А1. Найдите слово, в котором буква ё обозначает два звука

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

Беларускі дзяржаўны эканамічны універсітэт

С.В.Агароднікава

М.І.Бажкова

І.І.Навасельцава

Склад. тэстаў: С.В. Кухта

БЕЛАРУСКАЯ МОВА

Зборнік практыкаванняў і тэсты

для студэнтаў эканамічных ВНУ

МІНСК

2007

 

 

ФАНЕТЫКА. АРФАЭПІЯ

 

Практыкаванне 1 . Выпішыце словы, у якіх колькасць гукаў і літар не супадае.

 

Дождж, людзі, заціхаць, язда, здароўе, мяцеліца, рыбны, барацьба, святло, ліпень, прыслоўе, гандаль, падатак, дзверы, вытворчасць, катэгорыя, зямны, перпендыкуляр, палымяны, валюта, атэстацыя, юрыст, вартасць, праўда, карысць, Ульяна, цёмна.

 

Практыкаванне 2. Спішыце і пакажыце ў дужках, як вымаўляюцца выдзеленыя зычныя.

 

Напрыклад: зжаць [ж], расчасаць [ш].

Разносчык, перакладчык, зжаваць, паказчык, барацьба, просьба, вучышся, суседскі, на дошцы, рэзчык, грамадскі, каўказскі, лёгкі, бесчалавечна, расчыніць, пясчаны, счарнець, падпісчык, чэшскі, малацьба, дзядзька, мядзведзь, лётчык, на рэчцы, парыжскі.

 

Практыкаванне 3. Прачытайце прыказкі, захоўваючы правілы вымаўлення галосных, зычных і спалучэнняў зычных. Выпішыце словы з прыпадабненнем зычных (звонкіх да глухіх, глухіх да звонкіх, шыпячых да свісцячых, свісцячых да шыпячых).

 

Круцельствам свет пройдзеш, ды назад не вернешся. Гібкага дрэва вецер не зломіць.Горш, калі баішся: і ліха не мінеш, і надрыжышся. Век зжыў, а розуму не нажыў . Ад смерці не выкруцішся, не вымалішся. Ліхі сабака спадцішка кусае. Хвалілася рэдзька, што з мёдам смачная. Матчыны рукі заўсёды мяккія.

 

Практыкаванне 4. Карыстаючыся слоўнікам, пастаўце націск у наступных словах.

 

Алфавіт, бліснуць, буйны, беларусы, тарфяны, квартал, кулінарыя, літасціва, крыху, крэдыт, эксперт, накрыўка, імя, адзінаццаць, цэнтнер, цяжар, шэсцьдзесят, выпадак, мармур, індустрыя, стары.

 

Практыкаванне 5. Прачытайте словы, правільна вымаўляючы перад націскным складам часціцу не.

 [н'а]                                     [н'э]

не хоча                                 не захоча

не просіць                           не папросіць

не піша                                не напіша

не носіць                             не прыносіць

не цягне                               не расцягне

не кажа                          не адкажа

 

Практыкаванне 6. Прачытайце словы, звярніце ўвагу на вымаўленне прыназоўніка з.

 

з аўторка [з]                    з жэрдак [ж]

з нядзелі [з’]                              з жалудоў [ж]

з суботы [с]                                      з чароту [ш]

з пятніцы [с’]                            з шыферу [ш]

з серады [с’]                              з жалю [ж]

 

АРФАГРАФІЯ

Правапіс галосных

 

Практыкаванне 1. Запішыце словы і падбярыце да іх аднакаранёвыя так, каб галосныя о, э сталі не пад націскам. Растлумачце правапіс галосных.

 

Абаронца, воблака, футбол, іронія, звон, грэбень, ацэнка, эканоміка, бухгалтэрыя, рэформа, чароўны, шэсць, грошы, поспех, чорны, рамонт, акадэмія, майстэрня, цэнтр, шэлест, чэрствы, цэгла, жартоўны, норма, рэўнасць, бавоўна.

 

Практыкаванне 2. Сігішыце, устаўляючы прапушчаныя літары. Растлумачце іх правадіс.

 

Літ...ратура, тры.., т...рміналогія, р...ферат, м...йстар, с...кратар, ш…дэўр, д...по, інж...нер, пат...фон, ас...нсаванне, р...монт, с...крэт, ш...равокі, ч...мадан, орд...н, ц...рымонія, р...дакцыя, гл...таць, др...мучы, бр...зент, вет...ран, др...жаць, ябл...к, р...корд, р...спубліка, д...макратыя.

 

Практыкаванне 3. Перакладзіце словы на беларускую мову. Запішыце іх і растлумачце правапіс галосных.

 

Железо, Чернышевский, Салтыков-ІЦедрин, литература, черепаха, Гренландия, Баренцево море, Одесса, адрес, мастер, одеколон, рекорд, инженер, почерк, шедевр, Челябинск, Женева, секрет, делегат, желтоватый, Онтарио, цензура, экономическнй, гардероб.

Практыкаванне 4. Спішыце, устаўляючы прапушчаныя літары. Растлумачце іх правапіс.

 

Аб...ктыўны, м...ханік, б...сп...растанку, з...л...наваты, выгл...д, аб...ліск, г...ктар, м...тодыка, дз...вяты, с...кунда, кал...ндар, тыс...ча, по...с, б...нзін, бал...рына, в...ласіп...дыст, заб...сп...чэнне, б...л...трыстыка, л...генда, оп...рны, п...сняры, дз...журны, м...ккаваты, сп...ктакль, з...ніт, вы...ўленне, с...зон, л...туценне, кал...ктыў , с...мнаццаць.

 

Практыкаванне 5. Запішыце словы па-беларуску, растлумачце правапіс ненаціскных е, я.

