Тигил айласы кеткендей орунтукка шалак отурду да.

Рыжый, кечир Толик... тфу... Жер кускур, сени кайсыл атыңдан атарды да билбей калам, иш өтө чатак. Сага "конок" келет. Менин күчүм аларды токтотушка жетпейт. Өз жаным аман калса болду. Эгер кандайдыр бир жашырган "сырың" болсо айтып кутул. Ошондо, балким, жаның калат. Мени "келди", -деп айтпа. Кеттим - деди да кайра чыга жөнөдү.

- Токточу, менде чын эле "коноктун" келишин үйдөн күткөндөн башка жол жокпу? - деди эле тигил кайрылып карап туруп:

- Рыжый... Рыжый... кайран карышкырым, картайган экенсиң. Жолу болсо келемби? Жөн эле "сууга чөгө турчу" деп телефон кагып койбойт белем. Сен сага кандай "конок" келээрин элестете да албайсың - деди да чыгып кетти.

Рыжый турган ордунда каткан бойдон кала берди. Мээси ысып чыкты. Бул ташкенттик майда ишке минтип чуу көтөрчүлөрдөн эмес. Демек, иштин бүткөн жери. Качар жер калбаса керек. Бөлмө ичинде ойлуу ары-бери басып турду да "Башка келгенди көрөйүн. Акыры бир өлүм. Эртедир-кечтир ушул сызыкка жетмекмин" деп өзүнө-өзү кайрат бере боюн жыйнады.

Анан эки жаш сакчысын чакырды. Экөө тең келгенден кийин аларды диванга отургула деп коюп өзү адатынча ары-бери баса:

- Селсаяктарым, силер мага ушул кезге чейин ак кызмат өтөдүңөр. Рахмат. Эми силердин убалыңарга калгым келбейт. Үнсүз басып барып дубал боорундагы картинаны алып, артындагы сейфти ачты да, пачкалаган долларларды алып чыгып бүт болгонун тең экиге бөлүп экөөнө карматты да, сөзүн кайра улады - Силер жашсыңар. Ошондуктан жашашыңар керек. Мына экөөңө эки паспорт. Мурда эле даярдатып койдум эле. Эски СССРдин паспорттору. Менин тилимди алгыла да, бүгүндөн калбай Россияга же Казакстанга кеткиле. Анан акыркы айтарым, кылмышка экинчи барбагыла. Жаңыча жашоо баштагыла. Болду. Сөз бүттү - деди.

- Тигил экөөнүн ооздору ачыла, эстери ооп калышты. Бири;

- Босс... кантип, - деп келатканда

- Сүйлөөнүн кажети жок. Коштошуу үлпөтүнүн да кажети жок. Азыр мага "конок" келет. Аларды эч ким токтото албайт. Ошондуктан аман калгыңар келсе тез чыгып кеткиле - деди да өзүнүн төрдөгү демейдеги орунтугуна барып шалак отурду.

Тигилер иш өтө коркунучтуу экенин туюшуп шаша чыга жөнөштү.

Ххх

Оор машыгуудан кийин муздак сууга чайканып келип жыгачтын үстүнөн эле дермантин каптап койгон катуу текчеде сулк жаткан Мырза уктайын деп да уктай албады. Ушул шаарга келгенден бери машыгуу, шаарда машина айдап, түрлүү сый кийимдерди жарашыгы менен кийип койкоюп басуу, сый сүйлөө өңдүү тажатма окуулардан башка жумушу жок. Тажай баштады. Өткөн өмүрүн ойлой баштады. Келечегин ойлой баштады. Тигил тоо арасындагы согуш лагеринде жүргөндө, Ооган жеринде боевиктер менен жүргөндө ойлонууга убакыт болчу эмес. Азыр капаска түшкөнсүп буулуга баштады. Тоолордун кокту-колотун кезип, талаа кезип жортуп жүргөн карышкыр капаска түшкөндөй абалда, темир торду кажып, тиги бурчка, бул бурчка бир урунуп, ээндикти, эркиндикти сагынып, астынан чыккан аңга каалагандай тишин батырып ысык канын төккөндү сагынып буулуккандай буулуга баштады. Тим эле шаар турмушу жүдөтүп ийди. Бири-бири менен жасалма жагынып сүйлөшмөй, ичинен жегиси келип турса да ыржайып күлүп тосуп, жымыңдап узатмай тажатып жиберди. Так ушундай жөнөкөй атрибуттарды жасай албаганы үчүн кагуу жечү болду.

