Пермь йылмылаште да марий йылмыште гына вашлиялтше лексике

Удмурт ден коми йылмылаште да марий йылмыште веле 24 мут пелашым муэш: вӱчӧ, йочы (йочыпу), кага, кагаяш, комдо, лошташ «канде»(Силаши), лугаш, мучывуй.

Тылеч посна коми йылмыште да марий йылмыште гына вашлиялтше 25 шомакым мумо: воштылаш, вынер, ись (ись ышташ), йончаш, йытыра, карызь (окна серга), кудалаш, мучката. Удмурт да марий йылмыште гына вашлиялтше мут-влакым 11 мумо: виш, кӱседык, лоптыра, луштыра, марда: икмарда, нузылгаш, пӱшыл, ӱшык, чоштыра, шолаш (кудалташ), шалеҥгe. Шукырак икгай шомак-влак марий, балт-финн, саам да мордва йылмылаште уло, Пермь йылмылаште — шагалрак.

1.9. Марий калык лиймеке вияҥше мутвундо

Чын марий мутвундышко эше ик тӱшка пура - тиде марий калык лиймеке шочшо да вияҥше мутвундо. Тиде тӱшкашке тӱрлӧ йӧн — мутым суффикс полшымо дене ыштыме, мут дене мутым ушымо, мутын полисемийжым кучылтмо да у му­тым шонен лукмо — дене ышталтше мут-влак пурат.

У мутым ыштыше марий суффикс-влак тыгай улыт: -ешке: имнешке; -ер(-эр): кожер; -дар, дер(тар): атыдер "посуда"; -зак: кумылзак; -ем (-эм): илем; -маш: илымаш; -зе (-о,-ӧ): пашазе; -че (-чо,-чӧ): пашаче; -лык: шинчалык, ле(ло,лӧ): пайдале; -се(-со,-сӧ): оласе; -ешн: кугешнаш -алт: пычкемышалташ; -лан: черланаш; -тат: ковыртаташ; -ылт: почылташ; -едал: кредалаш; -кал: перкалаш; -л: саварлаш; -ас(-аш): cӧpacаш; -ар(äр): ситараш; -тар (-дар): вожылтараш.

Ончыктымо суффикс-влак кокла гыч шагал огыл суффиксла тюрк йылмыла гыч пурышо улыт, икмынярже кок марий суффикс ушналтме дене шочыныт, туге гынат нуным тӱвыт марий суффик-влаклан шоглыде огына керт.

Кок мут ушнымо дене пеш шуко шомак ышталтеш, кызытат тиде процесс каен шога, мутлан: йолгорно, лудиге, пӧрткайык, мутвож, мутвундо, шемрок, йолъече.

1.10. Пурышо да кӱсынлымӧ мутвундо

Тӱнямбалне чылаже 3 тӱжем наре йылме уло, манын шотлат. Южышт 5 тӱжемымат муыт. Нунын дене кутырышо калык- влак эре ик вере шинчен огытыл, пӱртӱс да илыш условий нунылан вер гыч верыш кошташ, икте-весе дене кылым кучаш йӧным ыштеныт. Кыл тӱрлӧ лийын: торгайымаш, мужыраҥмаш, ваш кредалмаш да т.м. Тыге йылме-влак коклаштат ваш влия­ний лиеден.

Хронологий шот дене марий-влакын акрет кугезышт да кугезышт могай калык дене кылым кученыт, тугай тӱшкалан марий йылмысе кӱсынлымӧ мут-влак шелалтыт. Нуно тыгай улыт:

1. кугезе индоевропейский йылме гыч кӱсынлымӧ мут-влак;
2. кугезе индо-иран (аде арий) йылме гыч кӱсынлымӧ шомак-влак;
3. иран йылмыла гыч кӱсынлымӧ мут-влак: а) савромат йылме гыч кӱсынлымӧ шомак-влак; б) сармат йылме гыч кӱ­сынлымӧ мут-влак;
4. балт йылмыла гыч кӱсынлымӧ шомак-влак;
5. тюрк йылмыла гыч кӱсынлымӧ мут-влак: а) булгар але кугезе чуваш йылме гыч кӱсынлымӧ лексике; б) татар йылме гыч кӱсынлымӧ шомак-влак; в) чуваш йылме гыч кӱсынлымӧ мут-влак;
6. руш йылме гыч кӱсынлымӧ шомак-влак.

