Хъумпiэцiэджым и гуэдз хьедзэр

Еуэрэ-еуэрэт, жи. ЛIыр гъуэгу тету здэкIуэм, и нэ техуэри, къилъэгъуащ ХъумпIэцIэджым езым хуэдиз гуэдз хьэдзэ пIийуэ ихьу. ЛIым ар игъэщIагъуэри, еIэбыхщ аби, и Iэгум къригъапщ­хьэри еупщIащ:

- Мыпхуэдизу пIийуэ пхьыр сыт, ХъумпIэцIэдж цIыкIу? - жиIэри.

- ПIий-мыпIийми, шхын сохь, плъагъуркъэ!

- Дэнэ къипхыу?

- Уи хьэсэм къисхыу.

- СыткIэ урикъуну?

- Зэзгъэзахуэмэ, илъэситIкIэ срикъунущ.

Ар ЛIым И фIэщ хъуакъым:

- НтIэ ар пэжмэ, мы хьэдзэ закъуэм фIэкIа умыIыгъыу си хьэзырым къипщхьи, илъэситIкIэ абы урипсэуфрэ псэууэ укъикIыж­мэ, упсэуху пшхынур си Iуэхущ! - жи ЛIым.

ХъумпIэцIэджым хъунщ жеIэ, баз зэпохьэри, и гуэдз хьэдзэр зэриIыгъыу хьэзырым йопщхьэр аби, ЛIым хьэзыр Iупэр егъэбыдэж.

Илъэс докI.

ИлъэситI докI.

Илъэсищ докI.

Илъэс еплIанэм иригъэзыхауэ еуэ-иригъэшхыу здехым, ЛIыp хуей мэхъури, хьэзыр Iупэр Iyex: «Уэхухуху мыгъуэ!» - жеIэри хъумпIэцIэджыр къопщыж, гуэдз хьэдзэ ныкъуэр пIийуэ иIыгъыу. АпщIондэху ЛIым и пщIыхьэпIи къыхэхуэжакъым абы баз пихьэу и хьэзырым зэрыриубыдар! ХъумпIэцIэджыр псэууэ, хьэдзэ ныкъуэм фIэкIаи имышхауэ щилъагъукIэ, ЛIым ар телъыджэ щохъу:

- Мыр дауэ: гуэдз хьэдзэр илъэситI шхыну арат жыпIар, мыбы и ныкъуэри пхуэшхакъыми!

- Уэ уи псалъэм и уасэм фIыуэ сыщыгъуазэти, зэзгъэзэхуащ. Уэ уи щхьэр сэ сфIэтамэ, си гъуэмылэр илъэситIым сшхыжынт аби, уи гъэрэщым куэд щIауэ силIыхьыжынт!

Ар къыщрипэсым, ЛIым мурад ещI хъумпIэцIэджым зищIысыр иригъэлъагъужыну:

- А уи щхьэр сыту гъумыжь!

- Акъыл илъамэ, ууейри гъумынт!

- А уи плIэми апхуэдизу щхьэ зиубгъуа-тIэ?

- Къару хэлъамэ, ууейми зиубгъунт!

- А уи бгыр апхуэдизу щхьэ псыгъуэ-тIэ?

- Уэркъыбгщи, псыгъуэщ.

- НтIэ а уи пхэр апхуэдизу щхьэ ин?

- Пхэм тепсэлъыхьыр пхэм хуэдэщ! - жиIэри ХъумпIэцIэджыр ежьэжащ, жи.

Абы къыщежьащ хъумпIэцIэджым иIэ Iулыджри фIэлIыкIри.

 

ХЪУЛБАЦИЦ

Еуэри, жеIэ, къуажэ гуэрым зы щIалэжь цIыкIу дэст Хъулбациц и цIэу. Бжьыхьэ пщэдджыжь дахэу Хъулбацицыр джэгуну уэрамым къыдокIри, хьэблэ щIалэжь цIыкIухэр дэ щыпэ кIуэну зэхуэсу кърохьэлIэ.

- Сэри сыздэфшэ!- жеIэри Хъулбацицым закIэрещIэ.

- Хьэуэ, уэ иджыри уцIыкIуIуэщ, - жаIэри къыхуадэркъым щIалэжь цIыкIухэм.

- СыцIыкIуми, сыбланэщ.

- Убланэми, уи анэм унигъэкIуэнкъым.

- СынигъэкIуэнущ.

- НтIэ кIуэи зыкъегъэутIыпщ.

Хъулбациц дэлъэдэжри и анэм елъэIуащ:

- Нанэ, хьэблэ цIыкIур дэ щыпэ макIуэ, сэри садэгъакIуэ.

- Хьэуэ, - жи и анэми. - Уэ уцIыкIущ, мэзым укIуэфынкъым.

