Зы Ажэжь, зы Бжэныжь, зы чыцi цiыкiy

Еуэрэ-еуэрэт, жи: Нал жаIэри зы лIыжь цIыкIy щыIэти, и гъащIэр жьэгум дэсу ихьырт, и лъакъуитIыр яжьэм хэгъэлъэдауэ. Абы иIэт зы Ажэжь, зы Бжэныжь, зы ЧыцI цIыкIуи, пшэдджыжь къэсыху губгъуэм дэкIырт аби, жэш хъуху хъуакIуэрти, пщыхьэщхьэ­хуэкIуэу къыдыхьэжырт; къызэрыдыхьэжарауи Нал къаджэрт, бжэныжьыр щIишэрт аби, къишырт, абы къыщIиш тIэкIур и Iycy езыри псэурт.

Арати, пшэдджыжь гуэрым бжэнхэр дэкIри, губгъуэм зы удз закъуи имытыжу ирихьэлIащ.

- Дауэ дыхъуну иджы? - жиIэри Бжэныжьыр гузэващ.

- ХъупIэ лъыхъуэ дежьэнш! - жеIэри Ажэжьым къахелъхьэ.

НакIуэ-сыкIуэ жаIэри йожьэ, Ажэжьыр я пашэу, ЧыцI цIыкIyp я кIашэу, а тIум я кум Бжэныжьыр дэту. КIуэм-лъейм пIыртIым-­тIакъ, кIуэм-лъейм пIыртIым-тIакъ, зы псышхуэ гуэрым и Iуфэм нэсащ. Псы Iуфэр удзыпцIэ шхъуантIэу ехырти, ЧыцI цIыкIyp ехъуапсэри жиIащ:

- Мыр зэрыхъупIэфI, мыбдеж дыщевгъэхъу! - жиIэри.

- Мыр сытми хъупIэ, ухуеймэ, уэ щехъу! - жиIэри Бжэныжьым зрипэсакъым.

Псышхуэм лъэмыж телъти, йокIри макIy. КIyэм-лъейм пIыр­тIым-тIакъ, кIуэм-лъейм пIыртIым-тIакъ, зы губгъуэшхуэ йохьэ, хъун кIырым мэракIуэ плъыжьышхуэхэр хэпхъарэ мэ IэфIым дунейр зэрихьэу. Бжэныжьыр ехъуапсэри, жиIащ:

- Мыр зэрыхъупIэфI, мыбдеж дыщевгъэхъу - жиIэри.

- Мыр сытми хъупIэ, ухуейм, уэ щехъу! - жиIэри Ажэжьым зрипэсакъым.

Аргуэру ежьэжри, кIуэм-лъейм пIыртIым-тIакъ, кIуэм-лъейм пIыртIым-тIакъ, нэхъ губгъуэшхуэж йохьэ, хъун кIыpыp ажэ жьакIэм къыщIэуэу, мэракIуэ плъыжьышхуэхэр хэзу хэпхъарэ мэ дахэм дунейр зэрихьэу, губгъуэкум деж зы псынэ къабзэ къышыщIэ­жу. Ажэжьым ар игу ирихьри:

- Айдэ маржэ, фехъунум, мис хъупIэ! - жиIэри хъуэкIуэн щIидзащ.

Аратэкъэ мыдрейхэри зыхуейр! Ехъум-ешхэм, псы ефэжым, ехъум-ешхэм, псы ефэжурэ, ЧыцI цIыкIум и ныбэм из хъуаш. И ныбэм из шыхъум, и щхьэр къиIэтри:

- Ей, Бжэныжь, Бжэныжь! - жиIащ, жи.

- Сыт ухуей, ЧыцI цIыкIy?

- Си хьэныбэ цIыкIум из хъуащ, дыгъэкIуэж.

- Ахай, уэ узыныбэ щхьэкIэ, сэ сыныбитIщ, сэ си зы ныбэри згъэнщIакъым! - жиIэри къыхуидакъым.

- НтIэ сыт сщIэн, си закъуэпцIийуэ сыкIуэжынщ! - жиIэри ЧыцI цIыкIyp къежьэжащ. КъакIуэм-къылъэм пIыртIым-тIакъ, къакIуэм-къалъэм пIыртIым-тIакъ, лъэмыжым къэсыжщ аби, «пIыркъ-пIыркъ-пIыркъ» жиIэри къытехьащ. Лъэмыж щIагъым щхъуэжь хъужауэ зы Дыгъужьыжь щIэсти, къыщIэцIэфтри, и жьэр ущIауэ къыпэуващ:

- Уэ ухэт? - жиIэри.

ЧыцI цIыкIyp Iэнкуну йокIуэтыж:

- СычыцI мыгъуэ цIыкIущ, - жеIэри.

- А птетхэр сыт-тIэ?

ЧыцI цIыкIум гузэвауэ:

- Бжьакъуэ мыгъуэ цIыкIуитIщ, - жи.

- А пщIэтхэр сыт-тIэ?

ЧыцI цIыкIур шынауэ:

- Быдз мыгъуэ цIыкIуитIщ, - жи.

Дыгъужьыжьыр гушхуауэ къобакъуэ:

- А уи кIэр шхьэ бгъэпIэжьажьэрэ-тIэ?

ЧыцI цIыкIур гужьеяуэ:

- Сыпшхын си гугъэу согузавэри аращ, - жи.

Дыгъужьыжьыр «хьэф!» жиIэу къопхъуэ, ЧыцI цIыкIур зыIу­редзэри хумпI жиIэу и хьэныбэжьым иредзых...

МыдэкIэ Ажэжьымрэ Бжэныжьымрэ ехъум-ешхэм, псы ефэжым, ехъум-ешхэм, псы ефэжурэ, Бжэныжьым и ныбэжьитIми из мэхъу. И ныбэжьитIым из щыхъум, и щхьэр къеIэтри:

- Ей, Ажэжь, Ажэжь! - жи.

- Сыт ухуей, Бжэныжь?

- Си хьэныбэжьитIми из хъуащ, дыгъэкIуэж!

- Ахай, уэ уныбитI щхьэкIэ, сэ сыныбищщ, сэ си ныбитI къудейри згъэнщIакъым!

«НтIэ, сыт сщIэн, си закъуэпцIийуэ сыкIуэжынщ», - жиIэри Бжэныжьыр къежьэжащ. КъакIуэм-къалъэм пIыртIым-тIакъ, къа­кIуэм-къалъэм пIыртIым-тIакъ, лъэмыжым къэсыжщ аби, «пIаркъ-пIаркъ-пIаркъ» жиIэри къытехьащ. Лъэмыж щIагъым щхъуэжь хъужауэ зы Дыгъужьыжь щIэсти, къыщIэцIэфтри, и жьэр ущIауэ къыпэуващ:

- Уэ ухэт? - жиIэри.

Бжэныжьыр щтэIэщтаблэу къоувыIэ:

- Сыбжэн мыгъуэжьщ, - жеIэри.

- А птетхэр сыт-тIэ?

Бжэныжьыр мэгузавэри:

- Бжьакъуэ мыгъуэжьитIщ, - жи.

- А пщIэтхэр сыт-тIэ?

Бжэныжьыр шынауэ:

- Быдз мыгъуэжьитIщ, - жи.

Дыгъужьыр гушхуауэ къобакъуэ:

- А уи кIэр щхьэ бгъэпIэжьажьэрэ-тIэ?

Бжэныжьыр мэгужьейри:

- Сыпшхын си гугъэу согузавэри аращ, - жи.

Дыгъужьыжьыр «хьэф!» жиIэу къопхъуэ, Бжэныжьыр зыIуредзэ­ри, хумпI жиIэу и хьэныбэжьым иредзых...

МыдэкIэ Ажэжьыр ехъум-ешхэм, псы ефыжым, ехъум-ешхэм, псы ефэжурэ, и ныбэжьищми из мэхъу. И ныбэжьищым из щыхъукIэ, и закъуэпцIийуэ къожьэж. КъакIуэм-къалъэм пIыртIым-тIакъ, къакIуэм-къалъэм пIыртIым-тIакъ, лъэмыжым къосыж аби, «быргу­быргу-быргу» жиIэу къытохьэ. Лъэмыж щIагъым щхъуэжь хъужауэ зы Дыгъужьыжь щIэсти, къыщIэцIэфтри, и жьэр ущIауэ къыпэу­ващ:

- Уэ ухэт? - жиIэри.

Ажэжьым ар игъэщIагъуэри къэувыIащ:

- Сэ сыажэжьщ, - жиIэри.

- А птетыр сыт-тIэ? - къыхуолъ Дыгъужьыжьыр.

- Дыгъужь иризукIыу джатэжьитIщ! - жеIэри хуолъыж Ажэжьыр.

