Зэцiэджэгъу зэшищым я таурыхъыжь

Еуэщ-еIэщ аби, жеIэ, зэцIэджэгъуищ щыIэт зэкъуэшищым я къуэу - зыр Дыгъэм и къуэ Нэтхъуаджэт, адрейр Мазэм и къуэ Нэтхъуаджэт, ещанэри Пщым и къуэ Нэтхъуаджэт. Пщым и къуэр сабийт, адрей нэхъыжьитIыр балигът, зекIуэ кIуэуэ, къакIухьу. Ежьэмэ, зы илъэскIэ къэтт, къэкIуэжа нэужьи зы илъэскIэ загъэпсэ­хурт.

Еуэри, гъэхэм ящыщу зы гъэ гуэрым, зэшхэм загъэпсэхужри, гъэ къакIуэ здэкIуэнум егупсысу здэщысым, Нэтхъуаджэ кIасэр къа­кIуэри къащыхьащ:

- Сэри фэ сыфхуэдэщ, зекIуэ сыздэфшэ! - жиIэри.

Къащыщыхьэм, нэхъыжьитIыр кIуэри пщым еупщIащ:

- Нэтхъуаджэ цIыкIу къытщыхьащ зекIуэ сыздэфшэ жиIэри: дауэ тщIыну, здэтшэну? - жаIэри.

- Здэфшэ, - жери хуит къищIащ пщым.

Пщым шы и куэдт, къуакIэбгыкIэм дэтрэ я бжыгъэр зыми имыщIэу.

- ФыкIуи, Лабащхьэ къуэм фыдыхьи, шы хъун шы къыхуэвубы­ди, хуэвгъасэ! - къажреIэ.

Йоуэри, Нэтхъуаджэ КIаси здашэри Лабащхьэ макIуэ. Жэщ хъухукIэ хэплъэщ-хэплъэри, Нэтхъуаджэ КIасэм игу ирихьыну зыш хигъуэтакъым апхуэдизышым. КъыхэкIыжри, шы гъунэм зы нэбгъэф цIыкIу щыту къилъэгъуащ, кхъуэбанэм зэщIиблауэ:

- Мис мыр къысхуэвубыд! - жи.

- А зиунагъуэрэ, мы гъуамэм утесу укъэзылъагъум сытыфэр къуиплъын! - жаIэри нэхъыжьитIым зрагъэщIэгъуэкIащ.

ШынэхъыщIэр яхуикIуэтакъым:

- Мыбы фIэкIа сызыхуей хэткъым, - жиIэри.

Сыт ящIэнт? Ягу ирихь-иримыхьми, ирахужьэри къаубыдыну хуежьа щхьэкIэ, къахуэубыдакъым. Шым зэрыхэта хуэдизрэ къра­хуэкIащ - пэлъэщакъым. ЕтIуанэ махуэми ямыгъэзагъэм-кърахуэ­кIыурэ зы зэман зэ къаIэрыхьащ. КъаIэрыхьэщ аби, нэбгъэфыр яшэри унэм кIуэжащ.

Нэбгъэфыр шы хъун хуейтэкъэ, гъэсэн хуейтэкъэ?

- Фэ фыкIуэ, си шынэхъыжьхэ, мы зэ ежьэгъуэм сэ сынэкIуэ­нукъым, - жиIэри иутIыпщащ Дыгъэ и къуэ Нэтхъуаджэмрэ Мазэм и къуэ Нэтхъуаджэмрэ.

Мохэр йожьэ, мыбы и нэбгъэфыр егъэкъабзэр аби, шэщым щIэубыдауэ егъашхэ. ИлъэскIэ - НэтхъуаджитIыр къэсыжыху игъэшхащ. Игъуэр къэсщ аби, къекIуэлIэжащ Дыгъэм и къуэ Нэтхъуаджэрэ Мазэм и къуэ Нэтхъуаджэрэ. КъекIуэлIэжа нэужьи, илъэскIэ щысын-загъэпсэхун хуейтэкъэ, а илъэсым и кIуэцIкIэ Нэтхъуаджэ КIасэм нэбгъэфыр къыщIишурэ езыр зэрыхуеим хуэдэу игъэсащ.

Илъэс зыгъэпсэхугъуэр иухри, ежьэн щыхъум, накIуэ маржэ, жиIэри, шынэхъыщIэри ядежьащ. Еуэм-кIуэм, еуэм-кIуэурэ, куэдрэ кIya-мащIэрэ кIya - сытми, жэщ хъури, зы щIыпIэ деж къыщыу­выIащ. ПщэфIэн хуей хъури, псы яIэтэкъым.

- Сэ сежьэнщи, псы къэзгъуэтынщ, - жиIэри, Дыгъэм и къуэр ежьащ.

Зы жэщ-зы махуэ къикIухьри, имыгъуэту къекIуэлIэжащ. Мазэм и къуэр ежьэри, жэщитI-махуитI къикIухьри, псы имыгъуэту къекIуэлIэжащ. Псы ямыгъуэту къыщекIуэлIэжым, Нэтхъуаджэ КIасэ япеубыд:

- Чэзур сысейщ! - жери.