Канчалык "мыкты" деген спорт залың да бирде кырга тик чуркап чыгып, бирде тик ылдый сайылып түшүп, бирде бут эшилген кумга баткан талаа лагериндеги машыгууларга кайдан жетсин. Атайын машыгуу машиналарын күрсүлдөтүп эки-үч сааттап көтөрүп, чоюп жатып тер чыгарат да тажап кетип колун шилтеп басып кетет. "Леп" эткен жел жок бөлмөдө ок атып машыккандан тажайт. Мындай жерде машыккан "көзгө атарлар" тоого барып көрбөйт бекен. Кырдагы шамал менен ойдогу шамалдын айырмасын туюп, окту шамал канчага бурарын туюп, бутага тийгизе алат бекен? Хе... бутаны кой, огу кайда кеткенин билбей калаар. Ошондуктан тоонун жапайы бөрүлөрү жылуу үйдө багылган аюудай иттериңди да коөндой гана пырпыратып баса калып, тытып салып жүрүшпөйбү. Мунун сырын Мырза так ушул жылуу-жумшак спорт залга кирип алып оңтойлуу орундуктарда машыгуучу машиналарды чойгулаганда түшүнүп жатпайбы.

"Силерге ойлонууга убакыт бергенге акым жок. Силер бардык ишти ойлонбой так, тыкан, шамдагай аткарууга көнүшүңөр керек. Силер ойлоно баштасаңар менин бүт жасаган эмгегим талаага кетет" деп калчу тоодогу согуш лагериндеги машыктыруучусу. Мунун сырын да ушул жерден түшүндү.

Өзү жашы канчада экени белгисиз Раджу аттуу картаң индус өзгөчө Мырзанын жети теринт чыгарып эзүүчү. Жаман көргөнүнөн эмес жактырганынан ошентер эле. Өзү билген бүт өнөрүн Мырзага гана чечилип башкалардан бөлүп өзүнчө үйрөтөр эле. Калган өмүрүмдү дагы сендей окуучуга туш боломбу кудай билет. Билгеним башым менен кетпесин сага таштайын деп көп айтчу. Мырза ага терең деле маани берүүчү эмес. Үлгүлүү окуучу катары гана тырышып үйрөнө берүүчү.

Жыйырман өтүп калган жаш өмүрүндө артына кылчайса эстегидей деле таттуу күндөрү жок экен. "Балалыктын татуу күндөрү" дешет. Кайдан. Балалыгы... Жетимкана... ар кимдердин колунда... анан, күтүүсүз согушчандарды окуткан лагерге түшүшү. Мына болгон өмүрү. Ичин тызылдатып жүрөгүн дайыма эзген, эс тартканы көкүрөктө келаткан бир суроо бар. Атам ким? Кандай неме? Энем ким? Кандай неме? деген. Акыл кирген сайын башкалардын ата-энесин көргөндө "мен деле ата-энемди бир көрсөм, жок дегенде сыртынан эле бир көрүп койсом" деп Кудайдан тиленип-тиленип эч кимге көрүнбөй жуурканына чүмкөнүп өксүп-өксүп ыйлачу.

Анан жатып алып кыялдана берчү. Күндөрдүн бир күнүндө, атам менен энем ээрчишип кирип келишсе. Экөө тең келишкен сулуу, сымбаттуу немелер болсо "Балам, сени биз ишке байланыштуу таштап кетүүгө аргасыз болдук эле, эми алганы келдик. Мындан ары биз бөлүнбөйбүз дешсе" дечү. Ал түгүл ата-энеси үчүн түрлүү шылтоолорду да ойлоп тапчу. Бирде, экөө атайын тапшырма менен түндүк муз океанына кетишкен десе, бирде, Антарктидага жиберчү. Деги ата-энесин акташ үчүн ойлобогону жок эле.

