Хъаныкъуэмрэ гулэзрэ я таурыхъыжь

Еуэри, жеIэ, къуажэ гуэрым зы хъаныжь дэст, къуэ закъуэ иIэу. Хъаныкъуэр иджыри топ джэгум къыхэмыкIауэ апхуэдэти, и чэзур къэсри, гупсысащ: «Мыкуэду пIэрэ топ къызэресхуэкIар! - жиIэри.

- Абы нэхърэ ди адэм зыш къеIысхынщи, жьы зыщIезгъэхунщ, си нэгу зезгъэужьынщ, хьэкIэкхъуэкIащэми зезгъэсэнщ: зэ лIы сыхъуп­хъэкъэ сэри!» - жери. Хъаныжьым и къуэр апxуэдэкIэ къигъэщIэ­хъунт - унафэ ищIри зы алащэжьрэ зы къэуалыжьрэ къратащ.

- Нэху къекIри, Хъаныкъуэр шэсщ аби, ежьащ. Ежьэри, джабэ гуэрым дэкIауэ плъэри, дэп маскIэм хуэдэу плъыжьу, мэз бжэн плъыжьыбзэ къелъагъу. «Iаy, мыр сыту дахэ! - жи. - Уэлэхьи, мыр зи дахагъыр фочкIэ къэзукIыу сымыгъэкIуэдын, ауэ есхужьэнщ, къэзубыдынщи ди адэм хуэсхьынщ!» - жери, алащэжьым иолъэдэ­къауэри ирехужьэ. АрщхьэкIэ мэз бжэным щIэрыхьэнт ар - Iэ­щIокIри мэзым холъэдэж.

Хъаныкъуэм и щхьэр фIэлэлу къокIуэж, алащэжьыр пщIантIэм деутIыпщхьэ, езым зигъэгусауэ макIуэри хьэщIэщым щIотIысхьэж. УнэIутхэр макIуэри хъаным хуаIуэтэж:

- 3иусхьэн, - жаIэ, - Хъаныкъуэм и шыр уанэ зэрытелъу пщIантIэм диутIыпщхьэри, езым зигъэгусэщ аби, хьэщIэщым щIэтIысхьэжауэ щIэсщ, къытхуэмыпсалъэу, къытхуэмыбауэу.

- ФыкIуи къафшэт мыдэ! - жери унэшхуэм кърегъэшэж.

- СлIо, щIалэ, шыжыпIати, уэстащ, сыгъэщакIуэ жыпIати, хуит усщIащ, щхьэ зыбгъэгуса? - жи хъаныжьым.

- Ы! Уэлэхьи, зызгъэгусэнмэ, дауи! - жиIащ, жи Хъаны­къуэм. - Мыр хъаным и къуэщ жаIэу, уэри къыбдалъагъуу, сэри къыздалъагъуу зы шы-уанэ зэтелъ къыщысхуомыгъэфащэкIэ, сы­хуейкъым, - жиIащ, - зыри! Нобэ мыпхуэдэ мэз бжэн сыхуэзэри, есхужьати, сыщIэрыхьакъым: сэ зызмыгъэгусэм хэт зигъэгусэн.

- Аха! КъакIуэ-тIэ мыдэ! - жиIэщ хъаныжьми, и къуэр шы­гъуэгубжэмкIэ щIишри, Iуащхьэшхуэ гуэр щытти, бгъэдишащ. - Мо Iуащхьэ джабэм кIэрылъ абрэмывэр плъагъурэ?

- Солъагъу.

- НтIэ, ар пхуIугъэкIуэтмэ, IугъэкIуэт!

Абрэмывэр щIалэм лъапэкIэ IуигъэукIуриикIри, гъуанэшхуэ иIэти, ихьащ. ШитI щIэтт, жеIэ, а щIыунэ шэщым. Уиит, алыхьым къузэритыным хуэдэрэ узэрамыгъэплъу шы къарапцIитI шхалъэм бгъэдэту, гъургу-гъургу жрагъыIэу щтаучыр яшх, жи, хъуаскIэр къыхрагъэхыу. Уэрэ дэрэ хуэдэ бгъэдыхьэкIэ къыхуэубыдынутэкъым ахэр. Хъаныжьми и гугъакъым и къуэр апхуэдэш шэсыфыххэну. Хъаным и адэм и адэжым къыщIэна шыт а тIyp. Абы и Iэщэри абы и фащэри щIэлът а щIыунэм.

- Шы пхуэхъун яхэт мыбы, си щIалэ? - жи хъаным.

- Уэлэхьи, мис, мо КъарапцIэр схуэхъунтэм, ди адэ!- жи Хъаныкъуэм.

- НтIэ къыпхуэубыдыну пIэрэ ар?

- Уэлэхьи, къысхуэубыдынмэ!

- НтIэ, къыпхуэубыдмэ, хъер пхухъу, щIалэ, си адэшхуэм къыщIэна шыщ а тIyp, - жиIащ, жи, хъаныжьым. - Мес мори и Iэщэщ, мори и фащэщ, мори и уанэщ, хъер пхухъу!

Уанэр дыжьын уанэ жыхуаIэм хуэдэт, фочри апхуэдэт. Хъа­ныкъуэм щэлъахъэр къыфIихщ аби, шы пхэщIым хуэзэу, уаргу жригъэIэу, еуэри, алъпым зыри жимыIэу шхуэр зыпщIыхригъэлъ­хьащ. Уанэри апхуэдэу трилъхьэщ аби, шыр къыщIишащ.

- Шэси, щIалэ, мэуэ тIэкIу къызэхегъэкIухьыт! - жиIэщ хъан­ми, и къуэр шэсри, шыгъуэгум ущызекIуэ мыхъужыну зыхригъэ­выхьащ. - Гъэбэяу, щIалэ, хьэлэч домыщI! - жери игъэбэяужащ.­ Шырэ лIырэ фызыхуэхъун хуэдэщ, хьет жегъыIэ!

Хъаныкъуэм КъарапцIэр псым ишэри игъэпскIащ, зэпилъэ­щIыхьыжащ, тIэкIуи къригъэжыхьщ аби, бом щIиутIыпщхьэжащ. Хъаныкъуэр къакъэт, жи, мэуэ зэ нэху щыуэ, мы шым сышэсу а зымахуэрей мэз бжэным сыхуэзащэрэт, уэлэхьи, сэ абы сыху­рикъунтэм! - жиIэурэ.

Нэху къекIри, щIалэм КъарапцIэр зэпилъэщIыхьщ, и кIэр зэридзэри шэсащ. ПщIантIэм къыдэкIри, ижьымкIэ игъазэм, сэмэгумкIэ игъазэурэ шыр игъэджэгущ аби, былым зекIуапIэ имыIэжу уэрамыр зэхригъэвыхьащ шы лъабжьэкIэ. Пщэдджыжь нэмэзым Хъаныкъуэр КъарапцIэм тесу щехым, жэм къэзыш фызхэр щIэщтэурэ щIэлъэдэжт, жи, мы къэхъуар сыт, мыр сыт шу жаIэурэ­апхуэдизу мафIэт ари!

«Бетэмал, а зымахуэрей мэз бжэным сыхуэзащэрэт иджы, си Iуэхут ар сэ иджы сIэщIэкIмэ!» - жиIэурэ здэкIуэм, а япэм щыхуэза дыдэм деж удз щхъуантIэ дахэм мэз бжэн плъыжьыбзэр, натIэху хъужауэ, хъуакIуэу хэту къелъагъу. ЗэщIэувыIыкIри зыкъомрэ еплъащ, жи, абы Хъаныкъуэр, и къабзагъым дихьэхауэ. Зы зэман зэ зыкъищIэжри, емыпсыхыу зэIэбэкIщ, шыр зэщIикъузэ­ри, «уэлэхьи, зы махуэ усIэщIэкIами, нобэ кIэ уэстынмэ сэ!»- жиIэщ аби, елъэдэкъауэри мэз бжэныр ирихужьащ. Еуэм-ихум, еуэм-ихуурэ макIуэ, бгым елъэмэ, кIэлъолъэ, къуэм епкIэмэ, кIэлъопкIэ, епхъуэ пэтми зыкъригъэубыдыркъым: зэм шыбгъэмкIэ фIыщIоцIэфт, зэм шы бэкъумкIэ фIыдоцIэфт. Апхуэдэу ихуурэ хэкужь гуэрым ирехуэ мэз бжэныр. Къуалэбзу щхьэпрымылъэтыфыну - апхуэдиз и лъа­гагъыу быдапIэ ин щытщи, абыкIэ мажэ мэз бжэныр. Жэм-жэурэ, а зэрыжэм тету мэз бжэныр долъэж быдапIэм. КъарапцIэр къызэтрегъэувыIэри мэз бжэным кIэлъоплъ Хъаныкъуэр: а зыдэлъэ­жа сэрейм нэхърэ куэдкIэ нэхъ лъагэжу унэ гуэр дэтт абыи, мэз бжэныр а унэм дожейри щIолъэдэж.

