Цкъа цхьана дийнахь мацалла дала доллу цхьогал хилла хьуьнахула дедда дог I уш.

Нохчийн туьйранаш

Чеченские сказки

Метод обучающего чтения Ильи Франка

Адаптировал Вадим Грушевский

Цхьогал а, акха-котам а

(Лиса и фазан; цхьогал – лиса; акха-котам – фазан; акха – дикий; котам – курица)

Цкъа цхьана дийнахь (однажды; цкъа – один раз; цхьана дийнахь– однажды днём; де – день) мацалла дала доллу цхьогал хилла хьуьнахула дедда дог I уш (умирающая от голода лиса по лесу бежала: «была бегом идя /идущая/»; мацалла дала – умереть с голоду; мацалла – голод; дала – кончать; хила – быть; хьуьн – лес; дедда – бегом; дада – побежать; дан – пойти).

Ц I еххьана хьалахьаьжча (вдруг подняв глаза; хьалахьажа – поднимать глаза), дитта т I ехь Iaш акха-котам а гина (на дереве сидящего фазана увидела и; дитт – дерево; ган – видеть), цхьогал сецна (лиса остановилась; саца – остановиться). Цхьогал гина (лису увидев) кхераеллачу акха-котамо мохь тоьхна (испуганный фазан вскрикнул: «крик стукнул»; кхера – бояться; мохь тоха – крикнуть; мохь – крик; стон; тоха – ударить; стукнуть). Дика д I а а нисделла (удобно устроившись: «устроилась и»; дика – хорошо; д I анисдала – разместиться; д I анисдан – разместить), цу дитта к I елахь охьа а хиъна (под это дерево села и; к I елахь – внизу; охья- – глагольная приставка, обозначающая движение вниз; хаа – сесть), хьастаделла (ласково: «приласкалась»; хьастадала – приласкаться), цхьогало акха-котаме аьлла (лиса фазану сказала; ала – сказать):

— Хьажахь (гляди-ка), ма тамашийна х I ума ду x I apa (ну и дела: «какое странное дело есть это»; тамашийна – диковинный; удивительный; х I ума – событие; явление; х I ара – этот; вот), х I инццалц схьа акха-котамаша мохь легашкара схьа туху (до сих пор, /что/ фазаны горлом кричат: «крик ударяют»; лаг – горло; шея) моьтташ дара-кх со (казалось /ведь/ мне; мотта – казаться; представляться), х I инца хии-кх сунна (теперь-то я поняла: «узнала» /мне/; хаа – знать; узнать), цара б I аьргашца мохь хьоькхуш хилар (они глазами кричат: «крик выдувая /выдувающие/ есть: «бытие»»; б I аьрг – глаз; хьекха – дуть).

Цо бохучух теша а тешна, цхьогало бага д I айоьллушехь, Деле дехар дан, к I елхьараяьлла акха-котам, т I ома а яьлла, ша хьалха I ийнначу дитта т I е охьахиина.

— Х I ан, х I инца хьо ю хьуна I овдал! — аьлла, ша к I елхьараяларна йоккхаеш йолчу акха-котамо.

Ша лейина хилар ца лалуш (что её обманули: «сама обманутой будучи», не снеся; ледан – обмануть; лалуш доцу – нестерпимый), д I асахьийзара цхьогал (погрустнела лиса; сахьийза – тосковать), х I ун дийр ду ца хууш (что делать не знает: «не зная /не знающая/»). Ша цомгуш хилла (/мол,/ заболела; цомгуш хила – заболеть: «больным стать»), бохуш (говоря = говорит), гайх кадетташ (живот прихватило; ге – живот), ц I ийзара (заголосила; ц I ийза– верещать), узарш а деш (заохала: «стоная»; узарш дан – стонать; охать; узар – стон), дитта к I елахь д I асакерчара цхьогал (под деревом валяться /принялась/ лиса; дIасакарча – валяться; дIаса- – глагольная приставка, обозначающая движение; карча – поваляться; покатиться).

Оцу хенахь таллархойн а (в это время охотников и; хан – время; таллархо – охотник), церан ж I аьлийн а йоьвлла г I овг I анаш хезира цхьогална (их собак шум: «охотниками и их собаками поднятый шум» послышался лисе = лиса услыхала голоса охотников и лай их собак; жIаьла – собака; гIовгIа яла – грянуть; гIовгIа ян – шуметь; гIовгIа – шум; хаза – услышать).

