ, дэкIейри, бгыкъум щыщIэуэм зыкъигъэ­шыжауи, ар къотэдж:

- Зиусхьэн, алэхьэ, сэ зыгуэр къэзгупсысамэ! - жеIэри. - А зиу­нагъуэрэ, илъэсибл хъуауэ мо ди Шэчэр ауз зы иныжь къыдэтIыс­хьауэ дэсщ щхьибл фIэтуи, мис ар иукIыну гъакIуи, сэ си Iуэхущ Мыщэм и къуэ Батыр и псэр пыту абы къыIэщIэкIмэ!

- Алыхьэлыхь, мис ар нэхъ хъун хуэдэщ, жэи, къашэ Мыщэм и къуэ Батыр!

ЛIы гъур кIыхьыр зэ хэуэм, тIэу хэпкIэурэ макIуэри къешэ Мыщэм и къуэ Батыр.

- СынодаIуэ, зиусхьэн!

- Мыщэм и къуэ Батыр! - жи пщы ябгэм. - Мо ди Шэчэр ауз илъэсибл хъуауэ зы иныжь къыдэтIысхьауэ дэсщи, мэзакIуэ дигъэхьэжыркъым, щакIуэ щIигъэхьэжыркъым: уэ лIыгъэ уиIэр пэжмэ, кIуэи а иныжьыр тхуэукI!

- Уи псалъэ тIэу жыIэ уэзгъэщIын! - жеIэ Мыщэм и къуэ Батыри, тредзэр аби, макIуэ Шэчэр ауз.

Шэчэрыпс къыхоф, Шэчэр Iуфэ еубыдри дэкIуейуэрэ Хуеижьым ихьа къудейуэ, мэзым зы лIы фIыцIэ ин къыхотэджыкI, щхьибл фIэтрэ блыри пшэм хэту:

- Уохьохьо! - жи. - Зи щхьэр дымылъагъуу зи гугъум дигъалIэу Мыщэм и къуэ Батырыр укъыспэщIэхуакъэ иджы: щынэ цIыкIум хуэдэу узыIурыслъэфэнкъэ! Уи лыр сшхынщи, уи къупщ­хьэм сыщIэфыжынкъэ!

- Уий, лIы мыгъуэжьу къуабэбжьабэ, сэ сомышхмэ мы мэзыжьым уэ пшхын хьэкIэкхъуэкIэ щIэмысыжу ара! - жи Мыщэм и къуэ Батыри. - Абы нэхърэ мыдэ къыхэкIи хэтIэхэсэ дыздэгъэджэгу!

Иныжьыр мэзым къыхэбэкъукIри Хуеижьым къиуващ. Мыщэм и къуэ Батыррэ абырэ зызэрадзщ аби, хэтIэхэсэр ирагъэжьащ. Еныкъуэкьум-къеныкъуэкъужурэ, егъэбэлэрыгъ аби, Мыщэм и къуэ Батыр йоIэри, иныжьыр къеIэтри и лъэгуажьэм нэс щIым хехуэ. Иныжьыр йоIэр аби, Мыщэм и къуэ Батырыр къеIэтри - и лъэджа­жэм нэс фIэкIа хитIэфыркъым. Мыщэм и къуэ Батыр кIэлъоIэ, иныжьыр къыхечыжри, аргуэру еIэт аби, и щахэм нэс хехуэ. Иныжь гуэрыр йоIэри, Мыщэм и къуэ Батырыр къеIэт аби, - и лъэнкIапIэ нэжэгъум нэс фIэкIа хитIэфыркъым. Мыщэм и къуэ Батыр аргуэрыжьти, иныжьыр къыхечыж аби еIэтри, и пщэм нэс хехуэ, и щхьиблыр зэкIэщIэпIиеу дунейм къытренэри...

МыдэкIэ пщы ябгэр къикIукI-никIукIыу хьэщIэщым здыщIэтым, хуэмыщэчыжу и блыгущIэтхэм къахуолъ:

- Мэуэ зыгуэр фыжэрэ фыплъэм хъуркъэ мыр зэрыхъуам! - ­жеIэри.