- СыкIуэфынущ, сыгъакIуэ!- мэгъынанэ Хъулбациц.

Хьэблэ цIыкIуми Хъулбациц ягу щIогъури къыдолъаIуэ:

- НэгъакIуэ, нанэ, ягъэ кIынкъым.

- Ешрэ нэмыкIуэф хъумэ-щэ? - жи и анэм.

- Здэтхьынщ ди дамэм тесу.

- Дэ къимыщыпыфмэ-щэ?

- Дызэхыхьэнщи, къыхуэтщыпынщ.

- МэжалIэ хъумэ-щэ?

- Ди гъуэмылэм щыщ едгъэшхынщ.

- Хъунщ-тIэ, ядэкIуэ! - жеIэри, Хъулбациц и анэм матэ цIыкIу кърет аби, къеутIыпщ.

Хьэблэ цIыкIур, Хъулбацици къахэту, зэщIэгуфIэ-зэщIэжьыуэу йожьэ. КIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ, мэзым нэмыс щIыкIэ, сешащ жеIэри, Хъулбацицым зыкъытрегъахуэ.

- Уешамэ, зыгъэпсэху, - жаIэри и гъусэхэр къоувыIэ.

- 3ызгъэпсэхунукъым! - жеIэри къыщолъэтыж.

- 3умыгъэпсэхунумэ, накIуэ!

- СынэкIуэнукъым!

- НытIэ сыт узыхуейр?

- Дамэрыхьу сыфхьыну нанэ къэвгъэгугъащи, сыфхь!

- Еплъыркъэ а гъуамэм къигупсысар! - жаIэри, нэхъ бланэIуэм и пщэдыкъым дегъэтIысхьэри ирехьэжьэ.

КIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ, здэкIуэнум носри, Хъулбацицри кърагъэпсых:

- КIуэи, уи дэ Iыхьэр къэщыпыж! - жаIэри.

- Къэсщыпыжынукъым! - жеIэр Хъулбацици, аргуэрыжьти, зеублэрэкI.

- НтIэ щыс.

- Сыщысынукъым!

- НтIэ нэхъ узыхуейр сыт?

- Си дэ Iыхьэр фызэхыхьэу къысхуэфщыпыну нанэ къэвгъэгугъащи, къысхуэфщып!

- Еплъыркъэ а гуамэм къигупсыса гуэрыр! - жаIэри цIыкIухэр мэгубжь.

АрщхьэкIэ сыт ящIэнт, хохьэ мэзми, езыхэм я дэ Iыхьэри къащыпыж, Хъулбациц и матэ цIыкIуми из къыхуащIри къратыж:

- НакIуэ иджы, уи дэ Iыхьэр нэхьыж!

- СынэкIуэжынукъым!

- Сыт аргуэру къэхъуар?

- СымэжалIэмэ, фи гъуэмылэхэм щыщ сывгъэшхыну Нанэ къэвгъэгугъащи, сывгъэшх!

Сыт ящIэнт щIалIэ цIыкIухэм - я гъуэмылэхэр кърахри, Хъулба­цици Iыхьэ къратщ аби, шхэну тIысащ. И гъусэхэр псынщIэу шхэри къэтэджыжащ, езыр зэ едзакъэм, пщIэ жьэгъуашхэм, тIэу едзакъэм, тIощIрэ жьэгъуашхэурэ яфIыщос. ЦIыкIухэм ар яужэгъуу къежьэ­жын щыхъум, дыгъэр къухьэри, жэщ къатехъуащ Пшапэр зэхоуэри дыгъургъуум къаджэу щIедзэ: «Ну-ну! Ну-ну!» - жиIэурэ. ЦIы­кIухэр мэгузавэ. КIыфI мэхъури хьэIуцыдзхэм къугъыу щIадзэ: «Хьэу-у-у! У-у-у!» - жаIэурэ. ЦIыкIухэр мэгулэз. Абы хэту ябгъу дыдэмкIэ зы мыщэжь къыщогъуахъуэ, цIыкIухэр мэгужьей:

- Еууей мыгъуэ, хьэкIэкхъуэкIэм дашхыжынкъэ иджы, мы гъуамэжь цIыкIур щхьэ къыздэдвгъашэт! - жаIэри мэгъынанэхэ.

Хъулбациц къыщолъэтри и гъусэхэм къахоплъэ:

- ХьэкIэкхъуэкIэм фезмыгъэшхыу нэху фыкъезгъэкIмэ, пщэд­джыжь дамэрыхьу сыздэфхьыжын?

- Уздэтхьыжын мыгъуэт!

- Хьэйдэ-тIэ, фыныдэпщей мо жыгыжьым! - жеIэри, абдэж зы жыгышхуэжь щытти, езыр псом япэ допщэй. И ныбжьэгъу цIыкIухэри йожэри, допщей жыгыжьми, къудамэ зырыз яубыдри, тотIысхьэ. Хъулбациц жыг щхьэкIэ дыдэр къылъы­сати, зиплъыхьщ-зыкъиплъыхьыжри, мафIэ нэху къилъэгъуащ.