- А пщIэтыр сыт-тIэ? - жи Дыгъужьыжьым, Iэнкун къэхъуауэ.

Ажэжьыр мэбакъуэри:

-Дыгъужь иризубэрэжьу токъмакъитIщ! - жи Ажэжьыр гуш­хуауэ.

Дыгъужьыжьыр мэгузавэри:

- А уи кIэр щхьэ бгъэ... бгъэ... бгъэпIэжьажьэрэ-тIэ? - жи къыкъ хъуауэ.

- УзукIынущи! - жиIэщ Ажэжьми, Дыгъужьыжьым епыджри, и хьэныбэжьыр зэгуипхъущ аби, Бжэныжьымрэ ЧыцI цIыкIумрэ къилъэлъыжащ.

Ажэжьым телъыджэ щохъу ар:

- Фэ тIyp мыбы и ныбэм щхьэ фипщхьат?- жеIэри.

- Дэ тлъэкIыу дипщхьа мыгъуэт абы, - жи Бжэныжьым.ДызэIуридзэри дридзыхауэ арат.

- Флъагъурэ, сэ сывимыгъусэмэ, къыфщыщIынур! - жи Ажэжьым.

Абдежым Уащхъуэ Мыващхъуэ КIанэкIэ тхьэ зэхуаIуэ щыми дяпэкIэ зэгъусэу фIэкIа къамыкIухьынуи, къожьэж аби, Ажэжьыр я пашэу, ЧыцI цIыкIур я кIашэу, а тIум я кум Бжэныжьыр дэту къокIуэж. ПщIантIэм къызэрыдыхьэжарауэ Нал къоджэ, Бжэ­ныжьыр щIешэри, къеш аби, мо бжэнышэ маем губгъуэ мэракIуэмэр къыхихыу иреф. Зы ткIуэпс къримынэу иреф. Зэрырифарауэ и лъакъуитIыр яжьэм къыфIыхокIри мы дуней дахэм къыфIытохьэж.

 

ТХЬЭЩЭРЫКЪУЭРЭ ДЫГЪЭРЭ

Еуэщ-еIэри, жеIэ, къуажэ гуэрым зы пщыжь дэст. Пщыжьым ныбжьэгъу Iэджэ иIэ хъунти, ахэр и гъусэу илъэс зекIуэ кIуауэ къэтт. Къэтти, и къэкIуэжыгъуэр къыщысым, унагъуэм загъэхьэзыру щIадзэ. Фадэ пIащIэр чеищэм къыщхьэщах, мэлылыр лэгъуп хыщIкIэ ягъавэ, хьэлыуэр Iэнэ тIощIу яубэ - ехьэжьауэ ягъэхьэзыр ерыскъыр. Къыдыхьэ-дэкIыжым уэ лэкъумыр яшх, уэ мэлылыр зыIуралъафэ, уэ фадэ лъапIэр ягъэщIей...

Хьэиху-бжэхуэщIу зы щIалэжь дэтт, жеIэ, а пщIантIэм Тхьэщэ­рыкъуэкIэ еджэуи, абы икIэрауэ зы лэкъум пэнцIыв къылъыстэкъым. Къылъыстэкъыми, йоуэри, а пщэдджыжьым Тхьэщэрыкъуэр ямы­гъуэтыж мэхъу. Пхъэр къутэн хуейщ, псыр къэхьын хуейщ. Гуащэр зэгуопри къежыхь, мэхъущIэ-мэщатэ.

Абдеж дыдэм ирихьэлIэу Тхьэщэрыкъуэ къыдохьэж.

- Алыхьым дихыжыныжь, къыщыбджэдыхьыр дэнэ?- хуолъ абы гуащэр. - КIуэи, пхъэ къутэ!

Гуащэм апхуэдэу зыщищIым, Тхьэщэрыкъуэ бурс зэтелъым бгъэдыхьэри, вийкIэ къалъэфауэ зы бурсыжь къыхихщ аби, къыхуигъэуфэфащ, жи:

- Мыбы ухуейтэкъэ, гуащэ! - жиIэри.

Ар жиIэщ аби, бурсыр хидзэжри дэкIри ежьэжащ щIалэжьыр, гуащэр кIэлъыкIийуэ:

- Мыдэ умыпIащIэ уэ, къэгъэсыж закъуэ пщыр! - жиIэу.­ Уащхъуэ Мыващхъуэ КIанэ, тIыпхым уезмыгъэхьым, благъуэм уезмыгъэшхым...

Къосыж пщыжьыр гупышхуэ и гъусэу. Къосыжри, йошхэ-йофэ, зэхос, къофэ-къоуджри зэбгрокIыж. ИтIанэ гуащэр пщым хуотхьэу­сыхэ:

- Мыращ, Тхьэщэрыкъуэжьым пхъэ схуикъутакъым, псы къыс­хуихьакъым, бурсыр къысхуигъэуфэфащ, - жеIэри. - СылIэм и гъу­нэщ ар умылIмэ, ар умышхмэ, ар тIыпхым думыдзэмэ!

- Ар куэдрэ, гуащэ! - жи пщыжьми. - Абы щхьэкIи умылIэ, абы щхьэкIи зумылIэж: сэ дахэ цIыкIуу пхуэзгъэкIуэдынщ ар.

МыдэкIэ Тхьэщэрыкъуэми и анэм жреIэ мыпхуэдэу:

Иджы, дянэ, еуи, махъсымэфI тIэкIу щIыи, мы пщыжь гупыр къегъэблагъэ. Къыпхуемыблагъэ хъумэ, уи пхъэ вакъитIым къехи, уи щхьэлъащIэр техи, ялъэIу: ягъэ кIынкъым, фызгъэгувэнкъым, тхьэм щхьэкIэ, фыкъыщIыхьэ, пщы зэрыхьэ бей мэхъу жыхуаIэращ, жыIи, уагъэщIэхъункъым. Сэр щхьэкIэ къоупщIмэ, мэуэ дэкIащи, иджыпсту къыдыхьэжынущ, жыIи, гъэтIыс аби, егъафэ-егъашхэ.

Мис апхуэдэу Тхьэщэрыкъуэ игъэхьэзыращ пщыжь гупыр къызэрыригъэблэгъэну Iэмалыр.

Пщыжь гупми замыIэжьэу унафэ ящI зекIуэ ежьэну, Тхьэщэ­рыкъуи здрашажьэу ягъэкIуэдыну.

Пщым и пщIантIэм зы шыбзыжь дэтт, жеIэ, куэнцапIэм къыхэнэжауи, ар Iэдэж ящIри, кIуащ гупыр Тхьэщэрыкъуэ деж. Джэри, щIалэм и анэр къыщIэкIащ:

- Тхьэщэрыкъуэ дэскъым, дэмысми, фыкъеблагъэ!

- Уэлэхьи, дынеблэгъэну тхущIэмыхьэ, ауэ, Тхьэщэрыкъуэ дгъуэтамэ, зекIуэ здэтшэнурат, нэгъуэщI мыхъуми ди шы IумпIэ иубыдынт, мы шыри арат къыщIэтшар, - жаIэ.

Арати, щыхуемыблагъэм, фызыжьыр и пхъэ вакъитIым къох, и щхьэлъащIэр къегъаплъэри, къолъэIу:

- Ягъэ кIынкъым, фызгъэгувэнкъым, тхьэм щхьэкIэ, фыкъы­щIыхьэ: пщы зэрыхьэ бей мэхъу, жи. ЩIалэри апщIондэху къыдыхьэжынщ.

- Апхуэдэу щыхъуакIэ деблэгъэнщ-тIэ: цIыхубз пшэрыхь хуща­нэ, жыхуаIэращ, - жаIэри, гупыр йопсых аби, йоблагъэ.

Фызыжьым хьэщIэхэр Iэнэм къригъэтIысэкIщ аби, махъсымэ фалъэшхуэр яIэщIигъэуващ. Пхъэ шынакъыр ижьырабгъумкIэ кърагъэкIуэкIыу ефэу зэхэсу, Тхьэщэрыкъуэ къыщIохьэж:

- Гуп махуэ апщий! - жеIэри.

- Уэ упсэу апщий! - пхъэ шынакъыр къыIэщIагъэувэ. - Ефэ мыбы!

Тхьэщэрыкъуэ ефэщ, изу къригъэхъуэжри фалъэр яритыжащ:

- Ярэби, сыту фIыт фыкъызэрыщIыхьар: пщы зэрыхьэ бей мэхъу, жаIэ!

- Тхьэщэрыкъуэ, - жи пщыжьым, - зекIуэ дожьэри уздэтшэнут, сынэкIуэнщ жыпIэмэ, зыгъэхьэзыр: нэгъуэщI мыхъуми, ди шы IумпIэ бубыдынщ, Iэныдзлъэпыдз утхуэхъунщ, уэри абы уи Iупэ Iуиудынкъым.