Зы щIалэжь шы цIахуцIэкIэ дожри, Мэнжакъыщхьэм зэрытелъа­дэу къелъагъу Мыщэм и къуэ Батыр мэзым къыщIэкIыжарэ лъэсу къехыжу. КIэщIрэ псынщIэу къегъэкIэрахъуэри, Iэ ижьым ириту, Iэ сэмэгум ириту къосыж:

- Уэихь, зиусхьэн, Мыщэм и къуэ Батыр лъэсу къокIуэж. Пщы ябгэм и жэз нэрыплъэжьыр зыIуидзэрэ плъэмэ - Мыщэм и къуэ Батырыр лъэс къабзэу къехыжырт.

- Iaxьa, шынэри къигъэзэжауэ аращи, ауан фщIынумэ, фыкъеб­лагъэ!

Абы хэту Мыщэм и къуэ Батыри къэсыжри хьэщIэщым къыщIыхьэжащ.

- Мыр слIожь, Мыщэм и къуэ Батыр, уздэзгъэкIуар бгъэзэ­щIакъыми! - къыпоув пщы ябгэр.

- Дауэ сымыгъэзэщIэнрэт, зиусхьэн: и къурмакъейм нэс щIым хэсхуауэ хэтщи, ухуеймэ, езыр-езыру хэгъэлIыхьыж, ухуеймэ, уэ кIуэи хэукIыхьыж!

- ЖыпIэр пцIыщ: ущышынэри укъэкIуэсэжауэ аращ.

- Апхуэдэу щыхъуакIэ, кIуэи плъэ, зиусхьэн! - жеIэ Мыщэм и къуэ Батыр. - Хуеижьым ихьи, щхьиблри зэкIэщIыпIиеу абдеж хэмытмэ, мы си пщэм хуит ухузощI!

Пщы ябгэр мэшэс, и блыгущIэтхэр зыщIегъури макIуэ Шэчэр ауз. Драгъэзейри Хуеижьым ихьэмэ - къуабэбжьабэу щхьиблыр къыхэпIиикIыу щIым хэту!

- Мы цIапIэжьым къыщыщIам феплъыркъэ! - жеIэри, пщы ябгэм и шыр ирехулIэр аби, и къамышы тIуащIэр иныжь пэщхъы­ным иреIу. Иныжьыр къопсри, абы и пэм кърихуа жьым пщымрэ пщым и блыгущIэтхэмрэ кърехьэжьэр аби, къуажэм къыдекIутэж...

ТхьэмахуитI дэкIа, тхьэмахуищ дэкIа - пщы ябгэм и блыгy­щIэтхэр аргуэру зэхуешэсри унафэ яхуещI:

- Мопхуэдиз лIыгъэрэ мыпхуэдиз къарурэ зиIэм дэ гува-щIэха­ми дыIэщIэкIуэдэнущ, абы нэхърэ, фи Iэдакъэр фи жьэпкъыпэм щIэвгъакъуэ аби, фыгупсыси, Мыщэм и къуэ Батыр зэрыдгъэкIуэдын Iэмалыр къэвгупсыс! - жеIэри.

Пщым и блыгущIэтхэм я Iэдакъэр я жьэпкъыпэм щIэгъэ, къуауэ зэхотIысхьэри, жейрэ ешхэ-ефэрэ ямыщIэу махуибгъу-жэщиогъукIэ мэгупсысэ. Ебгъуанэ жэщым, нэхулъэ къыщызэкIэщIитхъым деж, зы лIы· пшэрыжь яхэтт абыхэм, фэндырэм хуэдэу зэпэхъурейуи, ар къотэдж:

- Уэнихьий, зиусхьэн, сэ зыгуэр къэзгупсыса хуэдэмэ! - жеIэ­ри. - А зиунагъуэрэ, илъэсибгъу нэсауэ мо ди Шыгуэбыкъуэ ауз зы благъуэжь къыдэтIысхьауэ дэсщ щхьибл фIэтрэ и жьиблымкIи мафIэ бзийр къыIурихыуи, мис ар иукIыну гъакIуи, сэ си Iуэхущ Мыщэм и къуэ Батыр псэууэ абы къыIэщIэкIыжмэ!