«Субхьэн алыхь, мыр сыт гъэщIэгъуэн, сыт телъыджэ!» - жиIэу щIалэр щытурэ, йоуэри, а унэм къыщIокI набдзэ зытелъым я нэхъ дахэу зы бзылъхугъэ. КъарапцIэр егъалъэри мо сэрей лъагэм долъэ Хъаныкъуэр.

- СлIо, щIалэ, мэз бжэн ухуейуэ ара? - жи хъыджэбзым. ЩIалэр Iэнкуну хъыджэбзым еплъу, хъыджэбзри къыхуэгуфIэу къеплъурэ, Хъаныкъуэр хьэщыкъ мэхъу, и щхьэр мэкIэрахъуэри, шым къокIэрэхъуэх аби, КъарапцIэм и лъабжьэм щIоукIурие. Хъыджэбзри къогузавэри, жиIэнури ищIэнури имыщIэу Iуфэлъа­фэр къежыхь, малIэ жери. Абдеж зы уд фызыжь цIыкIу псы пэгунитIкIэ къихьти, тIомпIэ-тIомпIэ-тIомпIэ жиIэу ирикIутурэ къожэ. Къажэурэ къэсри:

- Ей-й-й, сылIэу сызэгъэжащэрэт, Гулэз, мы пщIар сыт?­ - жиIащ, жеIэ, - Сыту лей епха мы щIалэм! Къыпхуэгъуну пIэрэ ар? - жи. - Алыхь, мы щIалэм уэ жагъуэу укъимылъагъу, уэри жагъуэу умылъагъу, - жи. - Сэ иджыри къэсыху си Iэблэм утесу успIащ, си псалъи тIэу жыIэ пщIакъым, ауэ иджыпсту зы псалъэ бжесIэнущи, си псалъэм къедаIуэ, си хъыджэбз! - жиIащ, жи.

- Алыхь, нанэ, сынедэIуэным, - жи хъыджэбзми, - сыт мы­гъуэр сщIэн!

- НтIэ мы щIалэм бгъэдэтIысхьи, и щхьэфэм Iэ дэлъэ!­ - жиIащ, жеIэ удыжь цIыкIум.

Гулэзыр бгъэдотIысхьэ щIалэми, и щхьэфэм Iэ делъэ. Iэ зэрыдилъэу щIалэр къэплъащ.

- Плъагъурэ къызэрыплъэжа? БжесIатэкъэ абы жагъуэу укъы­зэримылъагъур, - жи фызыжь цIыкIу. - Иджыри зы псалъэ бже­сIэнщи, къедаIуэ!

- Ерэхъу, нанэ!

- НтIэ, сэ укъысщымыукIытэу, а уи Iупэ плъыжь цIыкIухэмкIэ мы щIалэм и Iупэм ба хуэщI! - жи.

- А-Iей, ар дауэ хъун!

- УмыукIытэ, си хъыджэбз, апхуэдэ щыIэщ: мы щIалэр узыншэу къызэфIэувэжыну ухуеймэ, апхуэдэу щIы! - жи нанэм.

Хъыджэбзым зрегъэзыхри Хъаныкъуэм и Iупэм ба хуещI: щIалэр къыщолъэтри къокIуэтыж, хъыджэбзри къыIуощтри къокIуэтыж. Зоплъри щытщ.

Аргуэру фыз удыр къопсалъэри:

- Гулэз, - жи, - сэ иджыри зыгуэр бжесIэнущи, апхуэдэу щIы! Фэ тIуми фи гум фо ирищIащи, фызэхуэзэм, фызэрыцIыхужын щхьэкIэ, а уи Iэпхъуамбэм Iэрылъ дыщэ Iэлъыныр зыIэрыхи, мы щIалэм Iэрылъхьэ! - жи.

- Ерэхъу, - жери, и дыщэ Iэлъыныр зыIэрехри, Хъаныкъуэм IэретIагъэ.

Абы и ужькIэ фIэхъус-сэлам зэрах, зэроцIыхури - арати хъы­джэбзыр и унэм къонэж, щIалэри, къожьэж аби, и унэ къокIуэж.

КъокIуэжри, Хъаныкъуэм зигъэгусауэ хьэщIэщым щIохьэ, Къа­рапцIэм уанэр зэрытелъу, и щIыбым жэпыр ихэжауэ пщIантIэм дэту нэху къокI. УнэIутхэм ар щалъагъукIэ, мажэри хъаныжьым жраIэж:

- Мыращ, КъарапцIэм жэп техэжауэ пщIантIэм дэтщ, Хъа­ныкъуэм зигъэгусауэ хьэщIэщым щIэсщ, къытхуэмыбауэу, къытхуэ­мыпсалъэу, - жаIэри.

- Сыт иджыри зыхуейр? - мэгубжь хъаныжьыр. - Шы жиIати, алъп естакъэ! Iэщэ-фащэ жиIати, цIыхум ямыIэр естакъэ! Къэшэ­ныгу хъуауэ къыщIэкIынщ гъуамэр: фыкIуи, къафшэ мыдэ! - жери ирегъашэ.

- СлIо, щIалэ, къэхъуар, зыгуэр ухуэныкъуэ? - зыкъыхуегъэткIий хъаным. - Хьэмэрэ къэшэныгу ухъуауэ ара?

Уи нэмыс нэхъ лъагэ ухъу, ди адэ, ауэ сэ зы хъыджэбз мыпхуэдэ щIыпIэм сыщыхуэзащи, ар къэзмышэмэ, сикIуэдыкIынущ.

- НтIэ лIышхуэ бэрагъуэ абы щхьэкIэ зыбгъэгусэ хъун! - жери хъаным и блыгущIэтхэм унафэ яхуещI. - ФыкIуи, нэчыхь фтхы, мылъку щхьэкIи къэвмыгъанэ, былым щхьэкIи фыкъимыкIуэт!­ - жери еутIыпщ хъыджэбзым ядей.

Иджы а хъыджэбзри хъан лъэпкът, дэлъхуищи иIэт. Абы кIya нэчыхьытххэр зэрамыпэсу, хъаныжьыр къагъэпуду мэхъу.

Хъаныжьым и лIыкIуэхэр Гулэз и дэлъху нэхъыжьым деж йокIуалIэри, жраIэ:

- Мыращ, мыпхуэдэ щIыпIэм дыкъикIащ, мыпхуэдэ хъа­ныжьым дыгъигъэкIуащ, фи шыпхъу дахэм дрипсэлъыхъущ, жаIэри. - Ди щIалэри мыпхуэдэщ, мопхуэдэщ. Акъылэгъу фыкъыд­дэхъумэ, нэчыхь ттхынут.

- НтIэ хъарзынэщ, - жи дэлъху нэхъыжьым, - ауэ си закъуэ Iуэху схуэухынкъым. Модэ си шынэхъыщIэхэр къэкIуэжынущи, дечэнджэщынщи, итIанэ Iуэхур дыухынщ, - къажреIэ.

Пщыхьэщхьэ мэхъури нэхъыщIитIри къосыж, щакIуэ къокIыж­ри. Шха-загъэпсэхуа нэужь, шынэхъыжьым къажреIэ:

- ФынакIуэ, - жи, - хьэщIэхэм ядей.

- Сыт хьэщIэ?

- Мопхуэдэ щIыпIэм къикIри мыпхуэдэ хъаным и лIыкIуэ къэкIуахэщ, - жи.

- Сыт зыхуейр?

-Нысэ хуейуэ ди шыпхъум къылъохъу.

- Еттмэ, тхьэр дгъэпцIащ мо цIэм ишха хъаным ди шыпхъур! - жаIэри шынэхъыщIитIыр къоув.

- Хуж адэ къыздикIам! Дыхуей­къым, Iуегъэх!

- А зиунагъуэрэ, апхуэдэу пхуж хъурэ? - жи шынэхъыжьым, яхуидэркъым. - Ари хъанщ, бгъэпуд хъунукъым. Уасэшхуэ жы­тIэнщ, яхуэмыпшынын япэдубыдынщи, пыдгъэкIынщ ахъумэ, хьэщ­хьэрыIуэм хуэдэу цIыхум зыхуэпщI хъурэ!

АбыкIэ зэгуроIуэри хьэщIэхэм ядей къокIуэ зэшищыр зэгъусэу.