— И х I ун г I овг I а ю-те (что это за шум)? — хаьттира цо акха-котаме (спросила она фазана; хатта – спросить).

— Шек д I а ма ялалахь (не волнуйся), уьш-м барзана т I аьхьа боьвлла жа I уй бара (это же: «они-то» за волком погнались чабаны: «погнавшиеся чабаны были»; барз – волк; тIаьхьадала – гнаться; т I аьхьа- – глагольная приставка, обозначающая движение за кем-л./чем-л.; жаIу – чабан), — жоп делла акха-котамо (ответил фазан; жоп дала – ответить: «ответ дать»).

Ша лейина хилар ца лалуш, д I асахьийзара цхьогал, х I ун дийр ду ца хууш. Ша цомгуш хилла, бохуш, гайх кадетташ, ц I ийзара, узарш а деш, дитта к I елахь д I асакерчара цхьогал.

Дукха хан ялале, «г I алх-г I илх» а деш, таллархойн ж I аьлеш гучудоьвлира, уьш цхьогална т I е тасаделира. Цхьогал шен ницкъ ма б-бу дедда, к I елхьарадала г I оьртира, ж I аьлеш цуьнан лорах доьлхура.

Хала дела балица церан ирачу цергех даьлла цхьогал. Цхьана доккхачу ж I аьлин багахь ц I ога а дуьсуш, коьллаш юкъахь цхьогал к I елхьарадаьлла. К I ад а делла, мацалла дала доллуш, чоьвнаш лозуш, I уьллура цхьогал.

— Ва везан Дела (ох, боже мой; деза – важный), сан дайша а (и мои предки: «отцы»; да – отец), ден дайша а (и /моего/ отца предки), ворх I е а дас а (и праотцы: «седьмой: «семеро» отец»; ворхI – семь) цкъа а ца доладора-кх шайн г I уллакх «бисмиллах I ир-рохьманир-рохьим» бохучу дешнашца (никто не начинал ведь своё дело, «ей богу» с /проговариваемыми/ словами = с обращения к богу; г I уллакх– дело; дош – слово), сан х I ун г I уллакх дара бага д I аелла (а я-то чего: «что за дело» рот раскрыла). Ма юьхь I аьржо ю x I apa (вот так позор; юьхь I аьржо– позор; конфуз)! Акха-котамо х I илла ди-кх сунна (фазан обманул меня; хIилладан – схитрить; хIилла – лукавство), — бохуш (говоря), холчудаханера цхьогал (сокрушалась лиса).

Цу хенахь дуьйна (с тех пор), шена акха-котам гича цхьогало цунна боккха го тосу (как фазана завидит, лиса от него подальше держится: «большой круг бросает»; го таса – окружать: «круг бросать»; го – круг; таса – бросить; го тосу – круговой), боху (говорят).

— Ва везан Дела, сан дайша а, ден дайша а, ворх I е а дас а цкъа а ца доладора-кх шайн г I уллакх «бисмиллах I ир-рохьманир-рохьим» бохучу дешнашца, сан х I ун г I уллакх дара бага д I аелла. Ма юьхь I аьржо ю x I apa! Акха-котамо х I илла ди-кх суна, — бохуш, холчудаханера цхьогал.

Ши къиг

(Две вороны)

Цхьана хенахь цхьа-ши къиг хилла ехаш- I аш (однажды: «одно время» две: «одна-две» вороны жили-поживали: «были живущие /живя/»; къиг – ворона; даха – жить; Iан – находиться /в состоянии покоя/).

— Чехка яха а г I ой (быстро сходи = слетай-ка), яах I ума ян хи да вайна (на обед принеси воды нам; яахIума, хIума яа – обед; ян – приносить; хи – вода), — аьлла йоккхах йолчо жимах йолчуьнга (сказала старшая младшей; доккха – старший; большой; жимха – младший).

Пома яьлла яхана (та полетела), сиха хи а деана (быстро воды принесла и), яй чу а доьттина (в котёл налила; яй – котёл; дотта – наливать), яй кхе оьллина цо (/воду в/ котле кипятиться подвесила она; кхехка – кипеть; олла – повесить).

— Х I инца яха а г I ой (быстро слетай), цхьанхьара вайна жижиг да (откуда-нибудь нам мяса принеси), — аьлла йоккхах йолчо жимах йолчуьнга (сказала старшая младшей).