- Алыхьалыхь, абы зыгуэр къикIынкIэ хъунущ: жэи, Мыщэм и къуэ Батыр къашэ!

Мо лIыжь зэпэхъурейр, фэндырэ нэхъей джэрэзурэ, кIуэри Мыщэм и къуэ Батыр къишащ.

- СынодаIуэ, зиусхьэн!

- Мыщэм и къуэ Батыр! - жи пщы ябгэм. - Мо ди Шыгуэбыкъуэ ауз зы благъуэжь къыдэтIысхьауэ илъэсибгъу лъандэрэ дэсщи, мэзакIуэ дыхигъэхьэжыркъым, щакIуэ щигъэхьэжыркъым: уэ лIыгъэ уиIэр пэжмэ, кIуэи ар тхуэукI!

- Ауэ уи жьэ къыжьэдэзгъэкIын! - жеIэ Мыщэм и къуэ Батыри, тредзэ аби, макIуэ Шыгуэбыкъуэ ауз.

Шыгуэбыкъуэпсым къыхоф, Шыгуэбыкъуэ Iуфэр еубыдри, дэ­кIуейм-дэкIуейуэрэ, Хуей KIыхьым нэса къудеиуэ, благъуэ зэрамы­щIэж мэзым къыхопщ, щхьибл фIэтрэ и жьиблым къыжьэдих мафIэ бзийм мэзыщхьэр илыгъуэрэ мэз щIагъыр илыпщIу.

- Уохьохьо! - жи благъуэжьым. - Зи щхьэр дымылъагъуу зи гугъум дигъалIэу Мыщэм и къуэ Батырыр укъыспэщIэхуакъэ иджы: щынэ цIыкIум хуэдэу узыIурыслъэфэнкъэ! Уи лыр сшхынщи, уи къупщхьэм сыщIэфыжынкъэ!

- Уий благъуэжьу цIыхум яхуэмыгъуэ, сэ сомышхмэ, уэ пшхын хьэкIэкхъуэкIэ мы мэзыжьым щIэмысыжу ара? Абы нэхърэ къакIуи дызэгъэзауэ!

Ар зэрызэхихыу благъуэжьыр и кIэмкIэ къоуэ; Мыщэм и къуэ Батыр и джатэбгъуэ кIэщIыр кърепхъуэт аби, пыIуедзри благъуэ­кIэр зиIуантIэ-зишантIэу къыпегъэлъэт. Мо зил уза благъуэжьым зыIуридзэн и гугъэу къыщыпхъуэкIэ, Мыщэм и къуэ Батыр джатэмкIэ йоуэри, щхьихыр, зыр адреим къытехуэу, кърегъэлъэ­лъэх; Iэ сэмэгумкIэ кIэлъопхъуэри ебланэм и къурмакъеир щеубы­дыкI. Благъуэжьым и къарур кIуэщIу щыхуежьэкIэ, къодзыхэ:

- Сомытхьэлэ, cомыукI, Мыщэм и къуэ Батыр! - жи. - Узы­хуейр пхуэсщIэнщ...

- НакIуэ-тIэ къуажэм сыхьыж! - жеIэри, Мыщэм и къуэ Батырыр благъуэм къолъэдэкъауэ...

МыдэкIэ пщы ябгэр къикIукI-никIукIыу хьэщIэщым здыщIэтым, зыхуэмышыIэжу и блыгущIэтхэм къахуолъ:

- Мэуэ зыгуэр вгъажэрэ вгъаплъэм хъуркъэ мыр зэрыхъуам!­ - жеIэри.

