Хьэжыгъалъэ мывитiым я псысэр

Сэ си щIалэгъуэм куэд къызэхъулIэу, хьэлэмэт къысщыщIу щытащ.

Зэгуэрым - ар дауэ цIыхум и фIэщ хъун? - чы пызупщIу мэзым сыщIэту, мамум ещхьу удз гуэр къисчщ, сыукъэбзри къунтхъуреимэр къыпихыу сшхащ. Удзыр сшхын сымыуха щIыкIэу хьэлэмэтыщэр зэхызох - жыгей иным тесу бзу цIыкIуитI зопсалъэ:

- Мо чы пызыупщI щIалэ хъарзынэр, - жеIэ зым, - тIэу бэкъуэжмэ, блэ фIыцIэжьым дыгъэ зригъэууэ щылъщи, теувэнущ, зэрытеуварауи къеуэнурэ къиукIынущ. Сигу щIогъу, - жи, - тхьэ­мIыщкIэм.

Абы жиIар къызэрызгурыIуар згъэщIэгъуэным сыхунэмысу сеплъыхри - узижэгъуэн-сызижэгъуэн! - си лъакъуэ сIэтар езгъэу­Iвэхамэ тезгъэувэн къудейуэ блэ фIыцIэ ин, зишыхьри и щхьэр трилъхьэжауэ, дыгъэм зрегъэури щылъщ. СыIэбэри, бжэгъу цIынэ къыпызгъэлъэтати, къасщтэри блэ жейм и щхьэм техуэу сеуэри, Сызижэгъуэным иулъагъу абдежым сэ слъэгъуар: уафэхъуэпскIым хуэдэу блэм зидзри, мы си куэм хуэдиз и гъумагъ хъуну тхуей кIащIэ щытым зришэкIри, напIэзыпIэм зэпихащ, пхъэхкIэ зэпаха нэхъей. Жыгыр уэри блэр къыкIэрыхужауэ зиIуантIэ-зишантIэу здэ­щылъым къэпсзлъэри:

- Бетэмал! - жиIащ. - Уи насып къыстекIуащ, Къуэдзокъуэ: а Зыщынэздзам укъызэрыспэщIэмыхуат - зэхуэдитIу узэпызуп­щIынт!

Ар жиIэри, си лъыр игъэдияуэ, блэм тIэу-щэ нэхъыбэ зимы­шыхьыжу лIащ.

- Хуэфащэр къыщыщIакъэ а кIэ кIыхьыжьым! – жиIащ, гуфIэри бзу цIыкIуитIым етIуанэм. - Гъэ къэс джэдыкIэу къэскIэ­цIыр ишхыурэ илъэсищ хъуауэ бын

къысщIигъахъуэртэкъым а емынэжьым.

- AтIэ, сыт хуэпщIэну абы щхьэкIэ, мы щIалэм? - къоупщI адрей бзур.

- ХуэсщIэнт, - жи, - си ужь ниувэрэ нэкIуатэмэ, хьэжыгъалъэ мывэкIэ зэджэм хуэсшэнт. Ар мывитI хъууэ щылъщи, къыхиIущIы­кIмэ, щхьэл хъунущ. Ар щхьэл ищIмэ, абы къыхуихьэжыр и бын я быныж ярикъунт.

Ар щызэхэсхым, бзум жесIащ:

- Алыхь-алыхь! Ауэ сытми сынэкIуэн - сынажэурэщ сызэрынэ­кIуэнур. Уэ сышэ закъуи, сыгъэлъагъу!

Хьэжыгъалъэ мывэм и хъыбарыр куэд щIауэ къекIуэкIырт, ауэ цIыхур лъыхъуэ пэтми къахуэгъуэтыртэкъым. УмыцIыхумэ, сыткIэ къэбгъуэтын!

Сыгъэлъагъу щыжысIэм, бзу цIыкIур къалъэри, тIэу-щэ сыкъи­лъэтыхьщ аби, псыхъуэмкIэ игъэзащ. Бзур макIуэ, сэри и ужь сыубыдауэ сыкIэлъокIуэ. Къуэ куум дэлъатэри бзур, мывитI щылъти, тетIысхьащ. УеплъкIэ ахэр щхьэл мывэ хъуну уи фIэщ пхуэщIынтэкъым.

- Мис мы тIyp хьэжыгъалъэ мывэкIэ зэджэм ящыщщ, Тхьэгъэ­лэдж и мывэщи, шэ! - жиIэри, бзу цIыкIур лъатэщ аби, ежьэжащ.

Сэри чы пызупщIар къэзгъанэри, мывэшхуитIыр къизгъэукIу­риеурэ, зырызу къэсшащ. ЕтIуанэ махуэм сеувалIэри щхьэл мывэ ахъырзэманитI къыхэсIущIыкIащ. Ди шыгъуэгумкIэ псы ижти, сыкIуэри щхьэл унэр тесщIыхьащ. БжьыхьэкIэ хъуауэщ щызухар щхьэлыр щIын. Жылагъуэр ежауэ Кхъуэгъумхэ я урыс щхьэлым щIымахуэ хьэжыгъэ щахьэжырти, къалъымысу бэлыхь ятелът. Сэ си щIымахуэ хьэжыгъэр, нартыху къэпищрэ гуэдз къэп закъуэрэ хъууэ арати, искIутэри схьэжу щIэздзащ.