Нохчийн туьйранаш

Чеченские сказки

Метод обучающего чтения Ильи Франка

Адаптировал Вадим Грушевский

Цхьогал а, акха-котам а

(Лиса и фазан; цхьогал – лиса; акха-котам – фазан; акха – дикий; котам – курица)

Цкъа цхьана дийнахь (однажды; цкъа – один раз; цхьана дийнахь– однажды днём; де – день) мацалла дала доллу цхьогал хилла хьуьнахула дедда дог I уш (умирающая от голода лиса по лесу бежала: «была бегом идя /идущая/»; мацалла дала – умереть с голоду; мацалла – голод; дала – кончать; хила – быть; хьуьн – лес; дедда – бегом; дада – побежать; дан – пойти).

Ц I еххьана хьалахьаьжча (вдруг подняв глаза; хьалахьажа – поднимать глаза), дитта т I ехь Iaш акха-котам а гина (на дереве сидящего фазана увидела и; дитт – дерево; ган – видеть), цхьогал сецна (лиса остановилась; саца – остановиться). Цхьогал гина (лису увидев) кхераеллачу акха-котамо мохь тоьхна (испуганный фазан вскрикнул: «крик стукнул»; кхера – бояться; мохь тоха – крикнуть; мохь – крик; стон; тоха – ударить; стукнуть). Дика д I а а нисделла (удобно устроившись: «устроилась и»; дика – хорошо; д I анисдала – разместиться; д I анисдан – разместить), цу дитта к I елахь охьа а хиъна (под это дерево села и; к I елахь – внизу; охья- – глагольная приставка, обозначающая движение вниз; хаа – сесть), хьастаделла (ласково: «приласкалась»; хьастадала – приласкаться), цхьогало акха-котаме аьлла (лиса фазану сказала; ала – сказать):

— Хьажахь (гляди-ка), ма тамашийна х I ума ду x I apa (ну и дела: «какое странное дело есть это»; тамашийна – диковинный; удивительный; х I ума – событие; явление; х I ара – этот; вот), х I инццалц схьа акха-котамаша мохь легашкара схьа туху (до сих пор, /что/ фазаны горлом кричат: «крик ударяют»; лаг – горло; шея) моьтташ дара-кх со (казалось /ведь/ мне; мотта – казаться; представляться), х I инца хии-кх сунна (теперь-то я поняла: «узнала» /мне/; хаа – знать; узнать), цара б I аьргашца мохь хьоькхуш хилар (они глазами кричат: «крик выдувая /выдувающие/ есть: «бытие»»; б I аьрг – глаз; хьекха – дуть).

Цкъа цхьана дийнахь мацалла дала доллу цхьогал хилла хьуьнахула дедда дог I уш.

Ц I еххьана хьалахьаьжча, дитта т I ехь Iaш акха-котам а гина, цхьогал сецна. Цхьогал гина кхераеллачу акха-котамо мохь тоьхна. Дика д I а а нисделла, цу дитта к I елахь охьа а хиъна, хьастаделла, цхьогало акха-котаме аьлла:

— Хьажахь, ма тамашийна х I ума ду x I apa, х I инццалц схьа акха-котамаша мохь легашкара схьа туху моьтташ дара-кх со, х I инца хии-кх суна, цара б I аьргашца мохь хьоькхуш хилар.

— Х I ан-х I ан (нет), цхьогал (лиса), хьо г I алатдаьлла (ты ошиблась), оха легашкара схьа туху мохь (мы горлом кричим), б I аьргашца ца туху (а не глазами: «глазами не кричим»), — аьлла акха-котамо (сказал фазан).

— Д I аялахь д I а (/да/ прекрати /ты/; дIадала – кончиться), хьуна хьайна а ца хаьа (ты сам не знаешь; хаа – знать), айхьа х I ун дуьйцу (/ты/ что говоришь; дийца – рассказывать). Нагахь хьо сох ца тешахь (если ты мне не веришь; теша – верить), охьайосса со йолчу (спускайся ко мне; охьадисса – спускаться /вниз/), аса хьан б I аьргаш д I акъовлур бу (я твои глаза закрою; дIакъовла – закрывать), т I аккха (тогда), нагахь санна ахьа легашкара мохь хьакхахь (если /будто/ ты горлом закричишь), хьо бакъ лоь-кха (ты прав: «правду говоришь»); бакъ лен – говорить правду; бакъ ду – истинно; правда; бакъ – правильно! в самом деле!; бакъо – правило; право).

— Со кхоьру охьайосса (я боюсь спускаться), ахьа юур ю со (ты съешь меня; яа  – есть) — элира акха-котамо (сказал фазан; ала – сказать).