- Уэлэхьи, фIым, хъарзынэм, фи благъагъэри къыдощтэм, тфIэфIым, ауэ ди пхъум фыхуейр пэжмэ, мыпхуэдэ уасэ къыдэф­тынщ, былымыр былыму, щыгъыныпхъэр щыгъыныпхъэу, ахъшэр ахъшэу, дыщэр дыщэу, налкъутыр налкъуту! Мис ар къэвгъэ­тIылъмэ, нэчыхьыр ттхынщ!

Сыт къыпаубыдми иратыну арат хъаныжьым и унафэри, лIыкIуэхэм ерэхъу жаIащ. Сыт ящIэжынт, я шыпхъур къратын хуей мэхъури, нэчыхьыр ятх, пIалъэ зэIах аби, къагъэзэж.

Мохэр къосыжри, Хъаныжьыр къыщIокI:

- Дауэ хъуа?

- Хъарзынэ хъуащ, мопхуэдиз уасэ еттри нэчыхь ттхащ, мыпхуэдиз зэман дэкIмэ, нысашэ дыкIуэну дызэгурыIуащ.

Псори гуфIащ, ауэ Хъаныкъуэм пIалъэр фIэжыжьэIуэ хъури къигъэнэщхъеящ. Хъаныжьым афэрым яжриIэри ефэ-ешхи яхуищIащ.

ПIалъэ зэратар къыщысым, фызышэр докI. ДжэгуакIуэхэр я гъусэу, шу гъусэхэр я куэду макIуэ ахэр - махуэ макIуэ, жэщ макIуэ...

МыдэкIэ Хъаныкъуэм жейр фIэкIуэдауэ зреудэкIри хэлъщ: «Сыту сыдела, - жи, - я гъусэу сызэрымыкIуамкIэ! Ахэр къэсы­жыху, Гулэз сымылъагъуу дауэ сыпсэуну?» - жеIэри, йоуэр аби, КъарапцIэм мэшэсри, якIэлъожьэ. МакIуэ лъэрытемыту, нысашэми ящхьэпрокI, носри - здынэсам къуажи жыли исыжкъым. Хьэм джафэщ. Зы фызыжь цIыкIу гуарцэ мафIэ иIэу, и нэпсыр къыщIэжу Iугъуэм бгъэдэсу ирохьэлIэ. Хъаныкъуэм и щхьэр къыфIэхуауэ ирехулIэ фызыжь цIыкIум дей:

- Ярэби, ди анэ, eмыкIy сыкъыумыщIмэ, зыгуэркIэ сыноупщIы­нут, - жи.

- КъызэупщI, къурмэн сызыхуэхъун!

- Мыбдежым иса жылэр дэнэ кIya?

- А къурмэн сызыхуэхъун, - жи фызыжь цIыкIу, - дэнэ кIуэн, жылэ Iэпхъуэу иIэпхъукIащ. Уэ сэбэп ухъужынукъым жаIэри, мы мафIэ тIэкIур схуащIщ аби, си закъуэпцIий сыкъранэри Iэпхъуащ...

- Сыт щIэIэпхъуар, нанэ?

- Я шыпхъу эакъуэм къылъыхъу хъаныкъуэр зрапэстэкъыми, ирамытын щхьэкIэ, Iэпхъуащ, къурмэн сызыхуэхъун.

- Ар дауэ, нанэ, нэчыхь ятхатэкъэ?

- Ятхат, къурмэн сызыхуэхъун. Хъаныкъуэр прагъэхын я гугъэу уасэшхуэ паубыдати, нэчыхьытх къэкIуахэм псалъэ хамылъхьэу къыщратым, сыт ящIэжынт, ямытхыу хъуакъым. Ятха щхьэкIэ, ээшищыр щIегъуэжри, пIалъэр къэмысу защтэри хэкум икIыжащ.

- Уэлэхьи, сэ уи закъуэ мыбдежым уизмыгъэлIыхьын: къакIуэ мыдэ, нанэ! - жиIэри, еIэбыхщ аби, фызыжь цIыкIур къищтэри къигъэзажащ.

Къигъэзэжащи къокIуэж, и щхьэм бжьэр еуауэ. КъакIуэм, къакIуэм, къакIуэурэ, и нэрыплъэр зыIуидзэщ зби, къаплъэри фызышэ кIуэхэм, жыг щIагъ дахэ гуэрым деж щыщIатIыкIауэ загъэпсэхуу къилъэгъуащ.

Хьэджэгур ящIу зэхэтт мо къомри, зы щIалэ губзыгъэ къаплъэри къилъэгъуащ и щхьэр къыфIэхуауэ зы шу къакIуэу.

- Ей, фыбэяут зэ! - жиIащ, жеIэ. - Мо шу къакIуэр хъаным и къуэракъэ?

- А уи унэр зыгъэбэгъуэн, хъаныкъуэр жейуэ хэлъу къэдгъэ­нащ, дэнэ ар мыбдей къыздибгъэкIынур? - жаIэри ядэркъым адрейхэм.

НэгъуэщIхэри Iэдакъэ жьауэкIэ маплъэри:

- Тхьэ сыIуэ, ар эи шы тесыкIэр Хъаныкъуэрам! - жаIэ. Пшынэри ягъэувыIауэ гупыр зэхэту шыр къэсри - Хъаныкъуэрат, зы фызыжь цIыкIу и шыплIэм дэсу. Къахохьэ фызышэ шуми, къажреIэ:

- Иджы, си къуэшхэ, си ныбжьэгъухэ, сэр щхьэкIэ къежьауэ гугъу зезыгъэхьхэм тхьэм гуфIэгъуэкIэ фхузигъэщIэж! - жери. ­Ауэ мы фэ фыздэкIуэм къуажи жыли исыжкъым, мы фызыжь цIыкIум фIэкIа къимынэу, псори иIэпхъукIащи, фэри вгъэзэжи, фыкIуэж. Мы фызыжьри здэфши, ди деж схуефтыж, сэ сагъэшхым хуэдэр ирагъэшхыу, сэ къысщатIагъэм хуэдэри щатIагъэу ягъэпсэу­ну схуажефIэж: фи къуэм къану къывитыжащ жыфIи, си адэ-си анэм схуефтыж! Сэри Гулэз къэзгъуэтыжыфмэ, къэзгъуэтыжынщ; къэзмыгъуэтыжмэ, сэ сыкIуэдащи, узыншагъэр тхьэм къывит! - ­жиIэщ аби, сэлам къарихыжащ.

Фызышэ гупми зэщIэгъуагэу къагъэзэжащ, къэдабэ гуимэм фызыжь цIыкIур кърагъэтIысхьэри.

Модрейми и щхьэм бжьэ еуауэ ежьэжащ, здэкIуэри здэжэри ищIэжыркъым, чэфым хуэдэщ. Ауэрэ кIуэм, ауэрэ лъэурэ, тхьэма­хуэкIэ кIya, тхьэмахуитIкIэ кIya - сытми къуажэ гуэрым дэкIауэ зы быдапIэшхуэ ирохьэлIэ къуалэбзу шхьэпрымылъэтыфу. Абы нэхърэ нэхъ лъагэжу унэ хъурей гуэри дэтщ абы. Набдзэ зытелъым я нэхъ дахэу зы хъыджэбз тхьэIухуд щIэтщ абыи, жыхафэгум щехкIэ, пшынэ еуэу, хьэджэгур ищIу йох, къыщыдэкIуеижкIэ, пшынэр егъэувыIэри, гъыуэ къыдокIуеиж. Телъыджэ къыщохъу ар Хъа­ныкъуэм.

«Уэлэхьи, мыр зищIысыр зэзмыгъэщIауэ сыблэмыкIын!» - жеIэ­ри, КъарапцIэр кърегъэкIуэт, къызэщIегъаплъэр аби, мо сэрей лъагэм долъэ, бжэм ирехулIэри:

- Уа, ди шыпхъу, - жи, - eмыкIy сыкъомыщI, IуэхукIэ сыноуп­щIыну сыкъыдыхьащ. - Алыхь, мы уэ укъызыдыхьам къуалэбзу къыдэмыхьэф: укъыдэмыхьэгъащэрэт! - жиIащ, жи, хъыджэбзым. - Укъыщыды­хьакIэ, уи Iуэхур жыIэ! - Си Iуэхур мырат: жыхафэгум ущехкIэ пшынэ уоуэ, хьэджэгур уощI, укъофэ; ущыдэкIуеижкIэ пшыни уемыуэжу икIи угъыу удокIуеиж. Сыт ар зищIысыр? - жери йоупщI.