1.11. Кугезе индоевропейский йылме гыч кӱсынлымӧ мут-влак

Мемнан эра деч ончыч IV тӱжемий мучаш гыч тӱҥалын ΙΙΙ тӱжемий гутлаште финн-угор кугезе калык индоевропейс­кий кугезе калык дене вашлиеш. Тунам кыл, очыни, пеш пеҥгыде лийын огыл гынат, финн-угор йылмылаште икмыняр кышам коден. Нуно тунам кугезе индоевропейский йылме гыч икмыняр мутым кӱсынлен коденыт. Марий йылмыштат тиде жапыште кӱсынлалтше икмыняр мут уло. Тыгайлан финн уче­ный А. Йоки 15 шомакым шотла: мар. лӱм — кугезе инд. пāта; мар. мушкаш — лит. mazgoti; мар. вӱд — кугезе инд. udakam; мар. noҥгo — латин. fungus (губко); мар. под, пад — арм. porjtu (под); мар. ошко (пушеҥге) — алб. ah (бук); мар. важ (руда) — тохар. wäs (шӧртньӧ).

Мемнан эра деч ончыч III тӱжемий мучаш ден II тӱжемий гутлаште финн-пермь кугезе калык индоиран кугезе калык дене кылым куча. Ты жапыште кӱсынлымылан 14 мутым шот­лат: мар. к.м. вадар, о.м. водар — кугезе инд. ūdhar; мар. шӱдӧ - авест. satəm, осет. sädä; мар. шу (сӧсна) - авест. sūкā (име);

1.12. Иран йылмыла гыч кӱсынлымӧ мут-влак

Кум тӱжемат пеле ий наре ожно, археолог-влакын ойлымышт почеш, Юл кундемыш, кызытсе марий ден чуваш илыме верыш, иран племя-влак толын лектыныт. Нуным археологийыште абашевец-влак маныт. Абашевец-влак деч кодшо мут- влак шагалжак огыл: ӧрдыж, таҥ. кугезе инд. ardha-h (вел), осет. ärdä (вел, пеле); шыгыле, таҥ. гилян. zigil; шӧр, таҥ. гилян. sir, перс. шир; даш: (кан)даш, таҥ. осет. дас (лу), ягн. дас. (лу); удыр, таҥ. авест. udrō (кома)

Савромат-влак илыме жапыште марий йылмыш пурышо иран шомак-влак тыгай улыт: шӧртньӧ, таҥ. авест. zaranya (шӧртньӧ); кӱртньӧ, таҥ. шугн. kărč (сталь); верге (кап-кыл ужаш), таҥ. авест. varəkō, афг. paxta-wаrga (верге).

Эн шуко иран шомак-влак марий йылмышке сармат-влак деч пуреныт. Тиде мемнан эра деч IV курым ончыч тӱҥалын да мемнан эран IV курымжо марте шуйнен (2300—1600 ий ожно). Нине мут-влак тыгай улыт: мушкындо, таҥ. перс. мошт (мушкындо); туп (кап-кыл ужаш), таҥ. ягн. te: pa (чоҥга); урзо, таҥ. ягн. xuraš (урзо); шыдаҥ (кушкыл), таҥ. шугн. šindam (шыдаҥ); ошма, таҥ. осет. äzmesa (ошма); икшыве, игышыве (йоча), таҥ. осет. sabi (йоча, аза); пӧръеҥ, таҥ. гилян. per (ача), шугн. pir (шоҥгыеҥ); рвезе, рвазе (самырык пӧръеҥ), таҥ. осет. ärvadä (иза, шольо);

1.13. Балт йылмыла гыч кӱсынлымӧ мут-влак

Ф.И. Гордеев тунамсе жап гыч марий йылмеш кодшылан тыгай 19 шомакым ончыкта:

мар. пӧрт. таҥ. лит. pirtis «монча»; мар. тӱжем, таҥ. прус. tuusimtons (вин. пад.) «тӱжем», лит. tukstantis; мар. ӱштӧ, таҥ. лит. josta «ӱштӧ»; мар. шу, таҥ. лит. suka»щетка, шу»; мар. йодаш, йадаш, таҥ. лат. jantaat «йодаш»; мар. кыраш, таҥ. лит. kirsti «руаш, чертитлаш»; марий йылмыште ты­гай шомак-влакым балт йылмыла гыч кӱсынлымылан шотлаш лиеш: пӧрт, тӱжем, ӱштӧ, йодаш, кыраш, каим, вурдо, вӱргене, могыр, пембе, нушкаш, рудаш, вольык, вулно.