 

Белинский, Некрасов, Припять, Петербург, Европа, землянка, немецкий, середина, берлога, сержант, Плеханов, Херсон, Везувий, Несвиж, Неаполь, Енисей, Тегеран, пейзаж, операция, передний, песок, связь, жизнерадостный, пехота, бетон, восемнадцать.

 

Практыкаванне 6. Спішыце словы, устаўляючы патрэбныя спалучэнні галосных.

 

Б...лаг, в...ланчэль, ак...н, акс…ма, ід...логія, ген...льны, ід...льны, д...грама, д...пазон, патр...тызм, р...лізм, рац...нальны, чэмп...нат, стад...н, стац...нар, абітур...нт, ар...нтацыя, рад..., ...рогліф, баст...н, л...пард, мел...рацыя, нац...нальны, бібл...графія, акард...н.

 

Практыкаванне 7. Запішыце словы па-беларуску. Растлумачце правапіс спалучэнняў галосных.

 

Энтузиаст, мельхиор, аудитория, инициатива, стадион, физиология, пианино, официант, йод, фиалка, теорема, район, авиатор, фейерверк, комедиограф, радиоантенна, фойе, реагировать, миниатюрный, рацион, конвейер, Нью-Йорк, грация, майонез, приоритет, биография, стеарин, аккордеон, киоскер, фейрверк, йогурт, йотация, адажио, Фейербах, диагноз, ионизация, приоритет, биосфера, неон, геологический, видеомагнитофон, гелиотехник, радиоузел.

 

Практыкаванне 8. Спішыце словы, устаўце, дзе патрэбна, прапушчаныя літары і, ы, й. Растлумачце іх правапіс.

 

Раз...граць, пры...сці, пра...снаваць, без...менны, за...граць, аб...сці, пра...гравальнік, пед...нстытут, с…сціся, ува...шоў, без...ніцыятыўны, аб...лгаць, аўта...нспектар, за...скрыцца, зна...сці, дэз...нфармацыя, зна...шоў , па...менна, за...нтрыгаваць, спад...лба, пера...маць, за...меннік, контр…гра.

 

Практыкаванне 9. Спішыце, устаўляючы прапушчаныя у, ў. Растлумачце іх правапіс.

 

Пайсці ... грыбы, а...дыторыя, рака ...рал, эканамічны ...ніверсітэт, Ганна ...ладзіміра...на, ня...дача, со...с, па...за, ла...рэат, прэзіды...м, касмана...т, за...часна, ма...залей, індывіду...м, жанчына–...рач, па...ночна-...сходні, кансілі...м, рады...с, гуля... ... садзе, а...дытар, кантрольна-...ліковы, праменні ...льтрафіялетавыя, новая ...верцюра, пера...васабленне, мане...р, За...ралле.

 

Практыкаванне 10. Спішыце словы, устаўляючы прапушчаныя галосныя о, а. Растлумачце іх правапіс.

 

Мн...газначны, р...ўнамерны, в...страверхі, ч...рнавокі, д...бразычлівы, мар...заўстойлівы, п...ўнаводны, шт...годнік, ч...рнарабочы, ст...рублёвы, ільн...завод, ф...таграфія, адн...разовы, ч...рнавалосы, м...тацыкл, св...ечасовы, ст...годдзе, п...ліклініка, ф...таздымак, м...таспорт, в...даправод, п...літэхнічны, с…нцапёк, п...ўаркуша, г...рналыжнік, д...ўгавечны, к...нтрудар, с…нцастаянне, кін...часопіс, п...ўнапраўны, в...дапад, в...даправод, ф...награма, в...льнадумец, р...ўнапраўе, мн...гатомны, выс...каадукаваны, р... знакаляровы.

 

Практыкаванне 11. Ад наступных пар слоў утварыце складаныя словы. Запішыце іх і растлумачце правапіс галосных.

 

Шырокія плечы, кіно і тэатр, секчы дровы, чорныя бровы, вадой лячыць, шэрыя вочы, рэдкія зубы, доўгі нос, новы і браць, лячэнне светам, любіць кнігі, сушыць зерне, гадаваць жывел, Новы і Полацк, Новы год, устойлівы да холаду, слова і злучэнне, агульны і адукацыйны, высокі ўраджай, апрацоўваць зямлю, кароткі час, залатыя валасы, тонкае сукно, глыбокія думкі, тонкі ствол, доўгі тэрмін, рэдкі лес, чырвоныя шчокі.

 

Практыкаванне 12. Спішыце сказы, устаўляючы, дзе патрэбна, прыстаўныя галосныя.

 

1. Купчастыя хмары, куды вас ...мкне вецер? (Я.Колас). 2. Мінуліся ночы, ...мгла, і сум былы змоўк. (Я.Колас). 3. За пшаніцай, за пахам ...льну спыніўся недзе ў полі трактар. (Я.Брыль). 4. Я апусціўся на нейкую калоду і выцер з …лба пот. (А.Шашко ). 5. На тым месцы, дзе толькі што была яго пазіцыя, густа ...рвуцца кулі. {А.Кулакоўскі). 6. Я ...рвуся што ёсць моцы. (Ё.Быкаў). 7. Доўгія пакутныя хвіліны, ўсё навокал ...рвецца, разлятаецца ўшчэнт, ранак цямнее, як ноч... (В.Быкаў) 8. Камандзір віхорам панёсся ў той бок, адкуль пры…мчаўся хлапец. (А.Кулакоўскі). 9. Адно яму (Мішку) толькі запомнілася: у ліхаманцы начной атакі напружана-трывожнае ...ржанне каня. (М.Паслядовіч). 10. Калі апошні шматок рукава быў вызвалены з крывавай ...льдзяной лужыны, у напружанай цішыні пачуўся ціхі, як шэпт, голас. (М.Паслядовіч).

 

Практыкаванне 13. Устаўце, калі трэба, прыстаўныя галосныя.