- Ар зищIысыращ, къурмэн сызыхуэхъун, - жи хъыджэбзым.­ Дэлъхуибл сиIэт, - жи, - сэ. Къалмыкъыдзэм сахьу сашхыну си ужь къихьати, абы срамытын щхьэкIэ, блыри дзэм йозауэри пэщIэтщ, жи. - Си дэлъхуиплIыр къаукIащ, къызэраукIар сощIэ, адрей си дэлъхуищыр мэзауэри Iутщ, - жи. - Иджы а си дэлъхуищыр дзэм ятекIуэрэ, абы сабгъэдэсу мы унэм сыкъыщIэнэжтэмэ, сыту насы­пышхуэт жызоIэри, сыщехкIэ, абы согупсысри аращ пшыни сыщIеуэр, хьэджэгуи щIэсщIыр икIи сыкъыщIэфэр! Сыкъыщыдэ­кIуеижкIэ зауэм хэкIуэда си дэлъхуиплIыр си нэгу къыщIоувэж, къысхуэнэжа дэлъхуищри абы якIэлъыкIуэж мыгъуэмэ, дауэ сыхъужыну жызоIэри согъ, - жи хъыджэбзым.

- Гузэвэгъуэшхуэ ухэтщ, ди шыпхъу, тхьэм уи насып тригъа­кIуэ! - жери, къыщыдэлъыжым, шы лъэбжьанэр· жьэхэуэщ аби, сэрейм чырбышитI къыхиудащ.

«Уэлэхьи, мыхъуа ар, Шыкъарэжь, пкъутэн хуеякъым сэрей дахэр!» - жиIэри, Хъаныкъуэм и гуапэ хъуакъым ар. Арати, Хъаныкъуэр ежьэжащ.

Ежьэжри, аурэ кIуэм, аурэ лъэурэ, и щхьэр зэрихьэурэ, зы щIыпIэ дей зыгъэпсэхуп Iэ щысщIынт жиIэри зыщиплъыхьым, зэуапIэ IэнатIэр къелъагъу: Iуащхьэшхуэ гуэрым къалмыкъыдзэр, бжьэм хуэдэу къепщIэкIауэ, машхэри кIэрысщ, модрей зэшищри, заудыгъуауэ, джабэ нэкIу гуэрым кIэрысщ шхэуэ - зауэр зэ­пагъэуауэ шэджагъуашхэ шхэуэ арат.

- Уэлэхьи, Шыкъарэжь, - жиIащ, жи, - дэ мы щIыпIэм дымы­зауэу драмыгъэкIын! Ауэ куэдым дахыхьэм, мащIэм датекIуэнщ жытIэу, нэхъыбэм телъхьэ захуэдмыщIын, мащIэм дахыхьэм, куэдым даукIынщ жытIэуи дымышынэн! - жиIащ. - Сэлам алейкум жытIэнщи, ди сэламыр тIызыхым дадэзэуэнщ, - жиIэри мурад ищIащ.

Арати, къалмыкъыдзэрат нэхъ и гъунэгъури, сэлам алейкум жиIэри ябгъурыхьа щхьэкIэ, зыхахагъэххэкъым. «Фи щхьэ зэ­рыхьщ-тIэ!» - жиIэри, ириIуэнтIэкIщ аби, щIалищыр заудыгъуауэ щысти, сэлам алейкум жиIэри япэрыхьащ.

- Уэ алейкум сэлам, еблагъэ, ди къуэш: угъуэгурыкIуэ шущ уэ, жыжьэ укъикIаи хуэдэщ! - жаIэри и сэламыр Iax. - Жэ, къегъэп­сых! - жаIэри, я нэхъыщIэр къагъакIуэ.

Арати, нэхъыщIэм, лъэрыгъыпсыфэр еубыдри, ирегъэпсых. И шыр ялъахъэри яутIыпщ, езыр ирагъэблагъэ.

- УгъуэгурыкIуащ, къакIуи, тIэкIу шхэ! - жаIэри фэндыр къыхуагъэув.

Хъаныкъуэр тIэурэ щэрэ фIэкI хэмыIэбауэ, къалмыкъхэм зыгъэп­сэхун яухри, пIив-сив жаIэри къауэу щIадзэжащ.

- Иджы, къуэш, - жеIэ я нэхъыжьым, - уи лъагъуныгъэр тфIэфIт, ди гуапэуи дыббгъэдэсынт, ауэ дыщхьэхуимытщ: къал­мыкъыдзэм демызауэу хъуркъым, eмыкIy къытхуумыщI! Уэ шхэ зыбгъэнщIыху! - жери.

- Iэлъхьэмдурилыхь, зызгъэнщIащ, - жери къотэджыж Хъа­ныкъуэр. - Модэ си шыр къысхуэфшэж!

Сыт къыжраIами, къахуэгъэшакъым Хъаныкъуэр.

- Сэ сывдэзэуэнущ, - жиIэри шэсыжащ. - Сэ фэ фхуэдэ къуэш дзэм къахуэзгъанэу сежьэжыну тхьэм жимыIэкIэ!

КъарапцIэр къызэщIигъаплъэри, яхэлъадэщ мо дзэми­ижьырабгъумкIэ щыIэр щIалэм и джатэмкIэ ирихьэхащ, сэмэгу­рабгъумкIэ щыIэр шым зэтриукIэурэ йох. Апхуэдэххэу къыдригъэ­зеижым-иригъэзыхыжурэ къалмыкъыдзэр зэтреукIэ.

- Айдэ, щIалэхэ, фыслъэгъуакъым-сыкъэфлъагъужакъым, узы­ншэ фыхъу! - жери щежьэжым, щIалищым я нэхъыжьыр щылъэтри Хъаныкъуэм и шхуэIур иубыдащ:

- Уэ дэ къытхуэпщIар дыпсэухункIэ пхуэтщIэжыфынкъым, щIалэ, - жиIэри. - Мы къалмыкъыдзэр зэрызэтебукIам хуэдэу ды­зэтомыукIауэ удутIыпщынкъым, унеблагъэу ди унэ дыщызыбгъэдэ­мысу, зы шыпхъу закъуэ диIэщи, ари уэдмыгъэцIыхуу! - жиIэри къыздрашэжьащ.

Къыздрашажьэри, жэщыбг нэблэгъауэ цIыхухэр гъуэлъыжауэ къосыж. ЩIалэ нэхъыжьыр нэхъ набдзэгубдзаплъэ хъунти, сэрейм къыхэхуа чырбышитIым гу лъетэ:

«Е сыхьэтмыгъуэм хуэзэн! - жи.- Мы ди къуэшиплIыр зыте­кIуэда, апхуэдизылъ щIэдгъэжа ди шыпхъум щIасэлI зэришэу къыщIокI, армыхъумэ мы къуалэбзу здынэмыс мы бжыхьым мы чырбышитIыр сытым къыхиуда? - жери мэгубжь.- Сэ абы и щхьэр пызмыупщIу пызгъэтмэ, тхьэр згъэпцIащ!»-- жери тхьэ иIуащ.

Арати, бжэм теуIуэри, я шыпхъур къыщолъэт аби, Iyex, икIи гъыуэ икIи гуфIэу къыщIожри, щIалэхэм закъредз. АрщхьэкIэ шынэхъыжьым зыбгъэдимыгъэхьэу къыIуедзыж, хъыджэбзыр бгъу­кIэ техуэу:

- Уэ бзаджэнаджэр уэ! - жери. - Уэ гъуамэм щхьэкIэ дэ ди къуэшиплIыр щIэдгъэкIуэдын щыIакъым. Дэ лъы догъажэри губгъуэм дитщ, уэ мыбы лIы къошэри ди напэр тыбох: мы бзу зыдэмыхьэф сэрейм мо чырбышитIыр къыхэзыудар хэт?- жи.­Сеуэнщи, уи щхьэр пызмыхым, тхьэр згъэпцIащ! - жиIэри и джатэр къыщрилъэфым, хъыджэбзыр къэлъэIуащ:

- Зэ сыгъэпсалъэ, къурмэн сызыхуэхъун! - жери.

- Узгъэпсалъэмэ, тхьэр си бийщ! - жиIэри, шынэхъыжьым джатэр щиIэтым, Хъаныкъуэм идакъым ар:

- Iау! Ямыгъэпсалъэу цIыху яукIрэ: жегъэIэ жиIэнур! - жи.

- ЖыIэ нтIэ!

- ЖысIэмэ, аращ, - жи хъыджэбзым, - алыхь, сэ лIыи симыIуэхуа, си щхьэри си мыIуэхужа, фэр щхьэкIэ сыгузавэ-сыгъыу сыщIэсащ. Ауэ зы махуэ гуэрым къыздикIари-къыздихуари сымы­щIэу мис мыбыкIэ зы шу къыдэлъатэри, сыщIэгъымкIэ къызэупщIщ аби, щыдэлъэтыжым, и шы лъабжьэм а чырбышитIыр къыхиудащ. Алыхь, хъуми сымыщIэ, бзыми сымыщIэ! ПцIы сыупсмэ, мы фи гъусэм къыбжиIэнщ.