- Си ныбжьэгъужьхэ, мафIэ нэху солъагъу.

- СлIо-тIэ плъагъумэ?

- Нэху здэщыIэм хьэкIэкхъуэкIэ кIуэркъым, нэху здэщыIэм цIыхуи щыIэщ: дывгъакIуэ!

- ДыщыкIуэкIэ дыгъужьым дашхынкъэ?

- ДыщыкIуэкIэ дыгъужьым фезмыгъэшхыу фынэсшэсмэ, пщэдджыжь фи гъуэмылэ къэнэжар сывгъэшхыжын?

- Уэдгъэшхыжынщ.

- Хьайдэ-тIэ, фынелъэлъэх мы жыгыжьым! - жиIэри езыр псом япэ къелъэжащ.

ЦIыкIухэри, мыIэрысэ къыпылъэлъ нэхъей, жыгым къелъэлъэ­хыжщ аби, Хъулбациц и ужьым иувэри ежьащ.

Гузавэрэ кIэзызу ежьэри, кIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ, гужьеярэ кIэкуакуэу нэсащ. 3дынэсар унэжь цIыкIут, и щхьэгъубжэм уэздыгъэ нэху къыдидзуи, Хъулбациц бгъэдыхьэри «тIыкъ-тIыкъ-тIыкъ!» жиIэу теуIуащ. Бжэр къыIуехри зы нанэжь къыщIоплъ, и пэр къэрэкъэшрэ и нэр зэблэшауэ. Нанэжьыр нэжьгъущIыдзэти, щIалэ цIыкIухэр зэрилъагъуу гуфIащ, сытхъэ­жынкъэ иджы жиIэри. Хъулбацици зэрыIуплъэу къищIащ ар зэрынэжьгъущIыдзэр, арщхьэкIэ ущIэпхъуэжкIэ уIэщIэкIынутэкъы­ми, Iэмал дыхуекIуэнщи, зыгуэрурэ дыфIэкIуэжынщ, жеIэри еблэгъэ­ну мурад ещI:

- Сэ сы-Хъулбацицщ, - жи, - мыхэр сэ си ныбжьэгъущ.

- СлIо-тIэ абы щхьэкIэ сыбгъэщIэну уи гугъэр? - жи нанэжьым зыIурыбзаеурэ.

- Мэзым жэщ къыщыттехъуащ, дызэкIуэлIэн диIэкъым, дошынэ, ныжэбэризэм уи деж дыщыгъыIэ!

- ФыкъыщIыхьэ! - жеIэри бжэр зэIуегъэж.

ЩIохьэри щхьэж къыпэщIэхуэр и шэнту мэтIыс. Нанэжьыр нэ плъыжьыжькIэ къоплъ щIалэ цIыкIухэм, зэрыжейуэ сшхынщ жыхуиIэу; щIалэжь цIыкIухэри я нэр яфIызэтепщIэу зэхэсщ, пIэ тхуадзу дагъэгъуэлъыжыну пIэрэ жаIэри: абыхэм иджыри къагу­рыIуакъым мы къызыхуэзар зищIысыр. Нанэжьым зыщимыгъэ­хъейм, Хъулбациц къопсалъэ:

- Нанэжь, мы дызыщIэсыр уи унэ?

- Си унэщ.

- Дэ уэ дурихьэщIэ?

- ФызихьэщIэщ.

- НтIэ щхьэ думыгъашхэрэ?

- А дыдыд, си напэжьыр текIти!- жеIэри, нанэжьыр къы­щолъэт аби, и шыуанышхуэ дригъэжеижар кърегъэжэхыж, егъэхуа­бэжри хьэщIэхэр тхьэкIумэкIыхьылрэ тхьэкIумэкIыхь лэпскIэ егъат­хъэ.

Аргуэру нанэжьыр мэтIысыжри нэ плъыжьыжькIэ къоплъ щIалэ цIыкIухэм, щышхакIэ псынщIэу жеинхэщи, щынэлкIэ сытхъэжынщ жыхуиIэу; щIалэ цIыкIухэри щхьэукъуэу зэхэсщ, дыщагъэш­хакIэ иджы дагъэгъуэлъыжынкъэ жаIэри; абыхэм иджыри я пщIы­хьэпIэ къыхэхуэркъым мы къызыпэщIэхуар зищIысыр. Нанэжьым зыщимыгъэхъейм, Хъулбациц къопсалъэ:

- Нанэжь, мы дызыщIэсыр уи унэ?

- Си унэщ.

- Уэ дэ удибысым?

- Сывибысымщ.