 

Пах …льну, …ржаны хлеб , …ржавы цвік , снарады …рвуцца , новы …льняны ручнік , за…ржавець , …ржанне коней , дождж …мжыць , шэрая …мгла , вялікія …льготы , па...мкнуцца, за...мглёны, ...рваныя боты, старая ...львіца,

 

 

Правапіс зычных

 

Практыкаванне 1. Змяніце словы так, каб д, т перайшлі ў дз, ц і запішыце іх.

 

Напрыклад: брыгада — брыгадзір.

 

Горад, гвардыя, каманда, канверт, нарада, завод, плот, два, малады, жыта, вада, ліст, багаты, пайду, лета, мяту, грамада, дні, метад, газета, касманаўт.

 

Практыкаванне 2. Запішыце словы па-беларуску, растлумачце правапіс д і т, дз \ ц.

 

Теоретический, материалист, акробатика, терапевт, резиденция, подвиг, кандидат, интеллигент, тяжелый, одеколон, Тюмень, Дидро, Тадеуш, Витебск, Демьян, Техас, Индия, дирижер, аплодисменты, дверь, индеец, техник, Стендаль, Темза, Гарибальди, лидер, тишина, дежурный, Бородино, Владивосток, четверг, Двина, твердый, зачерстветь, Тверь, дебютировать, ориентир, баллотировка, Диана, монтер, декада, в Литве, медведь, эстетика, энергетик.

 

Практыкаванне 3. Падбярыце да наступных слоў аднакаранёвыя з падоўжанымі зычнымі і запішыце іх.

 

Зацішак, змяркацца, збажына, багаты, крыло, корань, асяродак, адзець, вучыць, нябёсы, навокал, світаць, чытаць, судзіць, плаваць, палазы, высока, каласы, падарожнік, вільгаць.

 

Практыкаванне 4. Запішыце словы па-беларуску.

 

Аппарат, колонна, ванна, баллада, пятьюдесятью, касса, конгресс, Мекка, Мадонна, Алла, Одесса, Инна, Софья, Залужье, Залесье, Заречье, Оттава, Филипп, суммарный, эффективный, кор-розия, коэффициент, побережье, ассортимент, дифференциация, Полесье, коллекция.

 

Практыкаванне 5.Спішыце, устаўляючы, дзе трэба, змякчальны ь.

 

1. Сосны — вялікія і мен...шыя — адчайна чапляюцца за абрыў. (Я.Брыль). 2.Не забудз...цеся, даражэн...кая, аб маёй прос…бе. (М.Лынькоў). 3. Дзядз...ка растлумачыў, як знайс...ці гас...цініцу. (В.Вольскі). 4. I наўс…цяж краінаю, радас...ц... услаўляючы, пес…ні салаўіныя льюцца не с...ціхаючы. (П.Глебка).

 

Практыкаваняе 6. Спішыце, устаўляючы, дзе трэба, ь або '.

 

Ад...ютант, кампан...ён, Дзям...ян, здароў...е, бар...ер, павіл…ён, інтэрв...ю, В...етнам, Савел...еў, салаў...і, з...явіцца, між...ярусны, двукроп..е, медал...ён, шын...ён, Мал...ер, саб...ю, нап...юся, глян...це, кал...е, кап...ё, кустоў...е, п...еса, прамен...чык, ледз...ве, дз...веры, с...хіліцца, Кас…ян, ранц...е, мнагаслоў...е, з...яднанне, канферанс...е, цікавас...цю, кагос...ці, п...едэстал, паштал...ён, суб...ектыўны, суб...інспектар, уз...езд, Юл...ян.

 

Практыкаванне 7. Перакладзіце словы на беларускую мову

 

Здоровье, батальон, премьера, сеньор, взморье, карьера, копье, льется, итальянец, лукоморье, объем, объединение, съехать, семиборье, серьезный, веселье, ночью, колосья, побережье, радостью, подъезд.

 

Практыкаванне 8.Пастаўце, дзе трэба, прыстаўны в.

 

...Уласны, ...окліч, ...ультыматум, ...Уладзімір, ...опус, ...охра, ...одступ, ...опратка, умова, ...уда, ...опера, ...оптыка, Ля...онаў, ...Орша, ...унія, Лары...онаў, ...Осіпаў, ...Уцёсаў, ...ураган, ...одпуск, ...узор, ...одгалас, ...окладка, ...установа, ...урна, на...ука, ...унук, ...удава, ...раджай, ...ольха.

 

Практыкаванне 9. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову і запішыце іх.

 

Радостное известие, капустный лист, застланная кровать, заместитель директора, устный экзамен, картина Рембрандта, счастливый случай, восход солнца, поздняя осень, контрастные цвета, выездное заседанне, больное сердце, проездной билет, матросы Кронштадта, шестнадцать лет, милосердный человек, областной центр.

 

Практыкаванне 10. Спішыце, устаўляючы прапушчаныя літары з, с.

 

Ра...сыпаць, ...будаваць, у...хваляваць, ...фабрыкаваць, ...руйнаваць, ...гуртаваць, ра...біць, ...сыпаць, у...важыць, ...хапіць, ...нікнуць, бе...дакорны, бе...абаронны, ра...ход, ...дабыча, ро...сып, ...чысціць, цера...палосіца, у...кінуць, ра...6іць, ...найсці, бя...спрэчна, ра...казаць, ...блытаць, у...ход, у...трымацца, ...’есці, ...’ехаць.

 

Практыкаванне 11.Пры дапамозе прыстаўкі без- або магчымых яе варыянтаў (бес-, бяс-, бяз–) і суфіксаў утварыце новыя словы і запішыце іх.

 

Напрыклад: вада — бязводны, страх — бясстрашны.