KIыpaтIy-кIыратIу, си щхьэлыжь цIыкIу,

Уэху! Уэху!- къыщIеупцIыкI!-

жиIэурэ щыхь куцIым хуэдэу щабэу ехьэж. КъыщIиупцIыкIыр искIутэм, къыщIиупцIыкIыр искIутэурэ, нартыхур зэрылъа къэпи­щым хьэжыгъэр из щыхъуам щхьэлынэм илъым щани хэщIатэкъым. Гъунэгъу-жэрэгъу жысIэри, къэп хьэху зэхуэсхьэсри, искIутэжащ: нартыху хьэжыгъэ къэп тIощIрэ гуэдз хьэжыгъэ къэпипщIрэ къихьэжыкIат! Уэлэхьэ, ди унэр алыхьым къибгъам иджы, жысIэри ди гуэным искIутэжащ.

Бгъажьэмэ, жьэрымэм дунейр зэрихьэу, пшхымэ, къарурэ узыншагъэрэ хъууэ - апхуэдэт си щхьэлыжь цIыкIум ихьэжыр. Нартыху къэпитхур сыхьэт ныкъуэм ихьэжт, зы сыхьэтым нартыху гулъэр щIигъэкIт. Ар зэхахщ жылэми, къызэрыхьащ, Кхъуэгъумхэ я щхьэлыр ябгынэри. ТхьэмахуитI зэхуакум сухащ ди псыхъуэм дэсым я щIымахуэ хьэжыгъэр. Ныкъуэу къэзыхьым изу ихьыжащ, плIэкIэ къэзыхьым гукIэ ишэжащ. ХьэжыпщIэу абы къыхэсхам сэри унэ къыхэсщIыкIащ, витIрэ шитIрэ къыхэсхащ, къэнами фыз кърисшэри, си адэ-анэр щхьэнтэм тесу згъэтIысыжащ. Насып жыхуаIэр арти, си насыпыр къеблащ.

АрщхьэкIэ Кхъуэгъум и къуэм ар игу ирихьынт? Ирихьакъым.

Игъэсыну мафIэ къыщIидзэри хуэгъэсакъым: къуалэмрэ бзумрэ зэхуэсри псыр жьэкIэ къахьурэ ягъэункIыфIащ. Иригъэхьыну псыдзэр къыщIигъауэри хуихьакъым: хьэрэ кхъуэуэ мэзым щIэтыр къыщIэкIщ аби, псыхъуэм дэгъуалъхьэри дагъэуэхащ. Дагъэуэхам езы Кхъуэгъумхэ я щхьэлыр, щIэуэри, ихьащ. Идыгъуну хуежьэри хуэдыгъуакъым: щхьэл мывэр къыщиIэтым, IэщIэхужри и лъакъуэр щIипIытIащ.

Си щхьэлыжь цIыкIум:

КIыратIу-кIыратIу - сокIэрэхъуэкI,

Къэп из къыщIеупцIыкI! -

жеIэри уэрэдышхуэр кърешри тетщ. Зэрыкъэбэрдейуэ къокIуэри щохьэжэ. Жылэм «KIыpaтIy» къыфIащауэ си щхьэлым аращ къызэреджэр.

- Дэнэ укIуэрэ? – жаIам,

- КIыратIу сокIуэ, - жаIэ;

- Дэнэ укъикIыжрэ? – жаIам,

- КIыратIу сыкъокIыж! - жаIэ.

Аращи, Кхъуэгъум и къуэр къызофыгъуэ, къысхузэгуоп. КъокIуэ­ри - KIыpaтIy къызэщэ жеIэр аби, къысщешэ; арщхьэкIэ апхуэдэ щхьэл пщэ хъунт - ар жылэм зэдащхьэлти, шхын зимыIэм зитIы­жат, вы зимыIэм щIищIэжат, фызыншэу къэнам къашэжат. Хуэздакъым есщэн.

ЗикI и Iуэхур къыщимыкIым, хъуагъэщагъэ хуекIуащ. И жьакIэр кIыpy игъэкIщ, и джэдыгури бэлацэу зэригъэдзэкIщ, и пыIэкур кIыхьу иришщ аби, и лъэпхъуамбэшхуэр шияуэ вакъэм къипIиикIыу къэкIуащ. КъэкIуар къысхуэцIыхуркъым. Езгъэблагъэри згъэшхащ, зезгъэгъэпсэхуащ, махуищ дэзгъэкIри, итIанэ сеупщIащ:

- Иджы, си хьэщIэ лъапIэ, Iуэху къысхуиIэу узгъэгузавэми сщIэркъым: ухэт? Дэнэ укъикIа? Сыт уи Iуэху, сыт уи лажьэ?