- НтIэ щхьэ думыгъэгъуэлъыжрэ?

- А дыдыд мыгъуэ, си напэжьыр токIри! - жеIэри, нанэжьыр къыщолъэт, упщIэ едз аби, и хьэщIэхэр егъэгъуэлъыж.

ЩIалэ цIыкIухэм я щхьэр пIэщхьагъым зэрытралъхьэу пырхъын ирагъажьэ, Хъулбациц мэгузавэри мыжейуэ хэлъщ, нанэжьри мэпIейтейри къахэплъэу щысщ, мы гъуамэ цIыкIур зэ Iурихамэ, ар япэ сшхынт жеIэри. Хъулбациц и нэ гъуабжитIыр зэрызэтрипIэу, нанэжьыр къокIуэри, ар къищтэну хуожьэ, арщхьэкIэ къызэреIэба­рауэ, Хъулбациц и нэр къызэтрехыжри, и дзэлыфэр къыхуетI;

- Сыт ухуей, нанэжь?

- Ан-на, Хъулбациц, иджыри къэс щхьэ умыжеярэ! - жи нэжьгъущIыдзэм.

- Дауэ сыжеин, зиунагъуэрэ, ди нанэ жэщ ныкъуэм джэд лыбжьэ тхуещIри дегъэшх.

- Ар гугъу-тIэ! - жеIэр нэжьгъущIыдзэми, зы джэдкъуртыжь иIэти, ар къытрелъэфри джэд лыбжьэ яхуещI.

Пырхъыжу зэхэлъ щIалэ цIыкIухэр къегъэтэджыж, псы щIыIэкIэ зарегъэтхьэщIри, джэд лыбжьэр яхутрегъэувэ. Къэхъуар къагуры­мыIуэу машхэри мэгъуэлъыж. Я щхьэр пIэщхьагъым зэрынэсу, пырхъыни кърагъэжьэж. Хъулбациц и закъуэ мэгузавэри зимыгъэ­жейуэ хэлъщ, и нитIыр къижу. НэжьгъущIыдзэм и гурыIупсыр къажэу абы къоплъ, зэ ужеямэ, уэ гъуамэжь цIыкIур япэ уизгъэ­щынт жеIэри. Хъулбацици и напIэр къызэрехуэхыу нанэжьыр хуэму къэбакъуэурэ къыбгъэдохьэри къоIэбэ; къызэреIэбарауэ Хъулбациц и напIэхэр, бзу дамэ нэхъей, къегъэпIэрапIэри къыхудоплъей;

- Сыт ухуей, нанэжь?- жеIэри.

- Ан-на, Хъулбациц, иджыри къэс щхьэ умыжеярэ?

- Дауэ сыжеин, зиунагъуэрэ, ди нанэ иджы хуэдэм дыкъигъэтэджыжрэ фошыгъу шей дригъафэу десащ дэ.

- Ар Iуэху-тIэ! - жеIэр нэжьгъущIыдзэми, фошыгъу шей егъа­вэ, лэкъум щабэ егъажьэ.

Пырхъыжу зэхэлъ щIалэ хьэщIэхэр къызэщIеIэтэж, псы щIыIэ­кIэ зарегъэтхьэщIри, шеймрэ лэкъумымрэ къахутрегъэувэ, щIыунэм йожэхри мэз бжэнышэ кхъуей къахуехь. Сыту бысым дэгъуэм дыхуэзат жаIэурэ машхэри мэгъуэлъыж щIалэ цIыкIухэр. Я щхьэр пIэщхьагъым зэрылъэIэсу, аргуэру Iурехыжри, пырхъыу ирагъэ­жьэж. Хъулбациц и псэр дзапэкIэ иIыгъыу хэлъщ зимыгъэжейуэ, и нэм къригъэжыхьурэ унащхьэр зэпиплъыхьу. НэжьгъущIыдзэм и гу­рыIупсыр къыIурыжу абы къоплъ, зэ уIурихынкъэ уэ угъурсызыр жеIэри. Хъулбациц и напIэр зэрызэтепщIэу нанэжьыр лъапэпцIийуэ къыбгъэдохьэри къоIэбэ; къызэреIэбарауэ, Хъулбациц къоскIэри, къыхудоплъей;

- Сыт ухуей, нанэжь?- жеIэри.

- Ана-на, Хъулбациц, иджыри къэс ущIэмыжеяр сыт?

- Дауэ сыжеин, зиунагъуэрэ, ди нанэ нэхущ дахэм деж кхъузанэкIэ псы дригъафэу десащ дэ.

- А жыхуэпIэр напIэзыпIэм къыпхуэзгъэсынкъэ сэ! - жеIэри, нэжьгъущIыдзэм и кхъузанэжьыр къепхъуатэр аби, Шэчэрыпс мажэ.