- А уанэ махуэр тезылъхьэн, дэ игъащIэм мыбдеж къыщыдокIухьри дгъуэтакъым, уэ дэнэ къыздипхынур! - жаIэри ядэркъым нэхъыжьитIым.

- Дауэ мыхъуами, сыкIуэнущ! - жери яфIожьэ.

Йоуэр аби, йожьэри, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, куэдрэ кIya­ мащIэрэ кIya - сытми зы мафIэ цIу къилъэгъуащ. МафIэ цIум триубыдэри, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ нэсри - уии, зы иныжь домбей, щхьибл фIэту, ирихьэлIащ: иныжьым мафIэ ищIри, бгъэдэгъуэлъхьэжауэ жейрт. Абы бгъэдэкIыу зы лъагъуэ цIыкIу адэкIэ кIуэрт, жи. А лъагъуэм теувэри, нэбгъэфым тесу кIуэурэ къэнжалыщхьэ унэшхуэ хуэзащ. КъызэпикIухьщ-нэзэпикIухьщ аби, даIуэри - маршынэдэ макъ зэхихащ. Щызэхихым, джэри - бзылъ­хугъэ гуэр щхьэгъубжэм къыIухьащ.

- Усыт лъэпкъ: уиныжь хьэмэрэ уцIыху цIыкIу? - жери йоупщI Нэтхъуаджэ КIасэр цIыхубзым.

- Иныжьым я ней къытщыхуэ, - жи бзылъхугъэм, - сьщIыху цIыкIущ. Ауэ щхьэ мыгъуэ укъэукIуэ уэ мыбы: мыбдеж зы иныжь емынэ щопсэури уIэщIэкIуэдэн мыгъуэщ!

- Ари зыгуэр хъунщ, псы уиIэмэ, сегъафэ.

Псы къретри ирегъафэ.

- Иджы зы дзажэжь уиIэмэ, къызэт.

- Алыхь-алыхь уэстын: ди пкIэунэм изщ! - жери, кърехьэх аби, кърет.

Пхъэ дзасэ ин кърибзэщ, дзажэжьыр абы фIиIущ аби, иныжь жеим деж игъэзэжащ. Игъэзэжри, и дзасэр иныжь жейм тригъэлъа­дэщ аби, ар и пхъэлъэлъ хуэдэу, дзажэжьыр игъажьэу щIедзэ. Лыр здэжьэм, лы жьэрымэ гуащIэр иныжьым и пэм йоуэри къегъэуш. Иныжьыр къоушри мэгуфIэ:

- Ей, цIыкIужь ей, сыту фIыуэ укъэкIуа! - жери, сэх хуэдиз хъу и дзэжьхэр къызэIуегъэпс. - УцIыкIуми, мащIэ IэфIу усшхынщ, ауэ си дзэм дэз ухъуну мыгъуэкъым.

- Сыту укъэвэрей, цIапIэжь, сэ сумышхми, пшхын бгъуэ­тынщ! - жеIэ Нэтхъуаджэ КIасэми, дзажэжьым и ныкъуэр къыфIелъэф аби ирет.

Дзажэжьыр зэдашхри, итIанэ иныжьыр къоупщI цIыкIужьым:

- ХэтIэхэсэ дыбгъэджэгуну хьэмэ гъуэжькуий дыбгъэджэгуну? - жери.

- Уэлэхьи, сэ шейтIан сымыхъуа гъуэжькуий сыджэгуу!­ - идэркъым Нэтхъуаджэ КIасэ. - Дыбгъэджэгунумэ, лIы зэрыджэгур хэтIэхэсэщи, къакIуэ!

Къыщолъэтри, зызэрадз аби, зэбэн-зэзауэурэ, Нэтхъуаджэ KIa­сэр токIуэ: иныжьыр къеIэт аби, хесэри и бынжэм нэсу щIым хехуэ;иныжьыр къопхъуэри, Нэтхъуаджэр хетIэр аби, и лъэгуажьэм нэсу щIым хехуэ. Къыхопщыж Нэтхъуаджэ КIасэри, иныжьыр хетIэр аби, и дамэм къыфIэкIыу хехуэ. ИтIанэ и джатэр кърех аби, IуроIэбэри - джатэр, щхьэупсысэм хуэдэу, жант - еуэм-еуэурэ иныжьым и щхьиблри къреухъуэнщIэхри кIапIинэу зэтрелъхьэж.

Иныжьым и дэуэдапщэр зэфIегъэкIри Нэтхъуаджэ КIасэ бзылъ­хугъэм деж къегъэзэж:

- Ярэби, мы цIапIэжьым хуэдэ иджыри щыпсэууэ пIэрэ мыбдеж? - жи.

- Щопсэу: мыбы къуэшитI иIэщ, тIуми сэ схуэдэ цIыхубз зырыз гъэру къахьауэ яIыгъщ.