Зямля, канец, дапамога, памылка, кантроль, сон, воля, характар, снег, цана, сістэма, дарога, дно, зброя, сэрца, страх, падстава, сэнс, абарона.

 

Практыкаванне 12. Утварыце словы з дапамогай адной з прыставак аб-, ад-, пад-, над- і запішыце іх.

 

Класці, плесці, будаваць, ступаць, вязаць, казаць, пісаць, тачыць, чапляць, пілаваць, капаць, сыпаць, водны, рэзаць, даць, бегчы, пекчы, цень.

 

 

НАЗОЎНІК

Род назоўніка

 

Практыкаванне 1.Перакладзіце словы на беларускую мову. Спішыце і адзначце ў дужках род назоўнікаў.

 

I. Дробь, пар (водяной), степь, собака, медаль, тень, шынель, перепись, боль, дичок, жребий, бровь, летопись, гармоника, запись, баранка, колонна, снежок, яблоко, пыль, полынь, шампунь, гарь, говор, кофе, зыбь, салат.

II. Обувь, жизнь, обьявление, муравей, селедка, зубренок, детеныш, доказательство, засов, затон, затылок, заявление, зрачок, зрение, излишек, лужайка, голубенок.

III. Тыква, гадание, глаз, глумление, гребля, давление, дарование, дело, диван, диковна, достояние, дюжина, егоза, жилет, забота, завтрак, занавес, заря, зодчество, зола, источник, кирпич, клевер, комната, крыльцо, лицо, крынка, лошадь.

 

Практыкаванне 2. Спішыце, дапасуючы прыметнікі, дзеепрыметнікі, парадкавыя лічэбнікі да назоўнікаў назоўнага склону адзіночнага ліку.

 

Тралейбусн... дэпо, заказн... бандэроль, маршрутн... таксі, добр... сабака, востр... боль, прыгож... метро, нов... піяніна, апублікаван... камюніке, шэр... шынель, залат... медаль, вядом... фальш, друг... раяль, шырок... стэп, пабелен... столь, высок... насып, чаргов... запіс.

 

Практыкаванне 3. Вызначце лік выдзеленых назоўнікаў, запішыце, устаўляючы прапушчаныя літары.

 

1. Па аб...двух берагах, на ўзгорках, рос густы лесасасоннік, бярозы, хвоі. Паветра было чыстае, як бы насто...нае на ігліцы і саН…овай смале. (Луж.) 2. Галава пасля мулкага сну была цяжкая. (Нов.) З.Толькі абстр... ляны чалавек не так губляецца ў цяжкіх абставінах, у яго воля да перамогі не паралізуецца страхам. (Шов.) Перад світаннем пачалася артыл...рыйская падрыхтоўка. (Р.С.) Падзімаў лёгкі нізаваты ветрык, і тады там, дзе была чырвань, ўспыхваў агонь. (Б.С.) Н…смелая ўсмешка др…жала ў краечку вуснаў Паўлюка. 7. Дзеці яшчэ нейкую хвіліну стаялі аслуп...нелыя і гл...дзелі у цемрыва (У.К.) 8. Адтуль відаць на ўсходзе Нёман, а за надрэчнымі лугамі — Налібокі, пушча, у нетрах якой на пам...ці нашых дзядоў в...ліся ласі і мядзведзі. (Бр.) 9. У халодных сенцах стаялі ночвы з намытымі гуркамі і былі рассыпаны крупы. Абапал даро...кі за ні.. .кімі парканчыкамі пазіралі з градак сінія, фі...летавыя, жоўтыя браткі.

 

Лік назоўнікаў

Практыкаванне 1. Перакладзіце словы на беларускую мову. Спішыце і ў дужках адзначце (скарочана) іх лік.

 

Крупа, черинла, телега, ветви, колосья, грудь, дверь, конопля, дверка, опилки, леса, козни, костяника, корыто (для стирки), земляника, двойня, брусника, клюква, кавычки, качели, дрожь, лесенка, макароны, кружева, зелье, мойка.

 

Практыкаванне 2. Пастаўце, дзе трэба, назоўнікі адзіночнага ліку ў форме множнага ліку, а множнага — у форме адзіночнага. Асобна выпішыце назоўнікі, якія ўжываюцца толькі ў форме адзіночнага ці множнага ліку.

 

Моладзь, дуб, нажніцы, радасць, малако, пілавінне, рыбы, цыбуля, студэнцтва, Мінск, Баранавічы, зямля, смецце, ліст, грамадства, Варонічы, вугаль, месяц, гераізм, карты, гарады, рака, граблі, дзверы, вароты, поле, бацька, чарніцы, трывога, канікулы, лесвіцы, лагер, вучань, грыбы, вада, паведамленне, бялізна, вочы, зубы.

Складаныя назоўнікі

Практыкаванне 1. Спішыце, раскрываючы дужкі і ўстаўляючы прапушчаныя літары.

 

(Авіа...)пошта, (кін...)студыя, (экс)чэмпі...н, (праца)дзень, (контр)наступленне, (электр...)поезд, (п... )метра, (п... )Белару-сі, (мікр...)клімат, (аўт...)база, Растоў(на)Доне, В...лга(град), (віц...)адмірал, (штаб)кватэра, (контр)праект, (сон)трава, (не...)фашызм, (прайдзі)свет, (агр...)тэхніка, (абі)6ок, ст...(годдзе), (п...ці)годка, (жыцц...)радспы, (жыцц...)сцвярджальны.

 

Практыкаванне 2. Запішыце дзесяць складаных назоўнікаў — назваў беларускіх гарадоў, выдатных дзеячаў беларускай культуры і навукі. Растлумачце напісанне гэтых слоў.

 

Практыкаванне 3. Карыстаючыся слоўнікам, падбярыце да наступных складаных і састаўных назваў рускай мовы адпаведных — простыя ці складаныя словы беларускай мовы і запішыце іх.