- Уэлэхьэ, сыкъыщIэкIуар арамэ, - жи, - уи щхьэлым и хъыба­рым сыкъишащ. Сэ Хьэжрэтым сыкъикIащ. Хьэжрэтыр гъаблэ хъуащи, зэтолIэ - е уи щхьэлыр хьэхуу къыдэт зы илъэскIэ, е уи щхьэл мывитIым хуэдэ къытхуэгъуэт, алыхьэм жэнэтым къущиты­жынщ!

ХьэщIэм гузавэ зищIащ, нэпс къыщIипIытIыкIащ, сэри ар си фIэщ хъури сыхигъэгупсысыхьащ: щхьэлыр Хьэжрэтым язотри Къэбэрдейр дэнэ щыхьэжэну? Езмытщи, хэку псо зэтолIэ. Дауэ тщIымэ, дауэ хъуну? Уэлэхьэ, щхьэл хьэху пты мыхъун, абы нэхърэ Хьэжыгъалъэ мывитI сахуэлъыхъуэнщи, нэхъыфIщ: къуалэбзум сайупщIынщ; хьэкIэкхъуэкIэм сайлъэIунщи, зыгуэр къезгъэщIэнщ, жысIэри, хьэщIэр есшажьэри, мэзым сшащ. Мэзым дынэсри зы шофт къызгурымыIуэжу хьэми бзуми я бзэр сщыгъупщэжащ. Алыхь­-алыхь, уэлэхьэ, мыр сэ сыщыгугъэ цIыкIум щыщымыIэ, мыр цIыху угъурсызым, фIы игу илъу къысхуэмыкIуат: Iуэху мыгъуэ сыхэупIэ­ри си щIэныгъэр сфIигъэкIуэдам, жысIэри, сыIэбэщ аби, си хьэщIэр сыубыдащ. КъэзудыныщIэщ-нэзудыныщIэщ, сыкъеуэщ-сынеуэри, Кхъуэгъум и къуэжьыр къыщIезгъэдзащ. «А хьэжэжым къилъхуауэ къэзылъхуар зымыщIэж!» - жысIэри, екIэпцIэ бжэгъукIэ сыубэ­рэжьщ аби, и гъуншэджыр и щхьэм фIэкъуауэ къуажэм къыдэсхуэ­жащ, жылэ цIыкIур и ужь итрэ, шы вейрэ мывэкIэ къеуэу.

Кхъуэгъум и къуэжьым ар къыпхуигъэгъунт!

- ЕI, сэ Къуэдзокъуэм апхуэдэ лей къызихауэ щхьэ дунейм сытетыж! – жиIэри, зигъэубэлэца щхьэкIэ, зиукIыжакъым, щIакIуэ кIапэ къыздытеувэнуи игу къэкIыххакъым.

КIуэщ налшыч аби, судым сритщ, судым си КIыратIу итхьэкъури, Кхъуэгъум и къуэм иритащ. Езыр зыхуейри арат, ахъумэ напэ Iуэху зэрихуэртэкъым.

Лейтэкъэ-тIэ а сэ къысщыщIар? Лейт, лейшхуэти, сэри ар згъэгъуакъым: сеуэри абрэджу мэзым сыщIыхьэжащ. Кхъуэгъум и къуэжьым си КIыратIур егъэхьэжэ: изу къэзыхьым ныкъуэу ехьыж, гукIэ къэзышэм плIэкIэ щIехыж. Абы къыхихар щIымахуэм КъалэкIыхь ешэри ещэ, ахъшэ мелуанэр иIыгъыу къыщыдэкIуеижкIэ, сэри сыпоуври къамышы накIэлъакIэ сощI, КIыратIу къыщIихар къытызохри тхьэмыщкIэмрэ ибэмрэ яхузогуэш, сэ сшхынури абы къыхызогъэкI. Сызахуэтэкъэ? Апхуэдэурэ ервэлуцэр къэсыху Кхъуэгъум и къуэжьым КIыратIу игъэхьэжащ, сэри абы къыщIихам щыщу зы сом езым езгъэшхакъым. КъалэкIыхь къыдэмыкIыжу щрифам фIэкIа! Еуэщ аби, ервэлуцэр къэсащ щыжаIэм, сэри сыкIуэри ервэлуцэм сыхыхьащ.

Сырибрикофри, Деникинри лъэныкъуэегъэз тщIыри къыщыдгъэзэжым, Къалмыкъ БетIалрэ Назиррэ сибгъу зырызым щытрэ сэ я кум сыдэту къуажэм сыкъыдыхьэжащ. Кхъуэгъум и къуэр къимыгъэзэжыну жылэм дэсхури, КIыратIур кIалъхуозым яхэслъхьэщ аби, хьэлэл фхухъу жысIэри сыкъежьэжащ: щхьэл уиIэу бэлъшэвич ухъурэт!