Зы щIалэжь шы цIахуцIэм зредзри дож, Мэнжакъыщхьэм зэрытелъадэу къелъагъу Мыщэм и къуэ Батыр благъуэ шууэ мэзым къыщIэкIыжу. «ДокIуэд!»- жеIэ щIалэжьми, кIэщIрэ псынщIэу къегъазэри, Iэ ижьым ириту, Iэ сэмэгум ириту къыдолъэдэж.

- Уэихь, зиусхьэн, Мыщэм и къуэ Батыр благъуэ шууэ къокIуэж!

Пщы ябгэм и жэз нэрыплъэжьыр зыIуидзэрэ плъэмэ - Мыщэм и къуэ Батыр благъуэм тесу Мэнжакъыщхьэм къытехьэжауэ.

- ДокIуэдкIэ, тхьэ дыгъэIэ! - жеIэри, шы цIахуцIэм зредзри, и блыгущIэтхэр и кIэм ищIауэ пщы ябгэр дож аби, Урыху банэ зыхегъапщкIуэ.

Абы хэту благъуэ шур пщым и пщIантIэм къыдохьэ - благъуэм и щхьэр куэбжэм къыщыдэкIам и кIэ кIагуэр Мэнжакъым кърилъэфэха къудейт.

- Зиусхьэн! - жеIэри маджэ Мыщэм и къуэ Батыр.

- Уэлэхьэ, абы къыщIэкIын зиусхьэн щIэмыIыы! - жаIэ пщIантIэдэтхэм.

- Дэнэ здэкIуар?

- Укъызэрилъагъу щтэри, и блыгущIэтхэр и кIэм ищIауэ, шы цIахуцIэкIэ дэжщ аби, Урыху банэ зыхигъэпщкIуауэ хэсщ.

- Елъыркъэ а хуэмыхур! - жеIэ Мыщэм и къуэ Батыри, благъуэр къуажэм дешыж, и шхьэ закъуэ къыпынар пехыжри, къурагъибл и кууагъыу щIрегъэтIэж - япэ щIыкIэ IупщIэ-IупщIэу зэпегъэлъэлъри.

 

* * *

 

Мыщэм и къуэ Батыр къыгуроIуэ пщы ябгэм зэримыгъэпсэунури, и адэ-и анэр лIэри щIилъхьэжати, езыр мэзым мэIэпхъуэж аби, Шэчэрыщхьэ щакIуэ пщыIэ щегъэув.

Махуэхэм ящыщу зы махуэ гуэрым Мыщэм и къуэ Батыр мэз бжэн ирихужьауэ здихум, имыщIэххэу телъыджэ лажьэ къелъагъу: жыг щхьэкIэм къыпысу лIы фIыцIэшхуэ гуэрым жыгыщхьибл зэгуеухуанэ.

- Мы пщIэр сыт хьэдыгъуэдахэ? - жи Мыщэм и къуэ Батыр къоувыIэри.

_ Уи бжэныр мэкIуэж, - жи Жыгыщхьибл Зэгуэзыухуанэм.

Мыщэм иo къуэ Батыр и сэгъындыкъыр къызэIуедзэри, йоуэр аби, мэз бжэныр къеукIри:

- МыфIэкIа пщIэн бгъуэтыркъэ лIышхуэ абрагъуэм? - жи аргуэру.

- СлIожь-тIэ си лъакъуитIыр яжьэм хэгъэлъэдауэ жьэгум сыдэбгъэсыну: созэш!

- НтIэ къехи, дызэгъэбэн: укъыстекIуэмэ, узишынэхъыжьщи, сынодэIуэнщ, сыптекIуэмэ, узишынэхъыщIэщи, укъызэдэIуэнщ!

- Дэгъуэщ! - жеIэри Жыгыщхьибл Зэгуэзыухуанэр дыргу жиIэу жыгыщхьэм къолъэж. - Сымис!