 

I.    Землемер, пчеловод, краснобай, крестоносец, кровоподтек, лежебока, лесопилка, чародей, рыболов, лихорадка, льномялка, маслобойка, маслобойня, милосердие, мироздание, спиртзавод, сенокос.

II. Колыбельная песня, растительное масло, кожевенный завод, сенной сарай, восклицательный знак, имя существительное, летучая мышь, имя прилагательное, кирпичный дом, имя числительное, начало жатвы, крупяной суп, окончание молотьбы, красный угол, булыжная мостовая, молодой месяц.

 

Правапіс суфіксаў назоўнікаў

Практыкаванне 1. Утварыце назоўнікі пры дапамозе суфіксаў -цтва, ядзь, язь, -яч, -ец (-авец, -овец, -анец, -івец), ін-а(ын-а), -ін-я (ын-я), -ынств-о, -ів-а (ыв-а), -нн-е (-енн-е, -энн-е, -анн-е). Калі ад слова можна ўтварыць назоўнікі з некалькімі суфіксамі, выкарыстайце кожны суфікс.

 

Мастак, настаўнік, грамада, агент, юнак, сваяк, герой, ляснік, роўны, баяцца, драбіць, Кобрын, гвардыя, Іран, Жлобін, выхаванне, перасяленне, хутар, Куба, разваліць, раскалоць, гарачы, далеч, веліч, першы, паліць, зябліць, варыць, прасаваць, шчабятаць, адзець, павысіць.

 

Практыкаванне 2. Спішыце, устаўляючы прапушчаныя літары, і растлумачце іх напісанне.

 

1. Ах, якія штогод і вясна там і лец...чка, што ні гаёч...к, што ні куст...ч...к — салаўіны дам...ч...к. 2. Прыязджай, паглядзі, як жа скача там рэч...чка на камен...ч...к з камен...ч...ка.(Бр.) 3. Набя-жыць лёгкі ветр...к, і пра нешта таямнічае зашэпчуць таполі. (Б.) 4. Крадзецца месяч...к у акно і дапытліва дакранаецца да думак тваіх. (Лыньк.) 5. На стале ў вялікай паліванай місцы дымілася сопкая бульба, на спод...чку ляжалі скрылёчкі ружовага сала, а побач крамяны салёны агуроч...к. (Грах.) 6. Віктар сабраў вугольч...кі, падклаў маленькіх сухіх трэс...ч...к і раздзьмухаў маленькі аген...ч...к. (Я.М.) 7.Мы ўсміхаліся, на нас глядзелі сінія вач...няты. (Сач.) 8. Прыяцелі лічылі, што ведаюць адзін аднаго да самых што ні ёсць маленькіх дроб...зяў. (К.-С.) 9. Мясцовасць тут мела зусім іншы выгляд і рэзка адрознівалася ад палескай роўн...дзі, з якой звыкалася вока маладога настаўніка за гады яго побыту на Палессі. (К.-С.) 10. "Вось што, бабул...чка, — звярнуўся да яе Лабановіч, — напячы нам бульбяных піра...коў”. (К.-С.)

 

Практыкаванне 3. Утварыце назоўнікі пры дапамозе суфіксаў -ік (-ічак), -ык (-ычак) ці -ак (-ачак), -ок (-очак), -ёк (-ёчак), -к-а ці -чык. Запішыце ўтвораныя словы ў назоўным і давальным склонах адзіночнага ліку.

 

Стол, лён, дзень, арэх, бераг, дождж, унук, пень, вецер, конь, ліст, дом, пояс, васілёк, брат, сук, дуб, сокал, капялюш, твар, замок, палец, грыб, ручай, куст, сын, сноп, месяц, агонь, вішня, корань, песня, баран, апельсін, яблыня, дарога, спальня, груша, Вася, дыван, гатавальня, загон.

 

Правапіс склонавых канчаткаў назоўнікаў I скланення

 

Практыкаванне 1. Спішыце, падкрэсліце назоўнікі першага скланення.

 

Эх, і пагодка ж стаіць на Палессі! Толькі старыя людзі памятаюць такія прыгожыя дні. Цеплыня, цішыня, яснасць. У сіняй смузе песцяцца далі. Залатая чырвань лістоў нерухома звісае на купчастых галінах высокіх вязаў. Цёплыя ночы тояць нейкі ўрачысты спакой, і неба ніжэй нахіляецца да зямлі, каб падслухаць яе адвечную скаргу. А квяцістыя зоры, бы дыяменты, усыпаюць усё неба, дрыжаць, пераліваюцца колерамі вясёлкі, аб чымся бязмежна вялікім гамоняць тваёй душы, клічуць шырэй разняць крылле і ляцець у сусвет, каб пабачыць яго веліч і пачуць сваю нязначнасць, рассунуць цесныя граніцы гэтага жыцця — клопату на зямлі і пазнаць яшчэ нязведаную радасць. (Я.Колас).

 

Практыкаванне 2. Запішыце назоўнікі ў давальным і месным склонах.

 

Прылада, вада, слюда, парта, карта, бухта, брытва, дратва, дуга, дарога, кніга, увага, чаромха, засуха, чайка, шклянка, кветка, дачка, рака, абноўка, папера, страха, сястра, кватэра, плошча, груша, сцюжа, пушча, песня, вішня, зброя, жняя, станцыя, хвоя, ралля, роля, пчала.

Практыкаванне 3. Спішыце сказы, раскрываючы дужкі.