- Дэгъуэщ, сынэкIуэнщ! - жиIэри, Тхьэщэрыкъуэ пыщIыкIым щIыхьэри уанэ къыщIидзащ, къэлътмакъ къыщIидзащ, зыгуэрхэр илъу.

Тхьэщэрыкъуэ абы къыщIэмыкIыжауэ пэщащэу щIэтти, пщы­жьым унафэ ищIащ:

- ИIэ, мыбы къыщIидзар шым тефлъхьэ, зэвгъэпэщ, абы фIэдгъэкIмэ, догувэ! - жери.

НэхъыщIэр къыщылъэтри уанэр къищтащ, шхуэр къищтащ, къэлътмакъым епхъуэри, сыт ищIэми, къыхуэIэтакъым. Къыщыхуэ­мыIэтым:

- Уэлэхьи, сыпэмылъэщ, - жери къэтIысыжащ.

КъыкIэлъыкIуэр къыщылъэтри еIащ, къыхуэгъэхъеякъым. Ап­хуэдэурэ гупыр зэпэщIэкIыхункIэ еIащ, къахуэIэтакъым. Шы­мыхъуххэм, пщыжьыр къыщылъэтри, «тхьэр зыгъэпцIын къом, быдзафэ фыхъужа!» - жиIэри еIащ, епхъуащ, арщхьэкIэ - дэнэт ар! - пэлъэщакъым. Шыпэмылъэщым, гупым заущэхури, тIысыжащ. ТIысыжа къудейуэ Тхьэщэрыкъуэ зыгуэрхэр иIыгъыу къы­щIыхьэжри, уанэри шхуэри къищтащ, къамышы иIыгъти, къы­фIигъанэри къэлътмакъри щIихщ аби, щIэкIыжащ. Пщы гупми жаIэнур ямыщIэу зэплъыжащ. Тхьэщэрыкъуэм къыхуаша шыбзыжьым уанэр трилъхьэщ, шхуэр пщIыхилъхьэри, къэлътмакъыр зэпедзэкIыу щытрилъхьэжым, шым хуэмышэчу, и лъакъуиплIри щIэщIэщ аби, тIысащ. ШытIысым:

- Уэлэхьи, зиусхьэн, мыр сэ шы схуэмыхъун! - жиIащ, жи, Тхьэщэрыкъуэ. - Абы нэхърэ фи гъуэгу хэвгъэщI, сэ сыфкIэ­щIыхьэжынщ.

- Хъунщ-тIэ, зыкъыткIэромыгъэху, - жаIэри гупыр я гъуэгу теувэжащ.

- ФлъэкI къэвмыгъанэу фыкIуэ фэ, сэ сыфщIэрыхьэжынщ, - жиIэри, Тхьэщэрыкъуэ ядэкIуатэри къигъэзэжащ.

Я унэ щIыбагъым деж зы Iуащхьэжь щытт, жеIэ, абрэмывэжь и джабэм кIэрылъуи, елъэпауэри, абрэмывэр IуигъэукIуриикIщ аби, щIыхьэри шы гъуабжэ кIэхуитI къыщIишащ зэщхьыркъабзэу, зыр Iупшам зыр умыцIыхужыну. Езыми зихуапэщ, шитIри ихуапэщ, язым къэлътмакъыр трилъхьэщ, адрейм шэсри гупым якIэлъежьащ.

Аурэ кIуэм-лъейм, кIуэм лъейуэрэ, гупыр никIэпащ. Гупри къызэплъэкIри, шу кIуэр къалъэгъуаш, ауэ къацIыхуакъым:

Уэлэхьи, мыр мы - Тхьэщэрыкъуэ, мыр хэтми зы емынэ гуэрым! - жаIащ.

Зытэлай дэкIри аргуэру къызэплъэкIмэ, шур нэхъри благъэ къэхъуат:

- Уэлэхьи, дэнэ къикIами, мыр ди мыхэку шу! – жаIэ.

Ещанэу деплъэкIынщ щыжаIэм:

- ГъуэгуфIыжь апщий! – жиIэри Тхьэщэрыкъуэр ящIэрыхьащ.

- Дыздижьэ апщий! – жаIэри зэдежьэжащ.

Тхьэщэрыкъуэ шы лъэбакъуэкIэ макIуэ, модрейхэр ущкIэ кIэлъокIуэ – къыкIэрыху фIэкIа, зыри дэхъуртэкъым. Аурэ здэкIуэм, зэ зыр къакIэрыхум, зэ тIур къакIэрыхуурэ, пщыжьымрэ и пщафIэмрэ фIэкIа къэмынэжыху, гупыр зэкIэрыхуащ. Щы къэнэжар кIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ, псынэ гуэрым деж нэсри щепсыхащ, тIэкIу загъэпсэхуу ежьэжын мурад яIэу. Пщыжьым жеIэ:

- Куэд хуэдэщ дыкъызэрыкIуар, ди Iуэхур дгъэзащIэу дгъэзэж хъунщ иджы, - жери.

ТIыпхым яшэу къыщанэн я гугъа Тхьэщэрыкъуэм къахуи­дэркъым:

- Ди шкIэхъупIэм дыкъикIакъым иджыри, мыра зекIуэ жыхуэ­пIэр! - жиIэри.

Аргуэру шэсыжри жэщищ-махуищ гъуэгу зэпачауэ епсыхри загъэпсэхуащ, яшхэри ягъэхъуэкIуащ.

- Хъункъэ иджы дыкъызэрыкIуар, Тхьэщэрыкъуэ? - жи пщыжьым.

- Ди IэхъупIэм дыкъикIакъым иджыри, зекIуэ жыхуаIэр апхуэдэ! - жери зригъэпсалъэркъым Тхьэщэрыкъуэм.

Аргуэру мэшэсыжри, хуей-хуэмейми, жэщищ-махуищкIэ макIуэ. Псышхуэ гуэрым нэсауэ, езыхэри мэгъуэлъри тIэкIу загъэпсэху. «Тхьэщэрыкъуэ догъэкIуэд жытIэурэ езым дигъэкIуэдыну си гу­гъэм!» - жи игукIэ пщыжьым, итIани игъэзэжыну зыхуигъэфа­щэркъым.

Арати, мэшэсыжри аргуэру апхуэдэ зы теуэгъуэ якIу.

- Хъункъэ иджы дыкъызэрыкIуар? - жи пщыжьым, и къарур иухати.

- Мис иджы ди IэхъупIэр къэдухащи, дяпэкIэщ зекIуэ дыщежьэнур, - жи Тхьэщэрыкъуэм.

Йопсыхри зы жэщ-зы махуэ загъэпсэху. Тхьэщэрыкъуэ мэзым щIохьэри мэз бжэн къеукI, йоувалIэри и фэр трех, и гъуситIыр жеиху, лыпцIэр жьагъэрэ къупщхьэр вагъэу, я пIастэри гъуэжьрэ Iэнлъэм изу убэжауэ яхуопщафIэ. Къэуша нэужь, фIыуэ егъашхэри, итIанэ пщым и пщафIэ щIалэм жреIэ:

- Иджы, щIалэ, мы дыкъызэрыкIуа гъуэгур умыгъэгъуащэу кIуэж уэ, - жери. - Зиусхьэнымрэ дэрэ дяпэкIэщ зекIуэ дыщыкIуэ­нур.

Пщыжьым и шыр пщафIэ щIалэм Iэдэжу къретыж, шы зэблэхъукIэ нэхъ псынщIэу унэсыжынщ жеIэри: езы пщыжьыр къэлътмакъыр зытелъ шы гъуабжэжьым егъэшэс аби, къемыхуэ­хын хуэдэу трепхэ, шхуэмылакIэр езым еубыдыжри лъэхъуу йожьэ. Пщыжьыр игъащIэм алъп тесатэкъым - мо алъпитIыр апхуэдиз я хуабжьагъыу кIуэрти, пщыжьым, зэрыкIуэ гъуэгур иримыгъэлъа­гъуу, и нэпситIыр къыфIыщIихурт, жи. Аурэ кIуэм-лъэм, кIуэм-­лъэурэ, зы дыгъэ гъуэгу зэпачауэ, пщыжьми, абы фIэкIмэ, солIэ иджы жиIэу, мэлыхъуэ пщыIэ гуэр тохьэ:

- Бохъу апщий! - жаIэри.

- Уэ упсэу апщий, Тхьэщэрыкъуэ! Уэ зи лажьэ кIуэдын Тхьэщэрыкъуэ, епсых! - жаIэри пщыIэм тесхэр къыбгъэдолъадэ.