НэжьгъущIыдзэм псыр кърегъахъуэ, лъэбакъуищ къимычу йожыж, кърегъахъуэ - йожыж, кърегъахъуэ - йожыж... АпщIон­дэху, Хъулбацици къыщолъэтри, и гъусэхэр къегъэуш;

- Хьайдэ маржэ, фызэщIэтаджэ! - жеIэри. - Нанэжьыр кхъу­занэкIэ псы къихьыну згъэкIуащи, къимыгъэзэж щIыкIэ ды­щIэвгъэпхъуэж.

ЩIалэ цIыкIухэм къэхъуар къагурымыIуэу хэлъщ я нэм щIоIуэтыхьри:

- Къэхъуар сыт, щхьэ думыгъэжейрэ? - Мэгъынанэ. - Ныжэ­бэрей жэщым дыкъыщилъэфыжым, дигъашхэурэ дигъэжеякъым. Иджы уэргуэрри щхьэ укъытщыхьа!

- Е делэ гуп, мы дыкъызыхуэзар нэжьгъущIыдзэщи, дишхыну аращ зыхэтыр, - жи Хъулбацици гузавэу. - Сэ ныжэбэ псом сымыжейуэ фызохъумэ. Сэ сыхилъэфамэ, зырызыххэу дыщIихыурэ дишхынут.

ЩIалэ цIыкIухэм ар зэрызэхахыу къыщолъэтри къыщIоцIывэж, я нэхъыжьыр я пашэрэ Хъулбацицыр я кIашэу.

НэжьгъущIыдзэхэр делэжь защIэ щхьэкIэ, абыхэми зыгуэр къагуроIуэ: кхъузанэм псыр къыхуимыщтэ щыхъум, къызэрагъэп­цIар къыгурыIуэри, щIалэ цIыкIухэм къакIэлъыщIэпхъуащ. Къа­жэм-къажэм-къажэурэ, къащIэрыхьэщ аби, Хъулбацицыр иубыдри, и гъусэхэр къыкIэлъыгъуахъуэу чачэу къилъэфыжащ. Къэп гъуэ­жьыжьым иригъэтIысхьэри: «Сэ си фэм уэ дэпхар уэ уи фэм сэ къыдсхыжынщ иджы», - жиIэри мэзым хыхьащ, баш къихьу Хъулбацицыр иукIыну.

НэжьгъущIыдзэм баш къилъыхъуэу мэзым хэтыху, Хъулбациц къэпым къипщыжщ, нанэжьым и адакъэпщыр иригъэтIысхьэщ аби, къэпыщхьэр щхьэщипхыкIыжри, езыри къыщIэпхъуэжащ. Нанэ­жьым башышхуэ иIыгъыу къэсыжри къэпыжьым, Хъулбациц исыж и гугъэу, йоуэ, еуэху адакъэжьым «КЪур-къур-къур» жеIэ.

- Еплъыркъэ а тхьэгъэпцIым си адакъэжьым и макъ зэрызищI: узыр уи кIапцIэм исщ, сэ уэ сыпщысхьыху! - жиIэм, еуэурэ и адакъэпщыр иукIыжащ.

Къэпыщхьэр итIатэрэ еплъмэ - Хъулбациц имысыжрэ и адакьэ­жьыр иукIыжауэ!

- А Хъулбацицу зи цыр укъуеиным си адакъэжьыр сигъэукIы­жащ! - жиIэри, къыкIэлъыщIэпхъуэщ аби, Гъуэлъпагуэ щытхым къэсыжауэ къыщIэрыхьэри иубыдыжащ.

Хъулбацицыр и блэгущIэм щIилъхьэщ аби, пIэтIауэ-лъэкъуауэу къихьыжщ, къэпым иригъэтIысхьэжри, нэхъ баш гъумыж къилъыхъуэну аргуэру мэзым хохьэж: «Сэ уэ хьэ къукIэкIэ узмыкъумэ, си Iуэхущ», - жеIэри.

НэжьгъущIыдзэм баш гъум къилъыхъуэу мэзым хэтыху, Хъулбациц аргуэру къэпым къопщыж, нанэжьым и хьэ гъуэжьы­жьыр ирегъэтIысхьэри, къэпыщхьэр щхьэщепхыкIыж аби, езыр къы­щIоцIывэж. Нанэжьым баш гъум иIыгъыу къосыжри. Хъулбациц исыж и гугъэу, зешэщI аби, къэпым йоуэ, еуэху хьэ гъуэжьыжьыр мэкъугъ.

- Еплъыркъэ а тхьэгъэпцIым си хьэ гъуэжьыжьым и макъ зэрызищI: узыр уи кIапцIэм исщ, сэ сигу уэ ныпщIэгъуху! - жиIэм, еуэурэ и хьэ гъуэжьыжьыр иукIыжащ.