Анан калса жетимканада сейрек болсо да мындай окуялар кездешчү. Кээде энеси же атасы издеп келип алып кетсе, кээде ата-энеси чогуу келип баласын ыйлап-сыктап алып кетүүчү.

Мырза ошондо ата-энесин тапкан баланын кубанычы кандай болду экен? Биринчи эмне деп ойлоду болду экен? Өзүн кандай сезип кетти болду экен? деп ойлой берчү. Көп күндөргө чейин ошондой окуя эсинен чыкпай, ал түгүл түшүнө да кире берчү. Бирде өзүн ошол ата-энесин тапкан баланын ордунда көрсө, бирде ата-энеси Мырза экен деп башканы алып кетип, "Ал силердин бала эмес. Силердин балаңар менмин. Адашып калдыңар" деп аркасынан чуркап жетпей, демигип атып ойгончу. Мына эсинде калган балалык күндөр дегени.

Баса, жан кишиге айта элек бир сыры бар. Эстегенде жүрөгү туйлап ууртунда ууру күлкү ойной түшөт.

Окуя Көлдөгү жетимкана жабылардан жарым жылча мурда болгон. Директордун мал баккан досу бар экен. "Балдарыңдан бирөөнү бербейсиңби, жайлата кой кайтарганга жардам берсин", деп сурап келиптир. "Ушул бала мыкты. Өзү чынчыл. Жумушту да так жасайт. Жүргөн-турганы да жакшы. Куулук-шумдук дегенди билбейт. Аты айтып тургандай эле чыныгы "Мырза" деп аябай мактап кошуп берди.

Ошентип жайлата кой кайтарып, ошол малчынын үйүндө жүрүп калды. Өзү ак көңүл, бажактаган шайыр адам боло турган. Аялы да кыялы жумшак жакшы киши болчу. Үч кыз, эң күчүүсү бирге чыга элек эркек, төрт балалуу немелер эле. Эң улуу Асел аттуу кызы Мырзадан бир жашча кичүү болчу. Алгач бул үй-бүлөдөн өзүн чоочун сезип, жалаң өзүнүн милдети болгон мал менен алектенип, малчынын колуна кол, бутуна бут болуп жүрсө, бара-бара билинбей эле үйдөгү кичинекей балдарга каралаша коюп жүрүп бир үй-бүлөдөй болуп, кантип аралашып кеткенин да билбей калды. Кантсе да жашы тең чамалаштык кылып өзгөчө Асел менен алышып ойноп кеткен күндөрү көп болоор эле. Ошондо да өзүн эркек сезип боюн оолак кармаганга аракеттенчү. Ага болбой ата-энесинин көзү мындай болсо эле Асел тийишип жанын койчу эмес.

Күз келип айыл четиндеги сарайга көчүп келишкен. Мырзаны болсо "Сен окуп чилистен болмок белең. Бир айча кеч барсаң эч нерсе болбойсуң. Директор досума өзүм айтып коөм. Балким, сүйлөшүп бизге бала кылып алам" деп окуусуна жибербей жүргөн эле.

Ушундай күндөрдүн биринде Асел экөө уй айдап келатып кыз суроо берип калды

- Мырза сен өбүшүп көрдүң беле? - деп. Мырзанын бети дуулдай түштү. Өмүрүндө биринчи жолу кыздын астында чекеси тердеп эмне сүйлөрүн билбей калды.

- Жок - ... деди үнүн пас чыгара. Өзү шыпылдаган ачык айрым Асел Мырзанын астына тура калып:

- Кел өбүшөлү? - деди.

- Тим эле коөлучу - ... деди Мырза үлдүрөп.

- Эркексиңби? - ... деди Асел мурчуя. Кантсе да намыстана түшкөн Мырза:

- Мейли - деди да Аселдин бетинен "чоп" дедире өөп койду. Аселдин бети алоолонуп кызарып кетти. Шап эки колу менен бетин баса калып чуркаган бойдон кетти.