- Сэр нэхъапэ щыIэщ: мо пщыжьыр псынщIэу евгъэпсых! - ­яжриIэри ар ирахьэхащ шым.

Тхьэщэрыкъуэ езыр къепсыхри, тIури ирагъэблэгъащ. ХьэщIэ нышхэр къыхуаукIащ, батэр къыхуагъэшащ. Жэщым мылыфыпIэ щабэхэр къыхуащIри зрагъэгъэпсэхуащ.

Пщэдджыжьым Тхьэщэрыкъуэ унафэ ещIри гъуэмылэр кърат.

Пщыжьым куэду и жагъуэщ ежьэн:

- Уэлэхьи, куэдым дыкъызэрыкIуар, - жи, - Тхьэщэрыкъуэ.

- Уэлэхьи, сыбутIыпщыжми, сымыкIуэжыфыну!

- Уэлэхьи, зиусхьэн, а жыхуэпIэр мыхъун: мы дызытесыр сэ си мэлыхъуэ пщыIэщ. Мэлыр иныжьхэм къатесхри цIыхум къестащ ­сыблэкIмэ, сыкърагъэблагъэри ныш cxyaукI, сыблэкIыжмэ, зы жьагъэ къызат. Дауэ мыбдеж лIыгъэ зэрыщыпщIэнур? Хьэуэ, зиусхьэн, дэ зекIуэ жыхуаIэм дыщежьэр иджыщ.

Сыт и Iэмалт пщыжьым, кIуэжыфынутэкъым. Арати, шэсыжри, зиусхьэныр аргуэру алъпым трапхэщ, шхуэмылакIэр Тхьэщэрыкъуэ иратыжри ирагъэжьэжащ. Айдэ кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, аргуэру зы дыгъэ гъуэгу зэпачауэ былымыхъуэ пщыIэ гуэрым нэсри техьащ:

- Бохъу апщий! - жаIэри.

- Уэ упсэу апщий, Тхьэщэрыкъуэ! Уэ зи уз кIуэдын Тхьэщэрыкъуэ! - жаIэри Iэхъуэхэр къыбгъэдолъадэ.

Ар зылъагъу пщыжьым игукIэ жеIэ: «Е зинэкIэ къалъхуа, дэни къыщацIыхури мыр!» ЕгъэщIагъуэ, иризэгуоп, мэгулэз.

Пщыжьыр къатIатэри кърахьэх, Тхьэщэрыкъуэ езыр шым къолъэри - тIури ирагъэблагъэ, выгъашхэ xyaукI, батэр хуагъэш. МылыфыпIэ гуэрыр, щабэ хъужауэ, хуаухуэри ягъэтынш, зрагъэгъэ­псэху, ягъэжей. Пщэдджыжьым нэху къокIри я къэлътмакъхэм гъуэмылэр из къащI.

- Куэдкъэ иджы дыкъызэрыкIуар? - жи пщыжьым. - Дыгъэ­гъэзэж! Хьэуэ жыпIэрэ, сэ сыкъытени, уэ уздэкIуэнум кIуэ, ауэ, укъыщыкIуэжкIэ, сыкъытумынэу сыздэшэж.

- Уэлэхьи, зиусхьэн, а жыпIэр мыхъун: мы дызытесри сэ си былымыхъуэ пщыIэщ. Жэмыр благъуэм къытесхри зимыIэм къес­тащ - сыблэкIмэ, зы танэжь cxyaукI, сыкъыблэкIыжмэ, шху фалъэ срагъафэ. Дауэ мыбдеж лIыгъэ зэрыщыпщIэнур? КъимыдэкIэ, сэ уэ мыбы укъытезнэу усхуэмыгъэпудыну - гуащэм сытынэкIэ уIуплъэ­жын? Хьэуэ, зиусхьэн, дэ зекIуэкIэ зэджэм дыщежьэр иджыщ.

Пщыжьым сыт пидзыжынт абы! Арати, ягъэшэсыжщ аби, ежьэжащ. Аурэ кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, дыгъэ ныкъуэ гъуэгу якIуауэ, зиусхьэным игукIэ жеIэ, жи: «Сэ мыбы сыIэщIэмыкIудэу сынэсыжамэ, къурмэнышхуэ сщIыжынт, цIыхум сыкъамыщIэу!»­ - жери. Аурэ кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, дыгъэ гъуэгур щаухым шыбзыхъуэ пшыIэ тохьэ:

- Бохъу апщий! - жаIэри.

- Упсэу апщий, Тхьэщэрыкъуэ! Уэ зи анэ гуфIэн, еблагъэ!- жаIэри, цIыхуу зы цIыху яхэмыту, иныжь защIэу зэхуэсащ, жи, шыбзыхъуэхэр.

Арати, ирагъэпсыхщ аби, хьэщIитIыр ирагъэблэгъащ. ХьэщIэны­шу нэбгъэф пшэр хуаукIри, ягъэтхъащ, ягъэшхащ, ирагъэфащ. Мылыф щабэр пIэ хуащIри зрагъэгъэпсэхуащ, щIэпырхъыжу ягъэжеящ. Пщыжьым егъэщIагъуэ: «Мы иныжьхэр игъащIэм цIыхум дибийщ, мыбыхэми щхьэ я ныбжьэгъу мыр? Мыр сыт хьэлэмэт!»- жиIэурэ. Пщэдджыжьым нэху къокIри, тIури адыгэ хабзэкIэ къагъэтэдж, зрагъэтхьэщI, ягъашхэ; я къэлътмакъхэм гъуэмылэ къыхуралъхьэу щыту, пщыжь гуэрыр къолъаIуэ:

- ЗекIуэтхьэм хьэтыр иIэжмэ, узогъэлъэIу: мы иныжьхэм самышхыну унафэ яхуэщIи, сакъыхуэгъанэ, адэкIэ сынэкIуэфы­нукъым, - жи.

- Уэлэхьи, зиусхьэн, алъандэрэ пцIыт, мис иджымэ дэ зекIуэ дыщежьэр. Мы дызытесым адэкIэ сэ лщыIэ щызиIэжкъым. Мы иныжьхэр я иныжь бийхэм къаIэщIэзгъэкIри я шыбзхэр къахуэзгъэ­науэ аращ: сыблэкIмэ, нэбгъэф cxyaукI, сыкъыблэкIыжмэ, сагъатхъэ. Сашхынщ жыпIэу ущIэшынэн щыIэкъым - тхьэ Iya яIэщ цIыхум зэран яхуэмыхъуну: тхьэ зэрагъэпцIын акъыл къаритакъым. Ауэ сэ мыбы уакъыхуэзгъанэу иныжьхэм я деж уи цIыxy напэ щытесхы­фынкъым. Хьэуэ, зиусхьэн, ди зэкIуэр и кIэм ноблагъэ: лIыгъэр зытегъакIуи, нежьэ!

Арати, йожьэжхэри, кIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ, зы мэзышхуэ гуэрым нос, мэзышхуэм щIохьэри, хуеишхуэ гуэр иIэти, хуейм йохьэ. Хуеикум пщыIэшхуэ итт, узэрыпщэфIэн Iэмэлсымэри, узытешхыкIын Iэнэри, узыхэлъын пIэри щIэлъу. Йоуэри, яшхэр яутIылщ, мэпща­фIэ, машхэ, фIыуэ загъэпсэхури, пщыжьым псэ къыхыхьэжа нэужь, Тхьэщэрыкъуэ жеIэр, жи:

- Иджы, зиусхьэн, мы хуеишхуэ плъагъур пыдупщIын хуейщ дэ, - жеIэри.

- Ар сыт щхьэкIэ?

- Iay, зиунагъуэрэ, игъащIэкIэ гъэмахуэу щытын уфIэщIрэ! ЩIымахуи хъунщ - шым яшхын диIэн хуейкъэ! - жиIэри, шэ­мэджитI къыщIихщ, сыдж-уадэ къищтэри, шэмэджхэр иуIуащ, игъэжанащ. - НакIуэ иджы, зиусхьэн! - жиIэри пщыжьыр япэ иригъэщри езыр кIэлъиувэжщ аби, мэкъу еуэу щIадзащ.