Къэпыщхьэр итIатэри иплъэмэ - Хъулбациц имысыжрэ и хьэ­гъуэжьыжьыр иукIыжауэ!

- А Хъулбацицу зи цыр зырызыххэу яфыщIыным си хьэ гъуэжьыжьыр сигъэукIыжащ! - жиIэри, къыкIэлъыщIэпхъуэщ аби, Гъуэлъпагуэ шытхым къыфIэкIыж пэтрэ къыщIэрыхьэри иубыды­жащ.

Хъулбацицыр, щынэм ещхьу, и плIэм къыдилъхьэри и лъакъуи­тIымрэ и IитIымрэ иIыгъыу къихьыжщ, къэп гъуэжьыжьым иригъэтIысхьэжри, бжэгъу кIэщI къихьыну езыр мэзым хохьэж: «Уэ пхуэфащэр сэ уэзгъэлъагъунщ!» - жеIэри.

НэжьгъущIыдзэм бжэгъу кIэщI къилъыхъуэу мэзым хэтыху, Хъулбациц аргуэру къэпым къопщыж, нанэжьым и мэлгъашхэр ирегъэтIысхьэри, къэпыщхьэр щхьэщепхыкIыж аби, езыр къыщIо­цIывэж. Нанэжьым бжэгъу кIэщIыр иIыгъыу къосыжри, Хъулбациц исыж и гугъэу, зешэщI аби, къэпым йоуэ, еуэхуи мэлгъашхэр мэIуей, «ma-аI» жиIэурэ.

- Еплъыркъэ а пцIыупсыжьым си мэлгъашхэм и макъ зэры­зищI: узыр уи кIуэцIым исщ, сэ сфIэгуэныхь ухъуху! - жиIэм, еуэурэ и мэлгъашхэр иукIыжащ.

Къэпыщхьэр итIатэрэ иплъэмэ - Хъулбациц имысыжрэ и мэл­гъашхэр иукIыжауэ!

- А Хъулбацицу цы къызытемынэжыным си мэлгъашхэр сигъэукIыжащ! - жеIэри къыкIэлъыщIопхъуэ.

Хъулбацици къожэ, нэжьгъущIыдзэри къыкIэлъожэ; Хъулбацици къожэ, нэжьгъущIыдзэри къыкIэлъоIэ. АрщхьэкIэ къылъэщIэмыхьэ щIыкIэ Хъулбациц мэзым къыщIэжыжри, шытх лъапэм деж зы къунан лъакъуэху цIыкIу щытти, абы зыкъридзщ аби, къелъэ­дэкъауэри - къокIуэ щIыкIэ! - нэжьгъущIыдзэр къыкIэлъыкъу­гъыу къуажэм къыдэлъэдэжащ.

НэжьгъущIыдзэм ишхауэ я гугъар къунан шууэ къыщыкIуэжым, и адэ-анэри къуажэри гуфIащ, тхьэлъэIушхуи хуащIыжащ.

АрщхьэкIэ нэжьгъущIыдзэр абы щыбэяуакъым. «Сэ а Хъулбациц сымышхауэ мы дунейм псэууэ сытемытын! - жиIэщ аби, нэхъ щыгъыныфIу иIэмкIэ зихуапэри, къежьащ. Къуажэм къыдыхьэри, щIэупщIэурэ Хъулбацицхэ я унэр къигъуэтщ аби, кIуэри я бжэм теуIуащ. Хъулбациц и адэм бжэр къыIуихри иригъэблэгъащ. «Фыз хьэщIэ къытхуэкIуащ!» - жаIэри джэд xyaукI, джэд лыбжьэ хуащI, ягъатхъэри ягъэгъуэлъыж.

Хэт къимыцIыхуами, Хъулбациц къицIыхуат къахуэкIуа хьэщIэ­ри, мэгъуэлъыж аби, мыжейуэ хэлъщ къодаIуэри. НэжьгъущIыдзэри хэлъщ мыжейуэ къодаIуэри: Хъулбациц зэрыпырхъыу щIэсхынщи, сшхынщ жыхуиIэу. АрщхьэкIэ Хъулбациц япэ нэжьгъущIыдзэр Iурихри къэпырхъащ. Хъулбациц зыхуеиххэрати, лъапэпцIийуэ къэтэджри, джэд яукIам и кIуэцIым къикIа псор къихьщ аби, нэжьгъущIыдзэм и пIэм щIилъхьащ. НэжьгъущIыдзэр нэхущ дахэм деж къэушмэ, и пIэм псыIэ гуэрхэр щIэлъу! «А сыунэхъуащ, си напэжь мыгъуэр текIащ!»- жиIэри, нэжьгъущIыдзэр къыщIэкIуэ­сыкIщ аби, макIуэ-мэцIыв, щIэпхъуэжащ. Абы пэплъэу хэлъ Хъулбациц жыжьэ игъэкIуэнт ар - къыкIэлъыщIэжри и ужьым иуващ:

- Уэихь, хьэщIэ пIэщIэлъхьэ нокIуэрэ, фымыгъакIуэ! - жиIэу. НэжьгъущIыдзэр мэзым нэсыжри, и унэм щIэпкIэжщ аби, хьэлъкъыр къритыжауэ щIэсщ, жаIэ, нобэр къыздэсым къахущIэмы­кIыу. МэукIытэри.