1.14. Тюрк йылмыла гыч кÿсынлымо мут-влак

Тюрк йылмыла гыч пурышо мут-влак нерген марий йылмым шымлыше-влак шукертак возаш тÿҥалыныт. Эше XVIII курымыштак марий йылмыште тюрк шомак-влак улмо нерген Ф.И. Страленберг, Г.Ф. Миллер возеныт, а первый этимологий-влакым Й.Э. Фишер "Сибирьын историйже" лÿман книгаштыже ончыктен. Тылеч посна Гöттингенысе университетын архивыштыже тудын кидвозыш мутерже аралалтеш. Тиде мутерым Гöттингеныште ыштыше венгр йылмызе Янош Гуя урал йылме-влак этимологий мутер манеш (ОФЯ т. 1:61). Н И. Исанбаевын возымыж почеш ты мутерышке 290 марий мут пурен (М-ТЯК:7), нунын кокла гыч тюрк мут-влакат лийыныт. Тунам шымлыше-влак татар да чуваш йылмыла гыч пурышо мут-влакым посна шеледен огытыл, чылаштымат татар мут-влак маныныт але тюрк йылмыла гыч пурышо мут-влак манме дене серлагеныт. Тыге возымым финн М. Кастренын (1845), эстон Ф. Видеманын (1847) да венгр М. Буденцын (1864) пашалаштышт ужаш лиеш.

450 мутым Н И. Золотницкий "Корневой чувашско-русский словарь, сравненный с языками и наречиями разных народов тюркского, финского и другого племен" лÿман мутерыштыже пуэн (1875), варажым В.П. Троицкий "Черемисско-русский словарьыштыже" 500 утла мутым ончыкта. 1901 ийыште венгр ученый М. Силаши "Марий мутерым» луктын, тушто Н. Исанбаевын шотлымыж почеш, 516 татар, 466 чуваш да 241 тюрк (чуваш да татарлан шеледыдыме) мут уло (М-ТЯК: 10).

Финн шымлызак X. Паасонен 1900 ийыште Пошкырт кундемысе Чорай ялыште погымо, кид дене возымо да савыктыме тÿрлö материал негызеш мутерым ыштен. Мутерым 1948 ий­ыште Пааво Сиро савыктен луктын. Ты мутерыште X. Паасо­нен 1279 тюрк йылмыла гыч кÿсынылмö мут-влакым ончыктен, нунын кокла гыч — 454 чуваш да 629 татар йылме гыч кусынлымо, молыштым тудо посна йылмылан огеш шел. X. Паасоненын пашаштыже производный мут-влакымат шотыш налаш гын, кÿсынлымö мут-влак шукырак лийыт.

Марий-влак кокла гыч эн ончыч тюркизм-влак нерген Ф.Е. Егоров возен. 192/ ийыште "Марий Эл" журналыште тудын "Чувашизмы и татаризмы в марийском языке и этногра­фии" лÿман статьяже лектын. Ты статьяште Ф.Е. Егоров 140 чуваш да 68 татар йылме гыч кусынлымо шомакым ончыкта, но тудын чыла этимологийже дене келшаш огеш лий: тудо южгунам татар мутым чуваш мутлан шотлен, а чуваш мутым — татар мутлан, а южо мутшым тыштат, туштат онча. Туге гынат тиде марий шымлызын возымо икымше паша.

Ик статьям тюркизм-влак нерген профессор Н.Т. Пенгитов возен, но, чаманен каласаш логалеш, автор чувашизм ден татаризмым раш огеш ойыро. Икмыняр статьям да "Историческое развитие лексики марийского языка" (1985) лÿман книгам про­фессор Ф.И. Гордеев серен. Тыгак шагал огыл материал уло ту­дын "Марий этимологий мутерыштыже" (1979, 1983). Профес­сор И.С. Галкинат студент-влаклан возымо "Марий исторический лексикологий" тунемме книгаштыже тюрк йылмыла гыч пурышо мут-влаклан посна ужашым ойырен. Ф.И. Гордеев ден И.С.- Галкин тюркизм-влакым кум тÿшкалан шелыт: булгар (кугезе чуваш), чуваш да татар йылме гыч кÿсынлымо мут-влак.

Поснак кугу пашам чуваш йылме гыч кÿсынлымö мут-влакым шымлымаште чуваш профессор М.Р. Федотов ыштен. Тудо ты йодышым кум книгаштыже лончыла: "Исторические связи чувашского языка с языками угро-финнов Поволжья и Пер­ми" (1965), "Исторические связи чувашского языка с волжс­кими и пермскими финно-угорскими языками" (1968) и "Чувашско-марийские языковые взаимосвязи" (1990).

Ондак М.Р. Федотов марий йылмыште 1200 наре чуваш мутым муын ыле гын, пытартыш пашаштыже тудо 1350 мутым ончыкта.

Татаризм-влак шотышго эн сай да келге шонымашан пашалан Н И. Исанбаевын "Марийско-тюркскне языковые контак­ты" (1989) книгажым шотлыман. Тудат тюркизм-влакым кум тÿшкалан шелеш.