Пщыжьым пщIэнтIэпсыр къежэхыу, Тхьэщэрыкъуэм зы ткIуэпс къемыкIуэу - лъэбакъуиблкIэ загъэкIэрахъуэурэ аргъынэр саржы­нищэкIэ яхьу махуиблкIэ мэкъу еуащ, а хуеишхуэри къалъэщIащ. КъалъэщIщ аби, Iэнэ ягъэхъури, зым нэхърэ зыр нэхъ ину стIогуищ ящIыжащ. ЯщIыжщ аби, загъэпсэхужа нэужь, Тхьэщэрыкъуэм унафэ ещI:

- Иджы, зиусхьэн, сэ сожьэ. Мыпхуэдэ махуэм сыкъэмысмэ, жэщым мо стIогум мафIэ едзи, гъэс - абы и нэхум сэ сыкъри­Iуэнущ. Ар сын иухрэ сэщIмэ, етIуанэм едз - сэ ар си гъуазэу ыкърикIуэнущ. Аргуэрыр сын иухрэ сэщIмэ, ещанэм едз - сэ ар си Iгъуэу сыкърикIуэнущ. Ещанэр сын иухрэ сэщIмэ, сэ сыщыIэжкъы­м дауи щIы, мо иныжь пщыIэм нэсыжи, абы уагъэкIуэдынкъым, шэжынщ.

Арати йоуэри Тхьэщэрыкъуэм и къэлътмакъыр - мис а зыми ахуэмыIэта къэлътмакъыр къыщIихщ, илъыр бдзантхьэти, шыуа­ным ирикIутэщ аби, игъэващ. ИтIанэ пщыжьыр зытеса шы гъуабжэ кIэхур кришалIэри быдэу зэщIишхащ бдзантхьэкIэ. Быдэу зэ­щIишхэри, Iэдэжу зыбгъуригъэувэжщ аби, макIуэ-мэлъей, ежьащ.

Тхьэщэрыкъуэ аурэ кIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ, зы дыгъэ гъуэгу къызэринэкIауэ, и гъунэм унэмыплъысу зы псышхуэ ин хуэзащ. Псышxy индылым адрыщIыр губгъуэшхуэт, шы гъуабжэ кIэхуищэрэ шы къуэлэн щийрэ жыхуаIэм хуэдэ иту. Ар иныжь щхьиблхэм яшт.

Тхьэщэрыкъуэ псышхуэ индылым зэпрысыкIщ, еуэри, шыбэм и зыбгъумкIэ къекIуэкIри, и щIакIуэ кIапэр, бгъэ дамэм хуэдэу, зэщIиутхыпщIэщ аби, шы гъуабжэ кIэхуищэмрэ шы къуэлэн щиимрэ зэщIигъащтэри кърихужьащ. Къеуэм, шыр къихум, къеуэм, шыр къихуурэ къыздэкIуэжым, иныжь щхьибгъум и хакIуэр хэцIэфтыжыну хуожьэ, арщхьэкIэ Тхьэщэрыкъуэ и шы гъуабжэ кIэхур я yжь итши, адэкIэ хэкIми химыгъэкIыу, мыдэкIэ хэкIми имыгъакIуэу иIыгъщ. Иныжьым и хакIуэр къодзакъэ, къедзакъэ щхьэкIэ кIэричыр бдзантхьэш; шы гъуабжэ кIэхури иодзакъэ, едзэкъэхункIи, къыкIэричыр лыщ. Апхуэдэу къыздэкIуэм, жэщ мэхъури, иныжьым и хакIуэр къарэ лъакъуищ жыхуаIэм щыщти, кIыфIым зыхигъэбзахэри яIэщIэкIащ.

Тхьэщэрыкъуэ ар къыщищIэм, зы жиIащи тIy хъункъым, жиIэри къэувыIащ, шыбэр гъуабжэ кIэхум къихуну къритри. МащIэрэ пэплъа, куэдрэ пэплъа - сытми нэхулъэ къыщызэкIэщIитхъым, щIыр хъейуэ хуежьащ. Нэхущым и дахэм жыгхэр ирищIыкIыу жьышхуэ къыкъуэуащ. Дыгъэр къыщыкъуэплъым деж дунеикъутэж къохъу. Абы хэту лъыпсыр къежэхыу къарэ лъакъуищыр къосыж, щхьибгъу фIэту зы иныжь къехьри.

- Мы си псым къикIыу, мы си щIыр иутэу, мы си шыр езыхужьар хэт и хьэ, хэт и хьэулей? - жеIэри уафэу къытогъуагъуэ, щыблэу къытогуащIэ иныжьыр.

Тхьэщэрыкъуэ и бжыр тхыцIакIуэ хуэдиз хъурт, жеIэ, ар едзри, хакIуэ бэкъум ныдедзэр аби, шыр егъэлъэпэрапэри, иныжьыр пэнцIывкIэ щIрегъавэ; и кIэхужьым нолъэдэкъауэри щхьэщолъадэ:

- Уи уафэр къыстебгъэгъуагъуэрэ уи щыблэр къыстебгъэгуа­щIэу, сэ уи шыпэ сыкъихуа уфIэщIрэ, хьэ зэрахуэм къыхэкIа! - ­жеIэри, джатэкIэ йоуэр аби, щхьиир фIехри зы щхьэр гъуахъуэу къэгъанэ. - KуцI илъмэ, урипсэуну а зыри урикъунщ; имылъыххэмэ, бгъури щай уасэкъым! - жеIэри Тхьэщэрыкъуэ къожьэж.

Иджы Тхьэщэрыкъуэ къыщежьэм, пщыжьым жриIат мыпхуэдэу.

- Мопхуэдэ махуэм жьышхуэ къепщэнущ, Iэуэлъауэшхуи къэхъунущи, умышынэ: а жьыр шыбэм къащIихуу аращ, а Iэуэлъа­уэр абы я шы лъэ макъыращ - апхуэдизу псынщIэу къэсхунущ сэ ахэр. Уэ абы я зэран къокIынкъым, - жиIэри.

Арати, а махуэр къэсри, Тхьэщэрыкъуэ къыщымысыжым, и жэщым хуэзэу пщыжьыр макIуэри зы стIогум мафIэ иредз. Ар сэщIри етуанэм иредз. Ар сэщIри, ещанэм иредз. Абдеж жьышхуэ къыкъуоу, Iэуэлъауэшхуэ къоIу, уафэгъуагъуэрэ щыблэ макъым хуэдэу - уафэгъуагъуэр шы лъэ макъырат, щыблэр щIопщ уэ макъыpaT. «Уэлэхьи, сыплъэнтэм мыбы», - жиIэри пщыжьыр жы­гышхуэ гуэрым дэпщеящ, жыгыр кунэфрэ и ку гъуанэм къуацэ-щIап­щэ телъэлъэжауэ апхуэдэти, гу лъимытэу пщыр теувэщ аби, ехуэхри къинащ.

Тхьэщэрыкъуэ шыбэр къихури къэсыжащ. Зиусхьэныр бгъуэтмэ къащтэ! Маджэ, мэгуо, мэзыр къызэхежыхь - игъуэтыркъым. Щтэуэ щIэпхъуэжауэ пIэрэ, жиIэри къыщигъэзэжым, гурым макъ зэхех. Жыгым бгъэдыхьэрэ едаIуэм - гурым макъыр абы и кIуэцIым къоIукI.

- Мыр слIо, зиусхьэн, мыбы щхьэ укъипщхьа? - егъэщIагъуэ Тхьэщэрыкъуэ.

- Сэ сыкъипщхьа абы, сыкъихуащ, - жи.

Тхьэщэрыкъуэ и джатэр кърех аби, и щхьэмкIэ къыщоуэ, и лъабжьэмкIэ щоуэжри, я кур пхъэ мажьэу кърех аби, пщыжьыр абыкIэ кърешыж.

- ИIэ, зиусхьэн, иджы ухуеймэ, шыпэм кIуэ, ухуеймэ шыкIэм къанэ: дыгувэ хъунукъым! - жи.

- Уэлэхьи, сэ шыпэм сымыкIуэфыну, шыкIэм сыкъэнэнщ, - жеIэ пщыжьым.

- НтIэ, умыбэлэрыгъыу къеуэ, мо хакIуэ къарэ лъакъуищри зыIэщIумыгъэкI!

Арати, шыр кърахужьэри къожьэж. ХакIуэм аргуэру игъэзэжыну щIэпхъуэри, шы гъуабжэ кIэхум игъэкIуакъым. Пщыжьым зыкъыхуигъазэри, пэмылъэщу IэщIэкI хъуащ. Епхъуэри и тхьэкIумэр къытричащ. КIэлъыпхъуэри и сокур къытричащ. Аргуэру кIэлъып­хъуэри и кIэ гуэрыр къыпичащ. Сыт ирищIами, хакIуэр IэщIэкIри ежьэжащ.

- Уэлэхьи, хакIуэр сIэщIэкIыжам, дауэ хъуну иджы? - къогуо пщыр.

- СлIо зэрыбгъэхъунур? Уэлэхьи, иджыпсту тIарэ хъужауэ къэсынмэ!