- Уэлэхьэ, а ди гъусэм сэрейр зэрысэрейуэ икъутами додэм!­ - жаIэри, выгъашхэ яукIщ аби, Хъаныкъуэм балышхуэ хуащIащ, хьэIу­сыпэ зрату щыIэр зэхуашэсри ешхэ-ефэу зэхэтIысхьащ.

Апхуэдэу зэхэсурэ, зы нэхъыжь гуэрым къыжреIэ:

- Хъаныкъуэ, - жи, - уэ мы унагъуэм яхуэпщIар дунейр къутэ­жыхукIэ къыпхуамыщIэжыфыным хуэдизщ, ауэ зыгуэр къыпхуамы­щIэу урагъэжьэжынуи къахуегъэзэгъыркъым. Я шыпхъу закъуэр къыуатынути, и щхьэ трачу къыбжаIэфыркъым. Дауэ уеплърэ уэ абы? - жери.

Хъаныкъуэр хигъэгупсысыхьащ абы къыжриIам, ищIэнури жиIэнури къыхуэмыгъуэту. ИтIанэ пэжыр къыжриIащ:

- Сэ IуэхукIэ сыкъежьауэ къызокIухь, - жери. - Мыпхуэдэ хъыджэбзым си нэчыхьыр хуатхати, Iуэхур мопхуэдэу къыщIидзы­жащи, сыкъежьауэ къызолъыхъуэ, - жи. - Уэлэхьи, армыхъуамэ нэхъыфI сымылъыхъуэнт!

- Уа, Хъаныкъуэ, - жи нэхъыжьым, - уэ мы зэшхэм къуэшым хуэдэу укъалъэгъуащ, я жагъуи умыщI, хъыджэбзри умыгъэпуд, ­жи. - УкъыщIежьа Iуэхури тхьэм жыхуиIам хуэдэу хъунщ.

- Ерэхъу-тIэ, апхуэдэу щыщыткIэ, мы щIалэ ахъырзэманхэм я жагъуэ сщIынкъым! - жери, арэзы техъуэщ аби, нэчыхь иригъэт­хащ.

ХьэгъуэлIыгъуэр мазэкIэ зэхэтащ: ешхэу, ефэу, джэгуу, гушыIэу.

ЦIыхур зэбгрыкIыжри, Хъаныкъуэр аргуэру нэщхъей къэхъужащ. НысащIэр дахэт, щыкъухэр гуапэт, я шхыныр IэфIт, я псыр щIыIэт, ауэ сыт имыщIэми, Гулэзыр Хъаныкъуэм и гум ихуркъым. НысащIэм гу лъитэнтэкъэ абы?

- Сыт узышхыр, къурмэн сызыхуэхъун? - жери къоупщI.

Хъаныкъуэм и Iуэху зыIутыр, ехьэкI имыIэу, хуиIуэтащ.

ЩыхуиIуатэм, нысащIэр гъащ - мыгъыпIэр иIэт? Гъыщ, гъыщ, гъыри, зызэпилъэщIыхьыжщ аби, мыпхуэдэу къыжриIащ и лIым:

- КIуэ, Хъаныкъуэ, къэлъыхъуэж Гулэз, - жери. - Сэ щхьэкIэ уигу умыгъэныкъуэ, сэ сыножьэнщ, тхьэ сыпхуелъэIунщ. Уи Iуэхур тэмэму къэбгъэзэжрэ - сыбдэгуфIэнщ, къыумыгъэзэжрэ - узгъеи­жынщ, сыпхуэщыгъуэнщ.

Нэху къокIри, зэшхэм мыпхуэдэу яжреIэ Хъаныкъуэм:

- Иджы, си щыкъу щауэхэ, си нэхэ, си псэхэ, фэри гугъу фехьащи, зывгъэпсэху, сэри IуэхукIэ сыкъежьащи, Iуэхум и ужь сихьэжынщ, узыншэу фыщыт! - жери. - Псэууэ къэзгъазэмэ, си щхьэгъусэр здэсшэжынщ, къэзмыгъазэми, аращи, си ужьыр махуэ фхухъу! - жи.

- IуэхукIэ уежьэмэ, уи гъусэу дынэкIуэнщ, дыздэшэ! - жаIэ зэшхэм. - НэгъуэщI мыхъуми, дыпхуэпщэфIэнщ, уи лъэрыгъыпсыфэ дыубыдынщ.

Зэшхэм дауэ зыкъыкIэрамыщIами, Хъаныкъуэм яхуидакъым:

- Хьэуэ, сэ гъусэ сыхуейкъым, сэ си Iуэхур сэ зэфIэзгъэкIыжын хуейщ, - жиIэри. - Фэ хьет жевгъыIэ, фыпсэу! Къэзгъэзэжмэ, дызэхуэзэжынщ.

- НтIэ, ди малъхъэ дыщэ, уежьэмэ, гъуэгу махуэ! - жи зэшхэм я нэхъыжьым. - Узыншэу къэбгъэзэжмэ, мо выгъашхэр уи тхьэлъэ­Iущ; къыумыгъэзэжмэ, уи хьэдэIусщ! Ауэ, - жи, - зы закъуэкIэ дынолъэIу: мо лъэныкъуэмкIэ уздэкIуэм, мыпхуэдиз гъуэгуанэ пкIуа нэужь, гъуэгущхьитI зэхэкIыу ухуэзэнущи, тхьэм щхьэкIэ, сэмэгу­рабгъумкIэ домыдзых, абыкIэ кIуэ къэкIуэжыркъым!

- Iay, ар сыту фIыуэ къызжефIа! Берычэт бесын! - жеIэри, йоуэр аби, Хъаныкъуэр йожьэж, гъуэмылэ бэлыхьи хуащIауэ.

Аурэ кIуэм, аурэ кIуэм, аурэ кIуэурэ, гъуэгущхьитIыр щызэхэ­кIым нэсри, а уздэмыкIуэ жыхуаIа сэмэгурабгъумкIэ ириIуэнтIэкIщ аби, гъуэгум зэрытеувэу шы къарэжьым и лъакъуэхэр щIэхуу хуежьащ, лъэпэрапэу, щIэмыкIыу хъуащ.

- Ей мажусийм къилъхуа, ауэ узэпкърохури! - жиIэщ аби, зы щIопщ уэгъуэ ирихри, лъатэу ежьэжащ шы къарэжьыр.

КъарапцIэр щIэлъэту хъужри, еуэм кIуэм, еуэм лъэурэ, щхьэкъу­пщхьэхэм щхьэпрылъу, кIуапIэ кърамыту, гъуэгури текIыжарэ здэкIуэнур имыщIэу - апхуэдэу къэнащ. ЦIыxy къупщхьэр санджэу зэтелъщ, шы къупщхьэр Iуащхьэу зэтелъщ. Сытми апхуэдэу кIуэурэ, абдежыр зэпиупщIри, жыг хадэ гуэрым нэсащ. Здынэсам зы жыгышхуэ мыIэрысэхэр пыту, хъурмэхэр пыту, жызумхэр пыту и лъабжьэри гъэужь дахэу, псынэ щIыIэ цIыкIуи къыщIэжу­апхуэдэ зы жыгышхуэ къыхихри, абдеж щепсыхащ. И шы напэ­лъапэр етхьэщIри еутIыпщ, езыми зетхьэщI, хадэм хохьэри жызум сыт ешх, итIанэ и щIакIуэр едз аби, уанэгу щхьэнтэр и пIэщхьагъыу мэгъуэлъыж.

Мэгъуэлъыжри, нэбэнэушэ хъуауэ, зы кIий макъ къоIу:

- Мы зинэкIэ къалъхуауэ, мы си псыр изыфу си хъупIэр зыхъур, тхьэкIумэкIыхьым хуэдэу, узыIурызгъэлъэдэнкъэ иджы! - жери.

Хъаныкъуэр и нэм щIэIуэтыхьу къызэфIотIысхьэ: и жьафэ лъэныкъуэр уафэм етарэ, и жьафэ лъэныкъуэр щIылъэм етауэ гъуэгу напщIитIыр илыгъуэу зы шынагъуэ гуэр къокIуэ.

- Уэлэхьи, уэ сызыIурыбгъэлъадэрэ сэ узэпкърызудрэ деплъы­ным иджыпсту! - жери Хъаныкъуэм и джатэр кърелъэф.