Мыщэм и къуэ Батырымрэ абырэ зызэрадзри зобэн, Жыгыщ­хьибл Зэгуэзыухуанэр тредзэри езыр и гущIыIум къотIысхьэж. ЛIы фIыцIэшхуэр къодзыхэри, тхьэ къыхуеIуэ:

- Уащхъуэ Мыващхъуэ КIанэ, - жи, - нобэ щыщIэдзауэ узи­шынэхъыжьщи, сэ уи жыIэ сыфIэмыкIын!

- НтIэ, -жи Мыщэм и къуэ Батыри, - нобэ щыщIэдзауэ сэ си фIыр уифIщ, си бийр уи бийщ.

- Хэт уифI, хэт уи бий?

- Бзаджэмрэ наджэмрэ си бийщ, абыхэм я бийр сифIщ.

«Захуэщ!»- жаIэри зэшитIым мэз бжэныр къыздахьри пщыIэм къокIуэж; къахьар ягъавэ-ягъажьэри, я ныбэ из хъуху машхэ аби, мэгъуэлъыж.

ЕтIуанэ махуэм зэшитIыр щакIуэ токIри, зы бланэ ирахужьауэ здахум, ямыщIэххэу нэгъуэщI телъыджэ лажьэ къалъагъу: къур­шыщхьэм къитIысхьауэ нэгъуэщI лIы фIьщIэшхуэ гуэрым Iуащ­хьибл зэгуеухуанэри къисщ.

- Мы пщIэр сыт хьэдыгъуэдахэ? - жи Мыщэм и къуэ Батыр зэщIоувыIыкIри.

- Уи бланэр мэкIуэж, - жи Iуащхьибл Зэгуэзыухуанэм.

Мыщэм и къуэ Батыр и сэгъындакъыр къызэуедзэри, йоуэр аби, бланэр къеукIри:

- Уэ лIышхуэ абрагъуэм мыфIэкIа пщIэн бгъуэтыркъэ!- жи аргуэру.

- СлIожь-тIэ си щIыб мафIэм езгъэууэ жьэгум сыдэбгъэсыну, созэш!

- НтIэ къехи дызэгъэбэн: укъыстекIуэмэ, узишынэхъыжьщи, сынодэIуэнщ, сыптекIуэмэ, узишынэхъыщIэщи, укъызэдэIуэнщ!

- Дэгъуэщ! - жеIэри Iуащхьибл Зэгуэзыухуанэр дыргу жиIэу къуршыщхьэм къолъэж. - Сымис!

Мыщэм и къуэ Батырымрэ аргуэрымрэ зызэрадзри зобэн, Iуащхьибл Зэгуэзыухуанэр тредзэри езыр и гущIыIум къотIысхьэж. ЛIы фIьщIэжьыр къодзыхэри тхьэ къыхуеIэ:

- Уащхъуэ Мыващхъуэ КIанэ, - жи, - нобэ щыщIэдзауэ узи­шынэхъыжьщи, уэ уи жыIэ сыфIэмыкIын!

- Ауэ щыхъуакIэ, - жи Мыщэм и къуэ Батыр, - нобэ щы­щIэдзауэ си бийр уи бийщ, си фIыр уифIщ.

- Хэт уифI, хэт уи бий?

- Бзаджэмрэ наджэмрэ си бийщ, абыхэм я биижыр сифIщ. «Захуэщ!» - жаIэри зэшищым бланэр къахьри пщыIэм къо­кIуэж; къахьар ягъавэ-ягъажьэри, я ныбэ из хъуху машхэр аби мэгъуэлъыж.