Арати, куэд дэмыкIыу къос тIарэ хъужауэ иныжь щхьибл:

- Мы хьэм къилъхуауэ, къэзылъхуар зымыщIэжу, си хэкум къихьауэ си шыбзыр зыхур хэт? Тхьэщэрыкъуэщ жысIэнти, иджыри сабэм хэсу мэджэгу.

Пщыжьым и бгъэр кърегъэкI:

- Сэращ уи шыбзыр зыхур! - жеIэри.

- Уий, мыштыкъ, уэ пхуэдэу сиIащэрэт ар зыхур! - жеIэри къыхуеплъэкIыххэркъым.

Пщыр жьым къытрипхъуэту бложри, Тхьэщэрыкъуэ дежкIэ еунэтI. Иныжьыр щынэсым, Тхьэщэрыкъуэ къызоуэкI аби, къреудых, и кIуэцIым хьэпшыр ипщхьэн хуэдэу къыхуеугъуэнри.

ИтIанэ пщыжьым къогуо:

- Iэмал иIэххэмэ, умыгъакIуэ а хакIуэр: уэлэхьи, иджы, къэкIуэнур нэхъ къуабэбжьабэжмэ! Умыбэлэрыгъ! - жи.

Арати, хьай-сий жиIэху, мо хакIуэ кIэхъуа-щхьэхъуар-1 иубыдын имыгъуэтыжу IэщIокIри мэкIуэж.

Йоуэри, къыкIэлъос етIуанэр:

- Уий, зинэкIэ къалъхуауэ, къэзылъхуар зымыщIэжу, мы ди хэкум къихьауэ, дядэри иукIыу, ди къуэшри дигъакIуэу мы ди шыбзыр зыхур хэт? - жиIэурэ. - Тхьэщэрыкъуэращ жысIэнути, сабииуэ сабэм мэджэгури хэсщ!

- Сэращ уи шыбзыр зыхур! - жеIэри пщыжьым и бгъэр кърегъэкI.

- Уий, мыштыкъ, уэ пхуэдэ мыгъуэу сиIащэрэт ар! - жиIэри щыблэжым пщыжьыр жьым кърихьэхащ, жи.

Иныжьыр щынэсым, Тхьэщэрыкъуэ зыкъригъэзэкIри, къеуэщ аби, къриудыхащ, и ныбэм кхъуэ шыр ипщхьэн хуэдэу къыхуиу­гъуэнри.

ИтIанэ пщыжьым къогуо:

- Iэмал закъуэ иIэххэмэ, иджы зыIэщIомыгъэкI а угъурсызыр: Уэлэхьи, ещанэу абы къихьынур псом хуэмыдэж! - жи. - Умыбэлэ­рыгъ!

АрщхьэкIэ мо пщыжьыр Iэбэлъабэурэ къыхуэмыубыду хакIуэр IэщIэкIри кIуэжащ. Къэнэжарати, нэхъыщIэ дыдэр къихьащ.

- Мы ди щIым къихьэу, мы ди псым хэфу, дядэр иукIарэ ди къуэшитIри дигъэкIуэжауэ мы ди шыбзыр зыхур хэт? Тхьэщэры­къуэр уэрауэ щытми, усIэщIэмыкIынкIэ, Уащхъуэ Мыващхъуэ KIa­нэ! - жи иныжьым, мэкIий, мэгуо, йохъу-йолъ.

- Сэращ, - жи, - уи шыбзыр зыхури, уи адэр зыукIыу уи къуэшитIри дэзыгъэкIуэжар! - пщыжьым.

- Уий, мыштыкъ, уэ пхуэдэу къэнащэрэт ар! - жиIэри, щыблэ­жым, абы и жьым пщыжьыр шым кърихьэхащ.

Тхьэщэрыкъуэ къаплъэщ, къилъагъури, къэувыIэщ аби, жиIащ, жи, мыпхуэдэу:

- Иджыри къэс пэ уэгъуитIри сысеящ, иджы пэ уэгъуэр уэ узотри къауэ! - жери.

Иныжьыр сэгъындакъкIэ къауэри, Тхьэщэрыкъуэ и куэ лыпцIэр, джэду ипщын хуэдэу, кIуэцIрихащ.

- Умыбэлэрыгъ, иныжь, иджы! - жиIэри, Тхьэщэрыкъуэм къыт­риубыдэщ аби, къеуэри, иныжьым и гур зэрылъым деж, хьэпщIэу ижын хуэдэу, кIуэцIрихащ.

Тхьэщэрыкъуэ епхъухри, мылыф IэмыщIэ къричщ аби, и куэ уIэгъэм ирикуащ:

- Умыгузэвэж иджы, зиусхьэн, уэлэхьи, сэ си Iуэхум, а хакIуэр дяпэкIэ зы щIыпIэ кIуэжмэ! - жиIэри.

ИтIанэ шы гъуабжэ кIэху цIыкIур къриджэри, пщыжьыр игъэшэсащ:

- МобыкIи йомыIуэнтIэкIыу, мобыкIи къомыIуэнтIэкIыжу мы шым уздихьым кIуэ! - жиIэри. - Зы лIыжьрэ зы фызыжьрэ я деж уихьынущи, кIуэ!

Пщыжьыр, йоуэри, макIуэ шым здихьым. Чэщанэ гуэрым Iуихьати, йопсыхри лIыжьымрэ фызыжьымрэ яжреIэ:

- Тхьэщэрыкъуэ уIэгъэ хъуащи, къыводжэ! - жеIэри. ЛIыжьымрэ фызыжьымрэ бгъэш яIэти, бгъэшым шэсри къэсащ, жи, азы сыхьэтым. УIэгъэр ягъэкъабзэщ, япхэри, итIанэ жаIащ, жи, мыпхуэдэу:

- УIэгъэ зэикI умыхъуну жыпIати, тIy! - жаIэри.

- ЖысIа щхьэкIэ сыхъуащ, мис! - жери дыхьэшхащ. - УщIа­лэху уоделэ жыхуаIэращ.

Абдежым фIыуэ зыщагъэпсэхущ, уIэгъэр аргуэру зэ япхэжри къежьэжащ Тхьэщэрыкъуэмрэ пщыжьымрэ. Шы гъуабжэ кIэхуи­щэмрэ шы къуэлэн щиймрэ къахуурэ мэзышхуэ гуэрым къыбгъу­рыхьащ. Мэзыр инт, Iувт хэкIыпIэ имыIэу. Абы и курыкупсэм деж гъуэгушхуэ кIуэцIрыщIыкIат, жи, мо IэплIакIуэхэр пихым-къызэ- ридзэкIыурэ кIуэцIрыкIырт а мэзым зыгуэр. Тхьэщэрыкъуэ къэувыIэри жиIащ, жи:

- Уэлэхьи, зиусхьэн, сэ уэ гъусэ усхуэмыхъуну, - жери. - Сэ гъусэ схуэхъунур мыбы кIуэцIрыкIыращи, уэ кIуэж! Къохъусыж къыбжезыIэм саугъэту зыш ет.

- Уэлэхьи, сэ сымыкIуэжыфыну! - жи пщыжьым.

- НтIэ, мо шыбзыхъуэ пщыIэм нэси, сэ унафэ сщIауэ яжеIэ жэмыхъуэ пщыIэм унагъэсыжыну, - жи Тхьэщэрыкъуэ. - Апхуэдэу­рэ мэлыхъуэ пщыIэм унэсыжмэ, адэкIэ укIуэжыфынщ, умыкIуэ­жыфмэ, уашэжынщ.

Арати, пщыжьыр къиутIыпщыжри езы Тхьэщэрыкъуэ пхъэпых гъуэгум теуващ. КIуэм-кIуэурэ, пхъэ пыхыныр щигъэтри, еIэм жы­гыр къричым, къричар ижьымкIэ хидзэм, еIэм - адрейр къричым, къричар сэмэгумкIэ хидзэурэ - апхуэдэу гъуэгум техьэжащ. Техьэж­ри, абы тету кIуэм-кIуэурэ, мэзым пхыкIри, зы псынащхьэ дахэ гуэрым деж зы пщIэгъуалэ къаз хъуакIуэу щыту хуозэ. Еплъри­ - шым тесар щIакIуэм кIуэцIылъу жейрт. ЦIут жимыIэу зригъэлъэтэхри, и щIакIуэм зыкIуэцIигъэджэразэщ аби, бгъурыгъуэлъхьащ абы Тхьэщэрыкъуэ.

Арати, и жеин ирикъури, пщIэгъуалэ къазым тесыр къэушащ.

Къэушри къыбгъурылъыр щилъагъум:

- Мышынэу мы си лъэужьым кърикIуэу къызбгъурыгъуэлъхьам сэ сыкъелынкъым! - жери, и алъпым шэсщ аби, кIуэри шы гуп къихуащ.