 

1. Сцяпан быў на (дрывотня). (Б. С.) 2. Яшчэ праз хвіліну з (хата) выходзіць хлопец, без (шапка), у вішнёвай (сакотка). (Б.С.) 3. Хвядора пратэпала амаль нячутна па (падлога) і села на (ляжанка), бліжэй да сына. (С.Г.) 4. Кароткія яшчэ ў жніўні ночы, вечар ледзь не сустракаецца са світаннем, а трэба даць уціхнуць (змора) у руках, у нагах, у чыгуненай (спіна), адпачыць целу ад едкага поту. (У.М.) 5. Дзверы адчыніліся, і высунулася галава ў (папаха). (С.Г.) 6. Пашкоджанне (нага) было такое вялікае, што Алесь на ўсё жыццё застанецца (калека)! 7. На (узбочына) дарогі Назар раптам убачыў пяць забітых немцаў. (Луж.) 8. Ганна расказвала ўсё гэта (дачка), а ў самой на (душа) было балюча, прыкра. (І.М.)

Склонавыя канчаткі назоўнікаў II скланення

Практыкаванне 1. Запішыце назоўнікі ў родным склоне адзіночнага ліку.

 

Твар, лоб, хмызняк, вецер, білет, класіцызм, узгорак, сшытак, дзень, гром, грам, тыдзень, палец, горад, калектыу, тэлевізар, натоўп, атрад, мак, архіпелаг, здымак, бераг, алюміній, поплаў, гнеў, даход, праспект, скарб, гушчар, хлеб, смутак, тэрмін, Апанас, Віцебск, торф, авёс.

 

Практыкаванне 2. Назоўнікі, што ў дужках, пастаўце ў родным склоне адзіночнага ліку і дапішыце іх.

 

У дзень (ад'езд), раскаты (гром), выйсці з (парк, дом), шмат (час, гарох), няма (тварог, мёд, аловак), тона (метал, хлеб), стаяць каля (дуб, лес, лён, клён), уборка (пакой, ураджай), пах (квас, бэз, агурок), шум (самалет, вецер, матор), схавацца ад (пыл, дождж, мароз, сын), спрачацца пасля (даклад, канцэрт, сход).

Практыкаванне 3. Запішыце назоўнікі ў родным, творным і месным склонах.

 

Абед, блакіт, вулей, гай, геній, герой, жарт, зрух, іней, касец, кантроль, крэдыт, ліпень, травень, мір, цень, цуд, стэп, семя, правапіс, цвік, возера, дуб, сонца, каваль, іржышча, вядро, поле, туман, змрок, смех, роздум, верасень, год, юбілей, шчаўе, полымя.

 

Склонавыя канчаткі назоўнікаў III скланненя

Практыкаванне 1. Размяркуйце назоўнікі па тыпах скланення і запішыце іх у творным склоне.

 

Бандэроль, вільгаць, голуб, госць; гусь, далеч, дзіч, дроб, Друць, дробязь, жаль, крэпасць, кантроль, маладосць, медаль, моладзь, мазоль, насып, палын, плынь, подпіс, плач, рэч, роспач, россып, рунь, стэп, столь, стол, сусвет, Свіцязь, стог, сталь, сувязь, спіс, шынель, фальш, цень, ясень, урачыстасць.

 

Практыкаванне 2. Выпішыце назоўнікі III скланення, вызначце іх склон.

 

1. Імкліва ляціць час, але памяць людская не старэе. (Кір.) 2. Ветру не было, але з Нарачы патыхала свежасцю і вільготнасцю, а ў паветры стаяў нейкі асаблівы водар. (С.А) 3. Скрозь бель малапрыкметна прабівалася пяшчотная зелень першых лісточкаў. (Хадк.).4. У самьм цэнтры Мінска, у зацішным і ўтульным куточку над Свіслаччу, там, дзе калісьці стаяў яго дамок, цяпер музей, і парк, што носіць імя паэта, — Купалаўскі. (Віт.) 5. Якуб Колас — вялікі майстар слова. Прыгажосць і натуральнасць — вось характэрная рыса яго творчасці. (Бр) 6. У Кушлянах і блізкіх вёсках жыхары расказваюць многа цікавых гісторый і бытавых дэталяў пра жыццё Ф.Багушэвіча, пра яго любоў да чалавека працы і прыроды. (С.А.) 7. Як добрая дзедава казка, адзываецца ноч таямнічасцю гукаў і слоў. (Віт.) 8. У "Пісьме з-пад шыбеніцы" К:Каліноўскага няма ні аднаго слова скаргі на свой лёс, няма ні смутку, ні роспачы. ІАЛ.)

 

Склонавыя канчаткі назоўнікаў у множным ліку

Практыкаванне 1. Спішыце. Словы ў дужках пастаўце ў патрэбным склоне

 

1. Расквечаная (залатыя фарбы) восені, тулілася да густой цёплай поўсці (хвойкі) бярозка. (Пасл.) 2. Нізка стаяла асенняе сонца, і нейкаю маркотаю патыхала ад усяго гэтага цеснага краявіду і ад гэтае вёсачкі, закінутай між (балоты і лясы). (К.-С). 3. У колькі хвілін вазок знік з вачэй Лабановіча, зноў ускочыўшы ў лес пад шалаш калматых (яліны і хвоі). (К.-С). 4. У восеньскія цёмныя ночы секлі па (кашлатыя галіны) халодныя дажджы. (Пасл.) 5. Бяроза ... Колькі разоў чаравала яна затуманенай цішынёй (світанкі), таёмнымі (шолахі) дрымучых прыбярэжных (пушчы), радасцю сонца, ветру, (хвалі), хараством (птушыныя мелодыі). (Кір.) 6. З вясёлым шумам і крыкам выбеглі дзеці на вуліцу, напаўняючы яе (звонкія галасы), і рассыпаліся па (хаты). (К.-С). 7. Магутныя бульдозеры зараўноўвалі на (руіны) варонкі ад (авіябомбы).

 

Практыкаванне 2. Запішыце назоўнікі ў родным і месным склонах множнага ліку.