 

КХЪУЭН И КХЪУЭЦ

Еуэрэ-еуэрэт, жи, зы ЦIыврэ зы ПкIауэрэ я Iэпэ зэрубыдри зекIуэ зэдежьат. Пощт гъуэгужьым теувэри, кIуэм-лъейм пIыртIым-тIакъ, кIуэм-лъейм пIыртIым-тIакъ, гъуэгужьым зы шэдышхуэ тетрэ мелуан кхъухьхэр шызекIуэу хуэзащ:

- Нелъэ, ПкIауэ!

- Нелъэ, ЦIыв!

- Нелъэ, ПкIауэ!

- Нелъэ, ЦIыв!

ПкIауэр елъэри, цIывыр хэнащ: «Еу-уей, си дзей мыгъуэр псым етхьэлэ!: - жиIэри, ПкIауэр Кхъуэныжь деж кIуащ:

- Кхъуэн, кхъуэц къызэти, си дзейр псым къыхэзгъэхыж! - ­жиIэри.

- Ахайт, уэ Кхъуэныжь мыгъуэр тхьэмыщкIэщ жыпIэу Мыш­хуей деж укIуэу мышхумпIэ къысхуумыхьрэ!

ПкIауэр Мышхуей деж макIуэ:

- Мышхуей, мышхумпIэ къызэт: мышхумпIэ Кхъуэн естынщ, Кхъуэн кхъуэц къызитынщи, си дзейр псым къыхэсхыжынщ!

- Ахайт, уэ Мышхуей мыгъуэр тхьэмыщкIэщ жыпIэу Къуар­гъыжь къыстебгъэтIысхьэрэ!

МакIуэ Къуаргъыжь деж:

- Къуаргъыжь, Мышхуей утемытIысхьэж: Мышхуей мышхум­пIэ къызитынщ, мышхумпIэ Кхъуэн естынщ, Кхъуэн кхъуэц къызитынщи, си дзейр псым къыхэсхыжынщ!

- Ахайт, уэ Къуаргъыжь мыгъуэр тхьэмыщкIэщ жыпIэу Джэдкъуртыжь деж укIуэу джэджьей нэф къысхуумыхьрэ!

МакIуэ Джэдкъуртыжь деж:

- Джэдкъуртыжь, джэджьей нэф къызэт: джэджьей нэфкъуаргъыжь естынщ, Къуаргъыжь - Мышхуей, Мышхуей - мыш­хумпIэ, мышхумпIэ - Кхъуэн, Кхъуэн кхъуэц къызитынщи, си дзейр псым къыхэсхыжынщ!

- Ахайт, уэ Джэдкъуртыжь мыгъуэр тхьэмыщкIэщ жыпIэу Гуэнихьэ деж укIуэу ху матэ къысхуумыхьрэ!

МакIуэ Гуэнихьэ деж:

- Гуэнихьэ, ху матэ къызэт: ху матэ - Джэдкъурт, Джэд­къурт - джэджьей нэф, джэджьей нэф - Къуаргъыжь, Къуар-­гъыжь - Мышхуей, Мышхуей - мышхумпIэ, мышхумпIэ - Кхъуэн, Кхъуэн кхъуэц къызитынщи, си дзейр псым къыхэсхыжынщ!

- Ахайт, уэ Гуэнихьэ мыгъуэр тхьэмыщкIэщ жыпIэу си гуэн лъапэ Дзыгъуэ къыумыгъэгъурэ!

МакIуэ Дзыгъуэ деж:

- Дзыгъуэ цIыкIу, Гуэнихьэ и гуэн лъапэ уемыгъуж: Гуэнихьэ ху матэ, ху матэ - Джэдкъурт, Джэдкъурт - джэджьей нэф, джэд­жьей нэф - Къуаргъыжь, Къуаргъыжь - Мышхуей, Мышхуей­мышхумпIэ, мышхумпIэ - Кхъуэн, Кхъуэн кхъуэц къызитынщи, си дзейр псым къыхэсхыжынщ!

- Ахайт, уэ Дзыгъуэ цIыкIу мыгъуэр тхьэмыщкIэщ жыпIэу Наужь сугъэшхрэ!