Мор къызэрысу, йоуэр аби, щIылъэм ета жьафэ лъэныкъуэр пегъэцIэфтри - Уащхъуэ Мыващхъуэ КIанэ! - благъуафэр зыт­регъэж аби, узэримыгъэплъу хъыджэбз дахэ къыщIокI. Арати, абдежым пэшэгъу щызэхуохъури, жэщырыпщ ирах. Пщэдджыжьым Хъаныкъуэр ежьэжын хуейти, и шы-уанэ зэтрелъхьэж, бзылъхугъэ­ми и Iуэху зыIутыр жреIэ.

- НтIэ гъусэ сыпхуэхъунщ, сыздэшэ! - жи хъыджэбзым.

- Уэлэхьи, уздэсшэнтэм, ауэ мы птегъэлъэдар птегъэлъэ- дауэ... - зрелъэфыхь Хъаныкъуэм.

- Ягъэ кIынкъым, гъусэ сыпхуэхъун фIэкIа, зыри сщIэнкъым!

- НакIуэ-тIэ! - жи. - Тхьэр согъэпцI, уздэзмышэм!

Арати, пщэдджыжьым йошхэ-йофэр, зызэщIакъузэри йожьэж.

Еуэм кIуэм, еуэм лъэм, арыкъыр зэгъусэу зэпаупщIурэ, арыкъ зыбжанэ зэпач, Iуащхьэшхуэ гуэрым зэдытоувэр аби, маплъэр – ­жылэIэпхъуэу Гулэз зыдэIэпхъуэжа къуажэр къалъагъу, адэ зы псыхъуэ гуэрым дэту. Къалъагъури, абдежым щызэгуроIуэ:

- Къумыкъу фыз зытщIынщи, дыжьын зэхуэтхьэсу дыдэтынщ, дыщIэупщIэнщ, - жаIэри. - Ар здэщыIэр къыджезыIэм е дэзыгъэ­лъагъум, дыщэ ахъшэу игъащIэкIэ зрикъун еттынщи, дыдэкIы­жынщ.

Уд здэщымыIэ щыIэ - ар уд фызыжь цIыкIу гуэрым къещIэ.

Арати, дахэу пщыхьэщхьэм нос аби, жылэм ирахулIэ, къуажэ тхьэмадэр къагъуэт:

- Мыращ, Къэбэрдей дыкъикIащ, дымыпхуэдэ цIыхущ, бысым дыхуейщ: фызэдгъэцIыхуну, фи псэукIэ-зэхэтыкIэр зэдгъэлъагъуну дыкъэкIуащ, фи лIыфIхэм, лIы Iущхэм дахуэзэну, депсэлъэну дыхуейт, - жраIэ къуажэ тхьэмадэм.

- Алыхь-алыхь, къэбэрдей хьэщIэ къытхуэкIуащ, псынщIэу хабзэ зыщIэ, мылъку зыбгъэдэлъ! - жеIэри, хьэщIэ зыгъэхьэщIэ­фын хуэдэ бысым деж ирегъашэ.

Арати, загъэпсэхужауэ, уэршэру, ешхэ-ефэу зэбгъэдэсу, зы фызыжь цIыкIу блэкIрэ пэт, хьэщIэщыбжэр Iуехри, зыкъыщIегъахуэ:

- А-Iей, ди гъунэгъум хьэщIэ яIи! - жери.

Ядэуэршэр, ядэгушыIэ хуэдэурэ, мохэр зрегъасэри, хэгъэрей щIэмысу хуегъазэр аби, итIанэ и фIэщу йопсалъэ:

- Иджы фыкъыщIэкIуа дыдэр къызжефIэ! - жи. - Фымышынэ, дзыхь къысхуэфщI: сэ фи Iей зесхуэнкъым.

КъыжраIэ, мырат-мырат ди Iуэхур жаIэри. Пэжыр къыжраIэ.

- Алыхь, - жи фызыжь цIыкIум, - а уэ укъыщIэкIуа Гулэзыр лIы зэрыратрэ илъэсищ хъуам!

Хъаныкъуэм и гум зэпхилыгъукIащ, жи, а псалъэр.

- Алыхь, - жи фызыжь цIыкIум аргуэру, -уасэу къратaм гъуни нэзи имыIэ...

Удым Хъаныкъуэр игъэгузавэ-игъэгужьейурэ, дыщэ нэхъыбэ къызэрыпихыным хэтщ.

- Алыхь, - жи фызыжь цIыкIу гуэрым, - а илъэсищым лъандэ­рэ Гулэзыр, зратам яхудэмыкIуэу, пIэм хэгъуэлъхьэжауэ хэлъым!

Хъаныкъуэм псэ къыхохьэж.

- Тхьэ, фызышэр тхьэмахуитI зэхуакукIэрэ къыдохьэм, - жи удым. - АрщхьэкIэ, ахэр къызэрыдыхьэу, хъыджэбзым зыкъыт­регъахуэри яхудэмыкIуэу дегъэкIыж. Аращ Iуэхур зытетри - икIи фымышынэ икIи фымыукIытэ, фызыхуейр къызжефIэ!

- НтIэ къурмэн дыпхухъуи, дэ къэтлъыхъ, уэр уэ пхуэдэщ, ­къогуфIэж Хъаныкъуэр. - Ауэ зыхуэбгъэзэфын Гулэзым?

- Алыхь, зыхуэзгъэзэнмэ! Фэ щхьэкIэ сэ сымыщIэн щыIэ! СлIо жесIэнур?

Хъаныкъуэм и IэпхъуамбэжьакIэм Iэрылъ дыщэ Iэлъыныр зыIэрехри къыхуеший:

- НтIэ, зыхуэбгъэзэфынумэ, мы Iэлъыныр зыIэрытIагъи, дауэ пщIыми, зы Iэмал къэгъуэти, егъэлъагъу. Егъэлъагъуи, езым къыбжиIэнур къыбжиIэнщ.

Ерэхъу жеIэри, фызыжь цIыкIум Iэлъыныр зыIэретIагъэр аби, йоуэри, макIуэ хъанищым ядей. ЗдэкIуам, фызышэр къэкIуарэ зэрызехьэу, Гулэзми зыкъытригъэхуарэ лIэ-къэхъужу хэлъу ирохьэ­лIэ. Фызышэ хъыджэбзхэмрэ хэгъэрейхэмрэ Гулэзыр къаувыхьауэ хэт йопщэ, хэт ешытIэ, хэт жьы щIрегъэху, хэти псы IурекIэ. Удыжь цIыкIум занщIэу бжэр Iуехри зыщIегъэпшахъуэ:

- Еу-уей, си хьэмыкIэ цIыкIу, сыту Iей ухъуа мыгъуэ! - жери.­ Узэрысымаджэр зэхэсхат, ауэ мыпхуэдизу улъэрымыхьу си пщIыхьэ­пIи къыхэхуэнтэкъым, - жиIэурэ бгъэдохьэри и щхьэм Iэ делъэ, мыдрейхэр трегъэкIуэтри. - Дыгъэр къепсти, ягъэункIыфIа мы­гъуи, мазэр къыщIэкIати, къухьэжа мыгъуи! - жиIэурэ, бжэ хуэдэ зищIурэ, хъыджэбзым Iэлъыныр ирегъэлъагъу.

Гулэз абы зэрытеплъэу и нэхэр къызэщIонэж:

- Тхьэ, - жи, - мы нанэм Iэ къызэрыздилъэрэ жьы згъуэты­жам! КхъыIэ, - жи, - мэуэ фызэтекIуэти, мыбы тIэкIу сыбгъэ­дэвгъэс!

- Алыхь-алыхь, ар тщIамэ, IэплIэкIэ укъэтхьынти, ди сымаджэр бгъэхъужащ! - жаIэри мохэр къызэрыщIох.

- Мы Iэлъыныр дэнэ къипха, нанэ? - жери къызэфIотIысхьэ Гулэзыр.

- Хъаныкъуэм къыпхузигъэхьащ. Сыт жесIэжынур?

- Сэ абы сыхуэмейтэмэ, апхуэдиз лъандэрэ лIы сахудэмыкIуэу, уазэрэ бзууэ сыхэгъухьауэ, мы пIэм сыхэлъынтэкъым, - жи хъыджэ­бзым. - Езыр псэууэ мы дунейм тетмэ, ар зэ къыкъуэкIынщ, ар къыкъуэмыкIауэ сэ лIы сыдэкIуэнкъым жысIэри мурад сщIати, си псалъэр згъэпэжащ, - жи. - Иджы Хъаныкъуэм схужепIэжынуращ: сэ сыхъужащ жысIэнурэ сыкъэтэджыжынущ иджыпсту, пщэдджыжь фызышэу сыдашынущи, сыщашэкIэ саIэщIихыфмэ, тIуми ди на­сыпщ: саIэщIимыхыфмэ, ди насып зэхэлъкъыми, сызышэм хъер сыхухъу! Мис апхуэдэу схужеIэж Хъаныкъуэм, - жи.