 

Абавязак, абеліск, аповесць, адзнака, бяроза, вока, вуліца, груша, гай, думка, елка, жняя, жняярка, запявала, звычка, імя, іголка, капейка, кафедра, камень, кніга, ключ, ноч, нуль, плячо, птушка, прафесія, рэйка, рэч, радасць, ружа, стыль, станцыя, сенажаць, тэма, тэлеграма, цётка, цёзка, чайка, шапка, шпіталь, яблык, ягня.

 

Нескланяльныя назоўнікі

Практыкаванне 1. Знайдзіце нескланяльныя назоўнікі, вызначце іх склон.

 

1. У рацыяналізатарскім бюро над чарцёжнымі сталамі схіліліся электраманцёр Лебедзеў і прараб Вольга Варанюк. (Грах.) 2. У снезе, нахіліўшыся набок — з'ехаў з дарогі, — стаяў замецены ЗІЛ. (Ж.) 3. Жанчына кіўнула галавою на машыну, сын толькі паблажліва ўсміхнуўся, узяў адною рукою напакаваны вылінялы рукзак, падышоў да таксі. (Ж.) 4. Імклівая рачулка Учан-Су і сёння, як заўсёды, робіць сваё. (Б.) 5. Усплыў на памяць расказ ленінградкі, перакладчыцы, што ехала ў адным купэ са мной у Брэст, насустрач гэдээраўскай дэлегацыі. (Б.) 6. У доме Гётэ раскоша — і галерэя, і мінералы, і мэбля. (Б.) 7. Зіна з зайздрасцю глядзела на сваіх равесніц з трыкатажнай фабрыкі "КІМ". (Грах.) 8. Яны сустрэліся за паўгадзіны да пачатку сеанса, хадзілі па фае, разглядалі выстаўху дзіцячых малюнкаў. (Ж.) 9. У гадзіны "пік" інтэрвал паміж паяздамі ў Мінскім метро — дзве з паловай, а ў іншы час — тры мінуты. (Зв.)

Рознаскланяльныя назоўнікі

 

Практыкаванне 1. Спішыце. Назоўнікі ў дужках пастаўце.ў патрэбным склоне

 

1. Мне давялося выступаць на радыё з чытаннем сваіх твораў разам з (Купала) і (Колас). (Прудн.) 2. У ліпені сорак чацвёртага, калі прыйшло вызваленне, дзядзька Тадор быў у Ніжніх Байдунах (стараста). Адвячоркам вярнулася маці, прыйшоў бацька са сваім (сябар), (дзядзька) Іванам, зайшоў аднакласнік Міша. (Ж.) 3. Першы год вайны мы не разлучаліся з (Сеня Пясоцкі). (Шам.) 4. Мы чытаем (Купала). I ў кожнага з нас ёсць свой Купала. Менавіта такім сваім (Купала) паўстае ён у шматлікіх вершах, прысвечаных паэту... (У.Ю.) 5. Валя ехала з (Валодзя) на пляж электрычкаю, — нечакана пачаліся не па-вясноваму спякотныя дні. (Ж.) 6. Аднойчы раніцаю Сямён быў (сведка) спаткання двух старых будаўнікоў. (Пасл.)

 

Практыкаванне 2. Перакладзіце назоўнікі на беларускую мову і запішыце іх у давальным і творным склонах.

 

Дядя, Коля, З.Бедуля, старшина, староста, сирота, забияка, плакса, судья, задавака, тихоня.

 

Скланенне ўласных назоўнікаў

Практыкаванне 1. Спішыце, раскрываючы дужкі. 

 

1. Цяпер у гэтай хаце жыве яго жонка Паўліна з дзецьмі — (Мішка, Каця, Галя, Надзя), маленькім Петрыкам. (Б.С.) 2. Адразу ж успомнілася размова з вучоным паштавіком (Дземідзенка). (А.А.) 3. Там, бліжэй да чыгункі, была хата старога (Дрозд), дзеда ці (дзядзька Базыль Маленда). (Б. С.) 4. Успомнілася размова з (Аксіння Пляскач), якая хоць і не хваліла (Даміра), але па-жаночаму спагадліва гаварыла аб яго сямейным горы. (А.А.) 5. Неўзабаве белыя мухі замітусяцца над зямлёй, над гэтым вось клёнам і над ім, (Хвядос Чупрыла). (А.М.) 6. Мы з (Сенька) вачэй не можам адарваць ад сяржанта. (І.С.) 7. Увішнасць (Марцін Жмура) здзіўляла і радавала Надзейку. (Т.Х.) 8. Саша паправіла шалік і стала перад (Малашкін), гатовая ў дарогу. (Петр.) 9. Антон Мікалаевіч працуе ў саўгасе пад (Барысаў).(Петр.)

Практыкаванне 2. Праскланяйце ўласныя назоўнікі.

 

Валя Асіпенка, Алесь Шарыба, Сяргей Ясючэня, Вольга Зязюля, Ліда Дубрава, Ганна Бярозка.

Практыкаванне 3. Запішыце назоўнікі ў творным склоне.

 

Магілёў, Іванава, Гродна, Шэрашава, Дарвін, Новікаў, Пысін, Лынькоў, Бураўкін, Шамякін, Барадулін, Гілевіч, Мележ, Кобрын, Талаш, Мінск, Талочын.

 

ЛІЧЭБІК

 

Практыкаванне 1. Спішыце, замяняючы лічбы словамі і ставячы назоўнік у патрэбнай форме. Пастаўце ў лічэбніках націск.

 

2 (тыдзень), 3 (чалавек), 4 (парася), 3 (конь), 123 (вучань), 324 (кілаграм), 2 (цяля), 14 (ягня), 12 (курыца), 121 (тоны), ад-легласць - 424 (кіламетр), 2/5 (літр), 4 (груз), 3,3 (кілаграм), 17 (верасень), 5 (снежань), 3 (новая кніжка), 4 (гарачы дзень), 2 (поўнае вядро), абедзве (родная сястра).