Тхьэщэрыкъуэ къэушри - пщIэгъуалэ къазыр щытыжтэкъым.

- Уэлэхьи, абы лIыгъэ иIэмэ, зы щIыпIэ мыкIуэн, мыбы къигъэзэжынмэ. Сэри апщIондэхукIэ мэзыр къэсплъыхьынмэ! -­ жиIэри мэзым хыхьащ.

Мэзыкум гъуэгу гуэр кIуэцIрыкIырт. А гъуэгум хъаныжь гуэрым и чырэхэр ирикIуэрт, дыщэ яхьу, фIыгъуэ яхьу, гъэрхэр яхуу. Тхьэщэрыкъуэ ятеуэщ аби, хъаныдзэр хьэлэч зэтрищIэри, гъэрхэр, иутIыпщыжащ; чырэр ятелъыр зэрателъу, къихуащ.

ПщIэгъуалэ къазыр къэсыжри шыбэр къыхуигъэлъэгъуащ Тхьэ­щэрыкъуэ:

- Мыр къыщIежьар шыбэ хуейуэ ара къыщIэкIынщ жисIэри мыр къыпхуэсхуащи, мэ, узот! - жи.

- Сэ шы къэслъыхъуэркъым. Cэ къэслъыхъуэр щауэгъущ, - жи Тхьэщэрыкъуэ. - Уэ шырэ мылъкурэ ухуеймэ, мес, мо лъэбышэжь къомыр узот: уи натIэ иукIащ! – жери махъшэ чырэр хугъэлъагъуэ.

- НтIэ, щауэгъу ухуеймэ, сымис! – жи пщIэгъуалэ къазым тесым. – ТIэкIу дедзэкъэнщи, зекIуэ дежьэнщ.

Арати, пщIэгъуалэ къазым тесым нэбгъэф пшэр еукI, Тхьэ­щэрыкъуэ мафIэ ещI, мыр дзасэ хъунщ жихуиIэ жыгыр къреч аби, нэбгъэфыр фIелъхьэри игъажьэу щIедзэ. Мо лIы бланитIыр мэжэлIагъэнти, къыкIэрыжьыкIыр яшхым, къыкIэрыжьыкIыр яшхыурэ, дзасэ пцIанэр ягъэкIэрахъуэу къаIэщIэнащ. ЗагъэнщIа хъунти, псы фIыуэ ефэжащ.

- НакIуэ иджы, щауэгъу ухуеймэ, нежьэ, си ныбжьэгъу! – жери пщIэгъуалэ шур мэшэсыж.

Тхьэщэрыкъуэ ижьырабгъур иретри зэдожьэ. Аурэ кIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ тенджыз гуэрым нос. Носри къоувыIэ. Зэпроплъ тенджызми, Тхьэщэрыкъуэ ирегъэлъагъу тенджыз тIуащIэм хъухъу­рэ-щыщу шыбз гупышхуэ дэту. ПщIэгъуалэр тенджызым хэпкIащ зэпрыкIыну; Тхьэщэрыкъуэри кIэлъыхэпкIэри кIэлъикIащ. ПщIэ­гъуалэ къазыр сэмэгумкIэ къекIуэкIщ аби, шыбзым къеуэр иригъэ­жьаш; Тхьэщэрыкъуэ ижьымкIэ къекIуэкIри, ари шыбзым къеуэу хуежьащ. Шыбз гупышхуэр тенджызым кърагъэсыкIри тенджыз псыхъуэм траутIыпщхьащ. ХакIуэр ихъу-илъти, пщIэгъуалэ къазым жеIэ:

- Тхьэщэрыкъуэ, мы хакIуэр упэрымыуэу гъэкIуэж! Сэ силъ сщIэжыну аращ сыкъыщIэкIуари, уз плъэкIынуми деплъынщ.

ХакIуэр яутIыпщыжри, нэсыжауэ пIэрэ щыжаIэм, плъэри, хакIуэм щхьибл фIэту зы иныжь абрагъуэ къихьy ялъэгъуащ: гъуэрэ-бжьэуэ² къызэпрокI, тенджызым къыхыхьауэ. Къоери, пщIэ­гъуалэ къазым тесымрэ абырэ хэтIэхэсэ зэдэжэгуу ирагъажьэ: иныжьым хитIэри - пщIэгъуалэ шур и лъэгуажьэм нэс хисащ; пщIэгъуалэ къазым хитIэри - иныжьыр и бгырыпхыпIэм нэс хисащ; къыхэпщыжщ иныжьри, еуэщ аби, пщIэгъуалэ шур и гъуэншэдж­щхьэпс пхапIэм нэс хихуащ; къыхэпщыжщ пщIэгъуалэ шури, еуэщ аби, иныжьыр и къурмакъейм нэсыху хиукIаш.

- Уэ си хакIуэ къарэжь, нобэ хуэдэ зы махуэти ущIызесшар! - жери маджэ иныжьыр.

ХакIуэм зыкъригъэзэкIащ, пщIэгъуалэм тесым къеуэну. Тхьэщэ­рыкъуэ епхъуэщ, и кIэбдз ижьыр иубыдщ, хурхурху жиIэу игъэкIэрахъуэри, тенджызым хидзаш, жи, хакIуэр. Арати, иныжьым и дунейр абдеж щиухащ.

- Уэхухуху, ари си зылъти, сщIэжащ! - жи пщIэгъуалэ къазым.

МыдэкIэ тенджызым хидза хакIуэ къарэжьыр аргуэру кIуэжри етIуанэ гуэрыр гъуэрэ-бжьэуэ къихьащ. Абы щхьитху фIэтт.

ПщIэгъуалэ къазым ари ещхьыркъабзэу щIым хихуащ. Абы къэуэну хакIуэ къарэжьым зыкъышигъазэм, Тхьэшэрыкъуэ пхъуэри, и кIэбдз сэмэгур къыIэщIыхьэщ аби, игъэкIэрахъуэри тенджызым шкIумпI жиIэу хидзащ.

- Уэхухуху, ари си лъы етIуанэти, сщIэжащ! - жи пщIэгъуалэ къазым. - Иджы, Тхьэщэрыкъуэ, псом хуэмыдэжщ къэкIуэнур: сыпэмылъэщ хъумэ, умыбэлэрыгъ!

Арати, а напIэзыпIэм къос гъуэрэ-бжьэуэ ещанэр. Абы щхьищ фэтщ.

Къэсщ, пщIэгъуалэ къазымрэ абырэ зэрыубыдри зэрыхэтIэзэрыхэсэу щIадзащ. ПщIэгъуалэм тесыр хитIэри, зэ хэтIэгъуэу и бгырыпхыпIэм нэс хихуащ. Къыхэпщыжщ, иныжьыр хитIэри, зэ хэтIэгъуэу и бгырыпхыпIэм ерагъкIэ нигъэсыфауэ аращ. Къыхэпщыжщ, пщIэгъуалэ къазыр хитIэри, етIуанэ хэтIэгъуэм и дамащхьэм нигъэсащ. КъеIэри къыхэкIыжыфакъым.

«Хуит сыхъуащ иджы и щхьэр фIэсхыну», - жиIэри щхьищыр и джатэм щеIэбым, Тхьэ­щэрыкъуэ епхъуэри пщIэгъуалэ къазыр къыхитхъыжащ. КIэлъыпхъуэри, ар къыздыхитхъыжам деж иныжьыр хихуащ къурмакъейм нэс. Хихуэри, итIанэ пщIэгъуалэм тесым жриIащ:

- Мис, уилъ пщIэжынум, ухуитщ иджы! - жиIэри.

Арати, ещанэм и дунейри абдеж щиухащ.

- Уэхухуху, си лъы ещанэри сщIэжащ иджы! - жиIэри пщIэ­гъуалэ къазым и гур псэхужащ.

ХакIуэ къарэжьри афIэкIа еIэжакъым тенджызым икIыжыну.

ЗэщауэгъуитIми шыбэр кърахужьэри къожьэж. КъэкIуэжым-къэ­кIуэжурэ банэ мэзышхуэ къыхуозэ, хъурейуэ иту. Шыбзыр абдей яутIыпщ.

- Иджы, Тхьэщэрыкъуэ, уэ мыбдеж щыт, - жи пщIэгъуалэ къазым, - сэ иджыпсту къэзгъэзэжынщ, - жери банэбгъумкIэ йо­жэкI.