Мэпсэу апхуэдэурэ зэшищыр - пщэдджыжьым, дыгъэр къыщы­щIэкIым, тIэкIу йодзакъэри токI, жэщ хъуху мэщакIуэри, къащэ­кIyap я дамэ телъу къокIуэж, зэдопшафIэ, зэдошхэри мэгъуэ­лъыж. Лыуэ къадэхуэр ягъэгъури фIадзэж, фэуэ къытрахымкIэ я пщыIэр ябгъэ. Тэмэщэ докIри Мыщэм и къуэ Батыр къахелъхьэ:

- Мы ди псэукIэр псэукIэ хъуркъым! - жи. - Махуэ псом гугъу дехьар ныбаджэу дыкъокIуэлIэж, дыкъызэкIуэлIэжар пщыIэ нэщIщи, дымыпщафIэу хъуркъым.

- Сыт ди Iэмал? - жаIэ шынэхъыщIитIым.

- Ди Iэмалыращи, гъуэрыгъуэурэ дыкъытенэурэ дыпщэфIэнщ!

- Захуэщ.

- Захуэмэ, нобэ хэт къытенэн?

- Сэ сыкъытенэнщ! - жи Жыгыщхьибл Зэгуэзыухуанэм.

ЗэшитIыр щэкIуэну токI. Жыгыщхьибл Зэгуэзыухуанэр къытонэ­ри, дыгъуасэрей щыхьым и фэр треуд, езыр зэIехри лыпцIэр жьагъэу, къупщхьэр вагъэу епщэфI; пIастэ Iэнлъэшхуэ еубэжри, и къуэшхэм япэплъэу мэтIысыж. Абы хэту макъ гуэр зэхехри щIокI. ЩIокIри игъащIэм зэхимыха елъагъу: адакъэшым тесу зы лIыжь цIыкIу, езыр си зы бжьэрэ и жьакIэр си бжьиблу, бащлъыкъ кIапэр и щIыбымкIэ едзыхарэ кIыхьу илъэфу!..

Жыгыщхьибл Зэгуэзыухуанэм и нэр егъэупIэрапIэ, къэуIэбжьауэ:

- Къеблагъэ! - жи ищIэнур имыщIэу.

- ЖиIэр сыт мы гъуамэм! - мэгубжь лIыжь цIыкIур, - езыр си зы бжьэрэ и жьакIэр си бжьиблу. - Сехьэхи сыщIыхьэ пщыIэм, зоIэ!

Жыгыщхьибл Зэгуэзыухуанэр Iэпэлъапэсыс хъуауэ мэIэбэ, лIыжь цIыкIур адакъэшым кърехьэхри, пщыIэм щIехьэр аби, жьэгу пащхьэм егъэтIыс - езыр си зы бжьэрэ и жьакIэр си бжьиблу.

- ПсынщIэу сыгъашхэ! - жи.

Iэнэ къыхуещтэри лы Iыхьэшхуэрэ пIастэ плIанэрэ къыхутрелъхьэ. ЛIыжь цIыкIум ар зыIуредзэри мэкIий:

- Иджыри! Иджыри! Къому! - жи.

Жыгыщхьибл Зэгуэзыухуанэр мэгузавэ:

- Сэ си Iыхьэр уэ уэзгъэшхащ, тхьэмадэ, - жеIэ. - Мыдрей къэнар си къуэшитIым я Iыхьэщи, уэст хъунукъым.

- ЖиIэр сыт мы гъуамэм! - жеIэр лIыжь цIыкIуми и жьакIэм зы налъэ къыхеч, итIанэ мэIэбэри Жыгыщхьибл Зэгуэзыухуанэр къеубыд, и жьакIэ налъэмкIэ зэкIуэцIепхэри тотIысхьэж.

Абы и ужькIэ ипщэфIауэ щыIэр - жьагъэр жьагъэу, вагъэр вагъэу, пIастэри дэшхыну - ешхри йожьэж:

- ЕтIуанэ гъуэгу апхуэдэу укъызэпсалъэмэ, бупщэфIари уэри фызэдэзгъэкIуэнщ! - жеIэри.

Жыгыщхьибл Зэгуэзыухуанэм ерагъкIэ зыкъетIэтэжри, сымаджэ нэпцIышхуэ зещI аби, мэгъуэлъ. Пщыхьэщхьэ мэхъури и шы­нэхъыжьитIыр къосыж:

- ПсынщIэу, шхын щхьэкIэ долIэ, зыгуэр къытIугъахуэ! - жаIэри.