— Вай (ой), ма эрна ду-кх хьан кхерар (/какой/ напрасный твой страх; эрна – напрасно; кхерар – боязнь). Аса дуй биъна (я поклялась; дуй баа – клясться; дуй – клятва), стохка дуьйна цкъа а акха-котаман жижиг ца даа (с прошлого года никогда фазанятину: «фазана мясо» не есть; стокха – в прошлом году; жижиг – мясо), нагахь аса сайн дуй къарбахь (если я свою клятву нарушу), к I амдар а кхетта (/то/ чесоткой заболею и; кIамдар – чесотка; зуд; кхета – заболеть), со лийр ду (/я/ умру; дала – умирать), — элира мекара цхьогало (сказала хитрая лиса).

— Х I ан-х I ан, цхьогал, хьо г I алатдаьлла, оха легашкара схьа туху мохь, б I аьргашца ца туху, — аьлла акха-котамо.

— Д I аялахь д I а, хьуна хьайна а ца хаьа, айхьа х I ун дуьйцу. Нагахь хьо сох ца тешахь, охьайосса со йолчу, аса хьан б I аьргаш д I акъовлур бу, т I аккха, нагахь санна ахьа легашкара мохь хьакхахь, хьо бакъ лоь-кха.

— Со кхоьру охьайосса, ахьа юур ю со — элира акха-котамо.

— Вай, ма эрна ду-кх хьан кхерар. Аса дуй биъна, стохка дуьйна цкъа а акха-котаман жижиг ца даа, нагахь аса сайн дуй къарбахь, к I амдар а кхетта, со лийр ду, — элира мекара цхьогало.

Акха-котам (фазан), цхьогалх теша а тешна (лисе /поверить/ поверил и), дитта т I ера охьайоьссира (с дерева спустился = слетел). Катоьхна цуьнан когаш схьалецира цхьогало (схватила его за лапы /поймала/ лиса; катоха – схватить /о собаке, волке, лисе/; ког – нога; схьалеца – ловить):

— Дела дуьхьа (бога ради), ма I овдал а ю хьо (какой глупый ты; I овдал– безмозглый), сох теша мегар ма дац (мне верить нельзя же; мегар дац – нельзя; мегар ду – можно; мага – мочь), х I инца аса хьо юур ю (теперь я тебя съем)!

— Ма яахьа со иштта (не ешь меня так), — дехар дира акха-котамо (попросил фазан; дехар дан – обращаться с просьбой; дехар – просьба). — Со яале хьалха (меня съесть прежде чем), ахьа Деле (ты Богу): «Йо (о), Аллах I -Дела (Боже), хьан ц I арца аса яа йолайо x I apa (с твоим именем я есть начинаю /это/; цIе – имя; доло – начинать) », аьлла (скажи: «сказала»), дехахь (если попросишь), сан жижиг хьуна дийнна шарахь даа тоьар ду-кх (моего мяса тебе на целый год есть хватит; дийнна – целый; шо – год; тоа – быть достаточным).

Акха-котам, цхьогалх теша а тешна, дитта т I ера охьайоьссира. Катоьхна цуьнан когаш схьалецира цхьогало:

— Дела дуьхьа, ма I овдал а ю хьо, сох теша мегар ма дац, х I инца аса хьо юур ю!

— Ма яахьа со иштта, — дехар дира акха-котамо. — Со яале хьалха, ахьа Деле: «Йо, Аллах I -Дела, хьан ц I арца аса яа йолайо x I apa», аьлла, дехахь, сан жижиг хьуна дийнна шарахь даа тоьар ду-кх.

Цо бохучух теша а тешна (этим словам: «сказанному» поверила; бохург – мнение: «сказанное»; баха – говорить), цхьогало бага д I айоьллушехь (лиса рот только распахнула; бага – рот; дIаделла – открыть; дIа- – глагольная приставка, соответствующая русской приставке от-, у-; делла – раскрыть), Деле дехар дан (к Богу с просьбой обратиться), к I елхьараяьлла акха-котам (вырвался фазан; кIелхьарадала – вывернуться), т I ома а яьлла (крыльями взмахнул; тIам – крыло), ша хьалха I ийнначу дитта т I е охьахиина (на то же: «до этого где сидел» дерево сел).

— Х I ан, х I инца хьо ю хьуна I овдал (а вот теперь ты глупая)! — аьлла (сказал), ша к I елхьараяларна йоккхаеш йолчу акха-котамо (своему спасению радуясь, фазан; доккхаден – радоваться).