БанэбгъумкIэ йожэкIри, банэр къричым къызэригъэувэкIыурэ кIуэцIрыкIащ. Ар Тхьэщэрыкъуэ щилъагъум, езыми банэр къричым къызэрыгъэувэкIыурэ кIэлъыкIуэцIрыкIащ. Банэ мэзыкум унэшхуэ итт, жи, зэщIэцIууэу. ПщIэгъуалэ къазым и шыр фIидзэри унэшхуэм щIэлъэдэжащ. Тхьэщэрыкъуэ и шыр фIедзэри кIэлъыщIохьэ. Зы бжэ деж къоувыIэри - зэрыгъэкIий макъ зэхех:

- Тхьэ, дянэ, си лъыр сщIэжам! - жи зы макъым.

- ЛIы хуэдэу пщIэжауэ щытмэ, быдзышэу узэзгъэфар хьэлэл пхухъу! - жи адрей макъым.

- Тхьэ, лIы хуэдэу, сщIэжам, тхьэ, къыздэзыщIэжари си гъусэм!

- Дэнэ щыIэ-тIэ?

- Сымис! - жери щIохьэ.

ПщIэгъуалэ къазым тесар хъыджэбзт, жи, набдзэ зытелъым я нэхъ дахэу хъыджэбз дэгъуэ гуэрт, цIыхубз щыгъынкIэ зихуэпэж­ри, унэкум къиувэжауэ. Арати, хъыджэбзыр къопсалъэри:

- Зыгъэпсэху иджы хуиту, - къыжреIэ Тхьэщэрыкъуэ. - Шыхэ­ри зыщIыпIи кIуэнкъым.

Тхьэщэрыкъуэ игъэгъуэлъщ, езыр къыщIэкIри шыхэр банэ фэхум ириутIыпщхьащ. Тхьэщэрыкъуэ фIыуэ зигъэпсэхущ, къэушыжщ аби, шха нэужь, къыжреIэ, жи, хъыджэбзым:

- Иджы, Тхьэщэрыкъуэ, уэ улIмэ, сэ сыфызщ. Уэр нэхъ лIыгъэ зиIи сэ сыхуейкъым: гугъу укъыздехьащ, лIы хуэдэуи силъ сыбгъэщIэжащ. Сэ дэлъхуибл сиIащ, - жи хъыджэбзым, - нартщ хужаIэу. Блыри а иныжь зэшищым яIэщIэкIуэдати, сэ силъ сымыщIэжауэ мы дунейм псэху щызиIэнутэкъым. Уэ уи сэбэпкIэ си гур зэгъэжащи, уэ къысхуэпщIыр си унафэщ: щхьэгъусэ уимыIэмэ, щхьэгъусэ сыпхуэхъунщ, щхьэгъусэ уиIэмэ, шыпхъу сыпхуэхъунщ.

Тхьэщэрыкъуэ хъыджэбзыр фызу къишащ. Япэ жэщым щIыхьэ­жри жриIащ:

- Зэщауэгъуу къэткIухьыху, уи цIэр жысIэу сыноупщIакъым, иджы щхьэгъусэ сыщыпхуэхъуакIэ уи цIэр сщIэн хуейщ, цIэ уиIэххэмэ! - жери.

- ДызэщауэгъухукIэ сэ бжесIэ хъун цIэ сиIакъым, - жи хъыджэбзым. - Щхьэгъусэ сыщыпхуэхъуакIэ, си цIэращи, ДыгъэкIэ къызэджэ!

Арати, гу зыщахуа нэужь, Тхьэщэрыкъуэ унафэ ищIри, къуажэм къэкIуэжыну къожьэж. КъызэрыкIуэжыр хъыбару пщыжьым къыIэ­рохьэ:

- Мыращ, мыпхуэдэ шу ахъырзэманитI къокIуэри, хэтми тщIэркъым! - жеIэри.

- Сыт я шыфэлIыфэ?

- Зыр пщIэгъуалэ къазщ, адрейр шы гъуабжэ кIэхущ, я фащэр мыпхуэдэщ.

- Уэлэхьи, пщIэгъуалэм тесыр сымыцIыху, ауэ шы кIэхум тесыр, тхьэм ещIи, Тхьэщэрыкъуэщ, - жиIэри гузэващ пщыжьыр, къыжриIар зэримыгъэзэщIам щхьэкIэ.

Пщыжьыр къыщыкIуэжам щыгъуэ и гуащэм зыхуигъэщIэгъуауэ щытащ:

- Тхьэщэрыкъуэжьри згъэкIуэдри, шыбэр къэсхури сыкъыпхуэкIуэжакъэ! – жиIэри.

Арати, шу ахъырзэманитIыр къэсри, дыхьащ пщыжьым деж.

Къапежажьэри ирагъэпсыхащ, ирагъэблэгъащ: уэ фадэр къыхуащ­тэ, уэ ерыскъыр къыхузэблах, уэ къыхузэблож. Шу ахъырзэмани­тIыр мэтIысри, Тхьэщэрыкъуэр къоупщI, жи, жылэр зэрызэхэту:

- БжесIар бгъэзэщIа? - жери. - Къохъусыж къыбжезыIэм сау­гъэту зыш ет бжесIатэкъэ? Къывита, жылэ? - захуегъазэ жылэм.

Зрита зыри къахэкIакъым. КъащыхэмыкIым, Тхьэщэрыкъуэ унафэ ещI:

- Мыбы къихуа шыбэр къыздикIар езым жреIэж! - жери.

Сыт ищIэжынт пщыжьым, къригъажьэри зэрыщытар тэмэму къиIуэтэжащ. Гуащэм и жьэр Iурыхуауэ къеплъурэ, псори къыжиIэ­жащ, пцIы иупсыну Iэмал имыгъуэту.

- Плъагъурэ, зиусхьэн, пцIым лъакъуэ зэрыщIэмытыр? - жи Тхьэщэрыкъуэ. - Айдэ, шыр сыкъэзылъхуа къуажэжьым яйщи, ирагуэш!

Пщым и пщыгъуэри гуащэм и гуащэгъуэри ящхьэщихщ аби, цIыхур хуит ищIыжащ, езы Тхьэщэрыкъуэрэ Дыгъэрэ я анэм деж къэкIуэжащ. ТхьэлъэIушхуэ ящIыжри, я анэр фитоным ису яку дэту яшэри я псэупIэм ягъэзэжащ. Нобэр къыздэсам тхъэрэ шхэуэ, зыхуей ягъуэту банэ хъурейм исщ, Къызбрун къуажэкIэм фехмэ, флъагъунщ.

1. КIэхъуа – щхьэхъуа - кIэрэ тхьэкIумэрэ зыпымытыж жыхуиIэщ.

2. Гъуэрэ-бжьэуэ - кIийуэ, хъущIэу, жыхуиIэщ.

 

АДАКЪЭЖЬ ПСЫВЭ ХЭУПIАЩ

Еуэрэ-еуэрэт, жи, Гулъ и цIэу зы джэд пщэ пцIанэжь щыIэти, абы деж Адакъэжь хьэщIапIэ къэкIуащ. Адрей хуиупщэфIахэм къадэ­кIуэу, пIастэ гъуэжьыфIи ищIри, хутригъэуващ. ПIастэр Адакъэжь игу ирихьати, къелъэIуащ:

- КхъыIэ, Гулъ, уи пIастэ щIыкIэр сэри сыгъащIэ! - жиIэри.

- Ан-на, сэ пIастэ щIыкIэ лей сиIэ! - жи Гулъ. - Iусыпсыр къавэу зэрыхуежьэу, шыуан дзакIэм сыдолъейри, адэкIэ сылъэм-мыдэкIэ сыкъэлъэжурэ сощIри, сщIар апхуэдэ мэхъу.

Адакъэжь къокIуэжри, и пщэфIэгъуэр къыщыскIэ, Iусыпс трегъэувэ. Псыр къавэу щыхуежьэкIэ, Гулъ зэрыжиIам тету, шыуан дзакIэм долъейри, адэкIэ лъэм-мыдэкIэ къэлъэжу щIедзэ: бахъэ пщтырым къегъэмэх Адакъэжьри псывэм хоупIэ. Абы ирихьэлIэу Гулъ хьэщIапIэ къокIуэ. И ныбжьэгъум къыщыщIар щилъагъукIэ, и жагъуащэ мэхъу аби, езым зефыщIыж.

Ар Къуаргъыжь щилъагъукIэ хьэлэмэт шохъу:

- Мыр слIо, Гулъ, щхьэ зыпфыщIыжрэ?

- Адакъэжь псывэ хэупIати, сэ абы нэхърэ сынэхъыфI жысIэри зысфыщIыжащ, - жи Гулъ.

- АтIэ сэри зыкъэзгъэнэжын - жеIэри зы къабзий къызытринэжыркъым.

Ар ЩIым щилъагъукIэ егъэщIагъуэ:

- Мыр слIо, Къуаргъыжь, щхьэ къабзий къызытумынэжрэ?

- Адакъэжь псывэ хэупIат, Гулъ зифыщIыжати,