- Щхьэуз бзаджэ къызэуалIэри сигъэпщэфIакъым! - жеIэри пцIышхуэ къахуеупс Жыгыщхьибл Зэгуэзыухуанэм.

- Апхуэдэуи мэхъу, нэхъыфIи мэхъуж! - жаIэр нэхъыжьитIми, я Iэщхьэ-лъащхьэ дэхьеяуэ йоувалIэр аби, eкIyy мэпщафIэ, я нэхъыщIэри къагъэтэджри, зэдошхэр аби, мэгъуэлъыж,

ЕтIуанэ махуэм Iуащхьибл Зэгуэзыухуанэр пщафIэу къытонэ.

Дыгъуасэ къыздихьа бланэм и фэр трелъэф, зэIехри лыпцIэр жьагъэу, къупщхьэр вагъэу еупщэфI; пIастэ Iэнлъэшхуи еубэжри, и къуэшхэм япэплъэу мэтIысыж. Абы хэту макъ гуэр къоIури, Iуащхьибл Зэгуэзыухуанэр щIокI. ЩIокIрй игъащIэм зэхимыха елъагъу: адакъэшым тесу зы лIыжь цIыкIу щытщ, езыр си зы бжьэрэ и жьакIэр си бжьиблу, и бащлъыкъ кIапэр и щIыбымкIэ едзэкIарэ кIыхьу къилъэфу. Iуащхьибл Зэгуэзыухуанэр Iэнкун мэхъу.

- Къеблагъэ! - жи ищIэнур имыщIэу.

- ЖиIэр сыт мы гъуамэм! - къогубжь аргуэру лIыжь цIыкIур, езыр си зы бжьэрэ и жьакIэр си бжьиблу. - Сехьэхи сыщIыхьэ зоIэ пщыIэм!

Iуащхьибл Зэгуэзыухуанэр кIэкуакуэу мэIэбэ, лIыжь цIыкIур адакъэшым кърехьэхри, пщыIэм щIехьэр аби, жьэгу пащхьэм егъэтIыс - езыр си зы бжьэрэ и жьакIэр си бжьиблу.

- ПсынщIэу сыгъашхэ! - жи.

Iэнэ къыхуещтэри лы Iыхьэшхуэрэ пIастэ плIанэрэ къыхутрелъ­хьэ. ЛIыжь цIыкIум ар зыIуредзэри къытокIие:

- Иджыри! Иджыри! Kъому! - жи.

Iуащхьибл Зэгуэзыухуанэр мэгузавэ:

- Сэ къыслъысыр арати, уэзгъэшхащ, - жи, -тхьэмадэ. Мыдреи къэнэжар си къуэшитIым я Iыхьэщи, сыхэIэбэ хъунукъым...

Мы гъуамэм жиIэ гуэрыр сыт! - ЛIыжь цIыкIyp мэгубжь Iуащхьибл Зэгуэзыухуанэр еубыд аби, езым и жьакIэм зы налъэ къыхечри абыкIэ мор епх, и пхэм щIедзри мэтIысыж.

Абы и ужькIэ иупщэфIауэ щыIэр - вагъэр вагъэу, жьагъэр жьагъэу, пIастэри и дэшхыну - щIегъэмэракIуэри йожьэж.

ЕтIуанэ гъуэгу апхуэдэу укъызэпсалъэмэ, узыIурыслъэфэнщхьэ цIапIэ! - жеIэри.

Iуащхьибл Зэгуэзыухуанэм ерагъпсэрагъкIэ зыкъетIэтэж аби сымаджэшхуэ зещIри мэгъуэлъ. Пщыхьэщхьэр мэхъури щакIу; кIуагъитIыр къосыж:

- ПсынщIэу, домэх, зыгуэр к