- НтIэ, си дахэ, сэ ар абы жесIэжынщ, - жи удым. -Ауэ пщэдджыжь нэхущым деж ар фи хадэм къэкIуэнщи, мо мыIэрысей плъыжьым къыщIэувэнщ, уэри а дакъикъэм ирихьэлIэу, къубгъан епхьэжьа нэхъей кIуэи, абдеж щыIущIэ, фи гукъеуэр зэхуэфIуатэ! - ­жери.

- Алыхь, хъарзынэм! - жиIэщ Гулэзми, фызыжь цIыкIур къэ­кIуэжащ.

Фызыжь цIыкIур къэкIуэжри псори Хъаныкъуэм жриIэжащ. Нэху мыщу Хъаныкъуэр къыщылъэтри, еIэ-епхъуэу зихуапэщ аби, кIуэри, банэм и щыгъыныр зэхичэтхъауэ, шыпсыранэм и нэкIухэр зэхисыхьарэ бэгыжауэ зэпхрыкIри мыIэрысей плъы­жьым и щIагъым щIэуващ. КъэкIуэну пIэрэ, къэмыкIуэну пIэрэ жиIэу гузавэрэ пIейтейуэ зыкъомрэ щытауэ, шыгъуэгубжэр къыIуих­ри, мы дунейр игъэнэхуу, жэз къубгъанри, мазэ къэунэхуагъащIэм хуэдэу, иIыгъыу Гулэзыр къыщIэкIащ. Къыбгъэдохьэри Хъа­ныкъуэм къыжреIэ:

- Хъаныкъуэ, - жи, - сэ уэ пхэслъагъукIа щыIэкъым, мы сызратми хэслъагъукIа щыIэкъым. Ауэ, сэ уэ сыпхуэмейтэмэ, уазэрэ бзууэ пIэм зыхэзгъэгъуэжынтэкъым. Пщэдей сыдаша нэужь, саIэщIэпхыфмэ, ди насыпщ: саIэщIомыхыфмэ, ди насып зэхэлъу къыщIэкIынкъыми, узыншагъэр тхьэм къуит! - жиIэри, игъазэри щIыхьэжащ, Хъаныкъуэри и бысымым къекIуэлIэжащ.

МыдэкIэ Гулэзыр къэтэджарэ унэр зэлъыIуихауэ щалъагъум, псори гуфIащ:

- Алыхь-алыхь, ди нысэр хъужащ, дыгъуасэрей нанэжь цIыкIур угъурлыуэ къэкIуат! - жаIэри, унафэ ящIщ аби, хьэгъуэлIыгъуэр зэIуахащ: йошхэ-йофэ, мэджэгу, уэрэдыр къраш.

Хъаныкъуэр бысымым къекIуэлIэжри нэщхъей дыдэу тIысыжащ:

- СлIо, - жи и гъусэ бзылъхугъэм, - уи щхьэр къыщIыфIэ­хуар, къэхъуаIа?

Хъаныкъуэм жреIэ абы Iуэхур зыIутыр.

- НтIэ ар гузэвэгъуэ! - жи и гъусэм. - Алыхь, дахэ цIыкIуу дыкIуэнщи, хьэщIэм хэгъэрейм дащыщ я гугъэу, хэгъэрейм хьэщIэм дащыщ я гугъэу дахэувэнмэ, - жи. - Уэ уи Iэщхьэлъащхьэр дэхьеяуэ бгъуэщIэсу уувынщ, сэ сыкIуэнщи хьэщIэ гупым сахэтIысхьэнщ! Едгъэфэнщ, - жиIащ, - дэ ахэр ди Iэщхьэлъащ­хьэр дэхьеяуэ! Ар зэфIэкIын Iуэхущ, абы щхьэкIэ умыгузавэ! - жи.

Йоуэри, яшхэр зэщIакъузэр аби, къокIуэ хьэгъуэлIыгъуэм:

- Сэлам алейкум!

- Уэ алейкум сэлам!

ТIури лIы фащэ къекIукIэ хуэпащ. Хъаныкъуэм и Iэщхьэ пъащ­хьэ дрехьери бгъуэщIэсу мэув, абы и гъусэр яшэри жьантIэм дагъэтIысхьэ. «Дэ мы унагъуэм драхамэкъым», - жаIэурэ ешхэ­ефэр яукъуэдий. Чэф ящI. Апхуэдэурэ жэщищ-махуищкIэ зэхосри, хьэщIэ нэхъыжьым унафэ ещI ежьэжыну. Гулэзыр яку дэт къэдабэ гущхьэм ирагъэтIысхьэ, и тхьэмадэжьыр япэ ит гуимэм йотIысхьэж­ри, фызышэр зэрыдохыж. Мыдрей тIури ядэкIуэтэн хуэдэу къахоувэ­ри къадожьэ.

Хъаныкъуэмрэ и гъусэмрэ зэгурыIуат щхьэж ищIэнумкIи, гупыp мэз цIыкIу гуэрым щыхыхьэм, гъусэм и шыр игъэджэгу хуэдэурэ къызэщIигъаплъэщ аби, къэдабэ гущхьэр триудри, Гулэзыр кърип­хъуэтщ аби, Хъаныкъуэм къритащ. Хъаныкъуэр къыщIэпхъуэри къежьэжащ, мыдрейм и джатэр кърилъэфри зы шу закъуэ къыкIэлъигъэжакъым.

Хъаныкъуэм Гулэзыр и шыплIэм дэсу къыздэкIуэм, Iуащхьэшхуэ гуэрым дэкIуейри, и жэз нэрыплъэжьыр зыIуидзэщ аби, къэплъащ, жи. Къаплъэри шууибл заукъуэдияуэ къажэрт, Гулэз и дэлъхуищыр я пашэу.

- Гулэз, - жи Хъаныкъуэм, - дэлъхуищыр шууибл хъууэ къо­жэ, узгъэпыхьэн, хьэмэрэ узгъэгуIэн? - жери.

- Сыбгъэпыхьэми, сомыгъэгуIэ, къурмэн сызыхуэхъун! - жи­Iащ, жи, хъыджэбзым.

Ерэхъу-тIэ жиIэри, шу гупыр къигъажэм-зыщIимыгъыхьэурэ кIапсэлъэрышэ заригъэщIщ, Гулэзыр иригъэувэхри, игъэкIэрахъуэщ аби, къэсым еуэм-игъэундэращхъуэм, къэсым еуэм-игъэундэращхъуэурэ, шууиблри иригъэпсыхащ.

- Айдэ иджы, хуит дыхъуащ! - жеIэри, Гулэзыр шыплIэм къыдегъэтIысхьэж, и гъусэри къащIэрохьэжри, зэбгъурыту къо­жьэж.

Арати, къеуэм-къакIуэм, къеуэм-къалъэурэ, и щыкъу зэшищым я быдапIэжьым къосыж.

- Алыхь-алыхь, ди малъхъэр узыншэу къытхуэкIуэжащ!­ - жаIэри, выгъашхэр яукI, хьэIусыпэ зрату Iэшэлъашэм исыр зэхуашэс аби, тхьэлъэIушхуэр къызэIуах.

Хъаныкъуэжьыр и щыкъу зэшищым я зэхуакум дэсщ матхъэ­машхэри, ар пхуэгузэвэнт!

Арати, илъэскIэ щыIа абы, илъэситIкIэ щыIа - сытми и чэзур къэса хъунти, Хъаныкъуэжьым мурад ещI къежьэжыну:

- Иджы, си щыкъу дыщэхэ, - жи, - си нэхэ, си псэхэ, фэри гугъу фезгъэхьащ. Фыугъурлыуэ сыфхуэзати, си Iуэхур тэмэму зэфIэкIащ. Ауэ, - жи, - псом нэхърэ нэхъ гугъу ехьар си адэ-си анэращ, лIами сщIэркъым, псэуми сщIэркъым. Ежьэжыгъуэ хъуауэ къыщIэкIынщи, сежьэжынщ, - жи. - Узыншагъэр тхьэм къывит! Дыпсэумэ, - жи, - дызэкIэлъыкIуэнщ, дызэрылъагъунщ. Фэри фи шыпхъур зыщывмыгъэгъупщэ!

- Укъанэмэ, ди щIасэщ, уежьэжми, гъуэгу махуэ! - жи зэши­щым я нэхъыжьым. - Узыншэу уожьэж, уи Iуэху зэтеувауэ· уожьэж­ри, ар ди дежкIэ насыпышхуэщ. Ауэ, - жи, - ди шыпхъур уэттакIэ дызэфIэкIакъым: мэл уэттынущ, шы уэттынущ, дыщэ уэттынущ. НэгъуэщI узыхуейIами къыджеIэ! - жи.