Практыкаванне 2. Перакладзіце спалучэнні на беларускую мову. Запішыце.

 

В двухстах километрах от деревни, три полных дня, две высо-кие башни, сегодня двадцатое ноября, в восьми шагах от реки, пятеро ребят, три ребенка, полутора тоннами, два с половиной дня, три смежных угла.

Практыкаванне 3. Спішыце словазлучэнні, раскрываючы дужкі.

(Тысяча сто пяцьдзесят) гадовы дуб, (450) мільённы народ, (семдзесят два) градусны мароз, (сто сорак восем) кватэрны дом, (2 1/2) мільённы тыраж, (2) баковая сувязь, (19) гадовы юнак, (100) мятровая дыстанцыя.

 

Практыкаванне 4. Запішыце лічбы словамі. Пастаўце лічэбнікі з назоўнікамі ў творным склоне.

 

59 яблыняў, 13 аленяў, 5 медалёў, 6 склонаў, 35 старонак, 4 саней, 59135 вучняў.

 

Парадкавыя лічэбнікі

Практыкаванне 1. Праскланяйце настудныя лічэбнікі.

 

Першы, другі, дзесяты, тысяча дзевяцьсот восемдзесят пяты.

Практыкаванне 2. Запішыце словамі наступныя лікі

 

1.1-га сакавіка, 3-я лінія, 4-я брыгада, 17-я кватэра, 27-я школа, 30-га красавіка, 42-і год, 20-е стагоддзе;

II. 8-мы, 19-ты, 79-га, 414-му, 888-м, у 1979-м;

III. 31-тысячны, 9-соты, 11-мільённы, 237-тысячны, 12-мільённы, 3-мільярдны.

Практыкаванне 3. Утварыце ад колькасных лічэбнікаў парадкавыя. Запішыце.

 

1, 11, 40/100, 200, 1001, 21 тысяча, 147 тысяч, 86 мільёнаў, 28 мільярдаў.

Практыкаванне 4. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову. Запішыце.

 

Две жизни, три студента, три столовые, три окна, четыре года, четыре озера, полторы копейки, четверо прохожих, двести двад-цать три километра, тридцать два человека, три пятых студенче-ства, две целых и три десятых килограмма, две третьих минуты.

 

Практыкаванне 5. Праскланяйце і запішыце наступныя лічэбнікі.

 

Два, дзве, тры, чатыры, пяць, восем, семнаццаць, трыццаць, пяцьдзесят, восемдзесят, дзвесце, дзевяцьсот, шэсцьсот, семдзесят чатыры, тысяча, мільён, мільярд, адна трэцяя, пяць сёмых.

 

Зборныя лічэбнікі

 

Практыкаванне 1. Праскланяйце і запішыце наступныя лічэбнікі.

 

 Двое, трое, пяцёра, шасцёра, сямёра, абодва, абедзве.

 

Практыкаванне 2. Спішыце сказы, раскрываючы дужкі і ўжываючы патрэбную форму лічэбнікаў. У якіх выпадках магчымыя варыянты?

 

1. Разам усе (тры, трое) мы ўвайшлі ў школу. (Шам.) 2. Дзяўчаты — іх было (тры, трое) — сядзелі ў цесным гуртку за столікам. (К.С.) 3. (Чатыры, чацвёра) машына паволі ехалі вясковай вуліцай. (К.С.) 4. Адзін з (траіх, трох) мой добры зна-ёмы. (К.С.) 5. Усе (чацвёра, чатыры) хлопцаў скончылі васьмі-годку сёлетняй вясной. (Хадк.) 6. (Трюе, тры) з турыстаў пачалі аб нечым шаптацца. (ПК.) 7. (Чатыры, чацвёра) коней стаялі як укопаныя. (Лыньк.) 8. (Дзве, двое) дзявочыя постаці мільгалі на фоне лугавой зеляніны. (Хадк.) 9. На двары, каля паветкі, стаялі (два, двое) саней, а пад паветкай — (чатыры, чацвёра) коней; (двое, абодва, два) з іх, відаць, грузавыя, а (два, абодва, двое) верхавыя. (А.К.)

ПРЫМЕТНІК

 

Практыкаванне 1. Утварыце ад наступных прыметнікаў усімі магчымымі спосабамі ступені параўнання і запішыце па ўказанай ніжэй схеме. Вусна растлумачце, як утвараецца кожная форма і прычыны адсутнасці тых ці іншых формаў ступеняў параўнання ў пэўных прыметніках.

 

 

 

Прыметнік	Вышэйшая ступень		Найвышэйшая ступень
	простая	складаная	простая	складаная

 

Стары, плячысты, жвавы, пяшчотны, туманны, велічэзны, дзіўны, жывы, моцны, тоненькі, сіняваты, скрытны, каляровы, круглаверхі, своеасаблівы, жыццярадасны, звонкі, паўнаводны, грандыёзны, змястоўны, урачысты, хітры, дарагі, бронзавы, прыгожы.

 

ІІрактыкаванне 2. Перакладзіце сказы на беларускую мову.

 

Гепард быстрее льва. Зимний день короче летнего. Железо легче золота. Сосна выше можжевельника. Дыня слаще арбуза. Кислород легче воздуха. Лиса хитрее всех животных. Масло тяжелее воды. Мех теплее шерсти. Шелк тоньше бархата. Океан больше и глубже моря.

 

Практыкаванне 3. Вызначце розніцу ў значэнні наступных прыметнікаў.

 

Блізкі — бліжэйшы; хворы — хваравіты; малады — маладжа-вы; прыветны — прывітальны; задуменны — задумлівы; навуковы — навучальны; рыжы — рыжаваты; дробны — дробязны; асадны — асадачны.

 

Практыкаванн