МакIуэ Наужь деж:

- Наужь, Дзыгъуэ цIыкIу умышхыж: Дзыгъуэ цIыкIу - гуэн лъапэ, Гуэнихьэ - ху матэ, ху матэ - Джэдкъурт, Джэдкъурт­джэджьей нэф, джэджьей нэф - Къуаргъыжь, Къуаргъыжь­Мышхуей, Мышхуей - мышхумпIэ, мышхумпIэ - Кхъуэн, Кхъуэн кхъуэц къызитынщи, си дзейр псым къыхэсхыжынщ!

- Ахайт, уэ Наужь мыгъуэр тхьэмыщкIэщ жыпIэу Мамыжь деж укIуэу пIапIу къысхуумыхьрэ!

МакIуэ Мамыжь деж:

- Мамыжь, пIапIу къызэт: пIапIу - Наужь, Наужь - Дзыгъуэ цIыкIу, Дзыгъуэ цIыкIу - гуэн лъапэ, Гуэнихьэ - ху матэ, ху матэ - Джэдкъурт, Джэдкъурт - джэджьей нэф, джэджьей нэф­Къуаргъыжь, Къуаргъыжь - Мышхуей, Мышхуей - мышхумпIэ, мышхумпIэ - Кхъуэн, Кхъуэн кхъуэц къызитынщи, си дзейр псым къыхэсхыжынщ!

- Ахайт, уэ Мамыжь мыгъуэр тхьэмыщкIэщ жыпIэу Мэкъуауэ деж укIуэу мэкъу Iэмбатэ къысхуумыхьрэ!

МакIуэ Мэкъуауэ деж:

- Мэкъуауэ, мэкъу Iэмбатэ къызэт: мэкъу Iэмбатэ - Мамыжь, Мамыжь - пIапIу, пJапIу - Наужь, Наужь - Дзыгъуэ цIыкIу, Дзыгъуэ цIыкIу - гуэн лъапэ, Гуэнихьэ - ху матэ, ху матэ­Джэкъурт, Джэдкъурт - джэджьей нэф, джэджьей нэф - Къуар­гъыжь, Къуаргъыжь - Мышхуей, Мышхуей - мышхумпIэ, мыш­хумпIэ - Кхъуэн, Кхъуэн кхъуэц къызитынщи, си дзейр псым къыхэсхыжынщ!

- Ахайт, уэ Мэкъуауэ мыгъуэр тхьэмыщкIэщ жыпIэу ФадащIэ деж укIуэу фадэ фалъэ къысхуумыхьрэ!

МакIуэ ФадащIэ деж:

- ФадащIэ, фадэ фалъэ къызэт: фадэ фалъэ - Мэкъуауэ, Мэкъуауэ - мэкъу Iэмбатэ, мэкъу Iэмбатэ - Мамыжь, Мамыжь - ­пIапIу, пIапIу - Наужь, Наужь - Дзыгъуэ цIыкIу, Дзыгъуэ цIыкIу - гуэн лъапэ, Гуэнихьэ - ху матэ, ху матэ - Джэдкъурт, Джэдкъурт - джэджьей нэф, джэджьей нэф - Къуаргъыжь, Къуаргъыжь - Мышхуей, Мышхуей - мышхумпIэ, мышхумпIэ­ - Кхъуэн, Кхъуэн кхъуэц къызитынщи, си дзейр псым къыхэсхыжынщ!

- Ахайт, уэ ФадащIэ мыгъуэр тхьэмыщкIэщ жыпIэу зы кIытэ матэ щхьэлым пхьыуэ схуумыхьэжрэ!

- Къащтэ мыдэ уи кIытэ матэр! - жеIэри, къыIех, щхьэлым ехьри, ехьэж аби, къыхуехьыжри къретыж:

ФадащIэ фадэ фалъэ кърет, фадэ фалъэр Мэкъуауэ къыхуехь, Мэкъуауэ мэкъу Iэмбатэ кърет, мэкъу Iэмбатэр Мамыжь къыхуехь, Мамыжь пIапIу кърет, пIапIур Наужь къыхуехь, Наужь Дзыгъуэ цIыкIу ишхыжыркъым, Дзыгъуэ цIыкIу гуэн лъапэ егъужыркъым, Гуэнихьэ ху матэ кърет, ху матэр Джэдкъурт къыхуехь, Джэдкъурт джэджьей нэф кърет, джэджьей нэф Къуаргъыжь къыхуехь, Къуаргъыжь Мышхуей тетIысхьэжыркъым, Мышхуей мышхумпIэ кърет, мышхумпIэр Кхъуэн къыхуехь, Кхъуэн кхъуэц къретри и дзейр псым къыхехыж.

ПкIауэм зэрихьа лIыгъэр щызэхахэм, цIыв жылэр зэхуосри, джэгуакIуибл ягъэтIыс аби, мы псысэр ирагъэус, жи.