- Уэлэхьи, мис иджы псори зэIыпщIэжам, си щыкъу дыщэ! СлIо, сэ хъуакIуэщакIуэ сыкъежьауэ мылъку лъыхъуэ къэскIухь уфIэщIрэ, щхьэ къысхуэбгъэфэща апхуэдэ! - жери Хъаныкъуэжьыр мэгубжь.

- Хъунщ, хъунщ, тхьэм щхьэкIэ! - жери зытреуIэфIэж. - Ауэ фэеплъу зыгуэр тIумыхыу ддэнукъым.

- Зы хьэмаскIэ цIыкIу яIэщи, а хьэмаскIэр къеIых! - жи а благъуафэ зытелъа бзылъхугъэм, щэхуу къыкIэщIоуIуэри.

- НтIэ, зыгуэр къызэвмыту щымыхъунукIэ фи хьэмаскIэ цIыкIур къызэфт! - жи.

- Алыхьыр согъэпцI уэстым! - жиIащ жи шынэхъыщIэм.

- Хьэмэ къилъхуа, абы къытхуищIар сыту щIэхыу пщыгъупщэжа! – жаIэри нэхъыжьитIыр хуолъ абы. – Алыхьыр дгъэпцIащ, едмытмэ! – жаIэр аби, хьэмаскIэ цIыкIур къаубыдри кърат, Хъаныкъуэжьри ар и шыплIэм дэсу къожьэж.

Къожьэжри, къеуэм-къакIуэм къеуэм-къакIуэурэ, мазэ къэкIуа, мазитI къэкIуа - сытми и фызищыр и гъусэу Хъаныкъуэр къуажэм къосыж. Къуажэм къыдэмыхьэжу мэз благъэм и кум деж къыщоувыIэри, унэ щещI, и фызхэр абы къыщIенэри, езыр къуажэм къокIуэж. Жэщу носыжри, и шым уанэ тримыхыу пщIантIэм деутIыпщхьэри езыр макIуэр аби хьэщIэщым щIотIысхьэж. Нэху щыри унэIутхэр къыщIэкмIэ Хъаныкъуэм и алъпыр, и щIыб жэпыр ихэжауэ, дэтщ.

- Уо, хъан-зиусхьэн, уэлэхьи, уи къуэр къэкIуэжам: и шыр пщIантIэм дэтщ, езыр зигъэгусауэ хьэщIэщым щIэсщ, - жаIэри, мажэри, и адэм жраIэж.

- ФыкIуэ, фIэхъусыж жефIэ - жи хъаным. - И фыз къигъуэтыжыфауэ пIэрэ Iейм, зигъэгусэн и пэкIэ? - жери ар къыжрегъэIэ.

- Уэлэхьи, къэзгъуэтыжам си фызри - жи Хъаныкъуэжьым. – Ауэ хъаным и къуэр щIалэ щхьэкIэ, езы хъаныр щIалэ: си фыз си гъусэу сыкъызэрыдэмыхьэжынур ищIэркъэ! Модэ мо мэзым и кум деж унэ исщIыхьри абы къыщIэзнащи, унафэ ирырещI! – жи.

Хъаныжьыр мэгуфIэ:

- Уэлэхьи, фызыжь, уи къуэ щхьэгъавэм нысэ къыпхуихьауэ жаIэм! - жери.

- Уэлэхьи, ар зытетыр дымыщIэу Iуэху дыхэмыхьэн. 3этескъым а щIалэр. Мэуэ пэжрэ пцIырэ зэдгъэщIэнщи, итIанэ Iуэху дыхыхьэнрэ дыхэмыхьэнрэ дегупсысынщ, - жи. Модэ алэщэжьым сышэсынщи, мэзыбгъумкIэ зыблезгъэх хуэдэурэ сеплъынщ.

Йоуэри, хъаныжьым и шым уанэ трелъхьэри, мэшэс аби, дегъэзыкI мэзыжьымкIэ. Ауэрэ зыблригъэх - зыкъыблригъэхыжурэ Гулэзым пхъэнкIий къыщIихауэ хуозэриIуоплъэ. Хъаныжьыр абы Iуоплъэри - и нысэм иохъуэпсэж:

- Е зи унэ бэгъуэн, мыр зи тхьэIухудагъ, тхьэр згъэпцIащ, си къуэм естым, сэ къэзгъэнэжынщ ахъумэ! - жери

Мис апхуэдэ мурад ещIри къокIуэж хъаныжьыр. КъокIуэжри нэщхъей дыдэу щIохьэж унэм. Иджы фызыжь цIыкIу къигъуэту фызышэм къаритауэ щытатэкъэ Хъаныкъуэм, къану схуефтыж ди адэм жиIэу? Мис а фызыжь цIыкIур къоупщI:

- СлIо, хъан, сыту унэщхъей?

- Уэлэхьи, сынэщхъеим.

- Къигъуэтыжа и фызыр, къишэжа?

- Уэлэхьи, къишэжам.

- НтIэ?

- Уэлэхьи, си къуэм ар схуемытыну! - жи хъаным. - Ар сэ сIэщIэкIмэ, уэлэхьи, сыкъытехуэнщи, сылIэнмэ. Сыт си Iэмал?

- Алыхь уи къуэр псэууэ ар уэ къыпIэрымыхьэн, - жи фызыжьми. - Ауэ уи къуэр уукIыжмэ, фызыр уэ къыпхуэнэнщ.

- НтIэ дауэ сыукIыжыну?

- ЗэрыбукIыжын зыри щыIэкъым: дахэу щхъухьпсыхь хэлъу псынщIэу сыпщэфIэнщ, ар хьэщIэщым щIэзгъэувэнщи, зэришхыу думп хъунщ. ИтIанэ фызыр уэ къыпхуэнэжынщ.

Йоуэри, абыкIэ зэгуроIуэри, апхуэдэу ящI: щхъухь хэлъу мэпщафIэри ипщэфIар хьэщIэщым щIегъэувэ. Хъаныкъуэр къы­щIохьэжри, бисмылахъ жиIэу щыхэIэбэм, хьэмаскIэ цIыкIур къос, и Iэр еубыдри Iуелъэф. Уэлэхьи, мыбы зыгуэр щыщыIэм! - жеIэри, Хъаныкъуэм ар декIутыкI щхьэгъубжэмкIэ. И къуэр зэрылIэм еплъыну хъаныжьыр къыщыIухьэм хуозэр ари и нэкIум щIекIэ. Егъэзэжри фызыжь цIыкIум жреIэж зэрыхъуар.

- НтIэ пщIэрэ иджы абы етщIэнур? - жи фызыжь цIыкIу.­ А унэ къыщIэкIыпIэм деж мащэ куу къэттIынщи, пщэдджыжь къыщыщIэкIкIэ абы ихуэнщ.

Йоуэри, мо щIалэ ешар зэрыжеижу, хъанымрэ фызыжьымрэ мащэ къатIри и щхьэр щIауфэж.

Нэхущым Хъаныкъуэр къыщIэкIын щыхъукIэ, хьэмаскIэ цIыкIур поуври, бжэмкIэ къыщIигъэкIыркъым. ЯукIыну мурад къызэрыхуа­щIар къыгуроIуэр аби, щхьэгъубжэмкIэ докIри, и фызищым я деж мэкIуэж Хъаныкъуэр, ауэ и Iуэху зыIутыр яжриIэркъым - адэ-анэм пщIэшхуэ яIэт а зэманым:

- Иджы, - жи, - сэ зыгуэрхэр си ужь къихьащи, сагъэпсэу­нукъым, ауэ сэ си хъыбар пэж фымыщIэу, Iуэху фыхэмыхьэ!­ - яжреIэ и фызхэм.

АрщхьэкIэ фызхэм къагуроIуэ къэхъуари, мыпхуэдэу къыжраIэ:

- Уэ фIыкIэ куэдрэ дунейм тхьэм утригъэт, ауэ уэ дунейм утемытыжми, а уи ужь къихьам дэ фыз дыхуэмыхъункIэ, Уащхъуэ Мыващхъуэ КIанэ! - жаIэри.

Хъаныкъуэм игу мэзагъэри и адэм деж къокIуэж. ХьэщIэщым щIохьэжри, мо жей хуэлIа лIыр занщIэу Iypex. А фызыжь цIыкIу къану и адэм къыхуигъэхьам къелъагъу ар зэрыжеяр, къыкIэлъыплъ хъунти. Къелъагъу аби, хъаным бзэгу хуехь:

- Алыхь, хъан, лI<