- ДэнэкIэ здэщыIэр?

ШыгъуэгумкIэ икI лъагъуэр кърегъэлъагъу:

- Мыбы теуви, унэм ухуишэнущ.

Нэтхъуаджэ КIасэр лъагъуэм теувэри, кIуэщ аби, япэрей иныжьым ирищIар абы и къуэшыжьитIми ярещIэ.

Псори зэфIэкIати, псы нэд къаIехри, и шынэхъыжьхэм къахуехь, ахэр къыпэплъэу щыст. ГуфIащ Дыгъэм и къуэ Нэтхъуаджэмрэ Мазэм и къуэ Нэтхъуаджэмрэ. ПщафIэри шхащ.

- Дэ тхузэфIэмыкIа псы фэндыр къыщихьыфакIэ, мыбы зыгуэр къыхэкIынущ, - зэжраIэ нэхъыжьитIым.

КIасэм цIутI жиIэркъым, ищIа-илэжьар яхуиIуатэркъым. Маш­хэ, йофэ, зызэщIакъузэри йожьэж. КIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ, жыжьэу плъэри Нэтхъуаджэ КIасэм ищIа кIапIинэр зэкъуэшитIым кьалъагъу фIыцIагъэ-фIыцIагъэу:

- Модэ фыплъэт, мо тлъагъур иныжьщ, - жаIэри къызэщIоу­выIыкI Дыгъэ и къeэ Нэтхъуаджэрэ Мазэ и къуэ Нэтхъуаджэрэ. ­ИныжьыщIым дыкъихьащ, дэнэ дыздэкIуэнур?

ШынэхъыщIэр и пащIэкIэм щIогуфIыкI:

- ФыкъакIуэ фэ фымышынэу, - жи. - Ар иныжькъым, иныжь кIапIинэу аркъудейщ.

Еуэщ аби, ежьэжри, куэм-кIуэурэ, иныжь кIапIинэм блэкIри, къэнжалыщхьэ унэм нэсащ. Яш уанэ трахри, абдежыр хэщIапIэ ящI. Гъэру щыта хъыджэбзищым я нэхъыжьитIыр нэхъыжьыгъуэ­нэхъыщIэгъуэкIэ и къуэшыжьхэм къахуешэ, нэхъыщIэр езым къешэжри тхъэрэ-шхэуэ псэун ирагъажьэ - илъэскIэ къэтын хуеитэкъэ-тIэ ахэр!

Арати, гъатхэ мэхъу, фызхэм джэджьей кърагъэшауэ, Дыгъэм и къуэ Нэтхъуаджэрэ Мазэм и къуэ Нэтхъуаджэрэ щакIуэ докI. Пщым и къуэ Нэтхъуаджэ КIасэ и ержыбыжьыр зэпкърихауэ илъэщIу жыг щIагъым щIэсу, зы къуанщIэ дамэху къеухри, зы джэджьей ищтэри жыгыщхьэм итIысхьэжащ.

- Тхьэр згъэпцIащ, уэзгъэшхмэ! - жиIэри, фочыр зэпкъри­лъхьэжщ аби, тригъапсэри къриудыхащ.

КъуанщIэ дамэхур къищтэри еплъмэ - шэ техуапIэм къижри лъыр и бгъэгухум къытелъэдат, жи. КъуанщIэр къызэригъэдзэкIщ­нызэригъэдзэкIщ, къеплъщ-неплъри, мыпхуэдэу жиIащ, жи:

- Уащхъуэ Мыващхъуэ КIанэ, мыбы и фIыцIэм хуэдэр и щхьэцрэ и набдзэу, мыбы и хужьым хуэдэр и щIыфэрэ и нэкIущ­хьитIыр дыхьэрэну зы фыз къэзмыгъуэтауэ мы дунейм сытемытын!­ - жери тхьэ иIуащ.

Жэщ хъури и къуэшитIыр къызэрысыжу, егъэтIыс аби, яжреIэ:

- Иджы сэ пщэдджыжь сежьэнущ, - жери. - Къанжэм и фIы­цIэр и щхьэцрэ и набдзэу, къанжэм и хужьыр и щIыфэрэ и нэкIуу, и нэкIущхьитIыр къанжэлъым хуэдэу нысэ къыфхуэзмыгъуэтауэ къэгъазэ сиIэкъым.

- Хьэуэ, дэри уи гъусэу дынэмыкIуэу хъункъым! - жаIэри мэув Дыгъэм и къуэ Нэтхъуаджэрэ Мазэм и къуэ Нэтхъуаджэрэ.

- Хьэуэ, сыфхуеинукъым, фыздэсшэнукъым! - жери идэркъым КIасэм.

Йоуэри и уанэгу щхьэнтэм дыщэмрэ налкъутналмэсымрэ из ещI.

- Иджы, си къуэшыжьхэ, мы фэ фымыда нэбгъэфыжь цIыкIум и ныбжь ирикъуащи, дяпэкIэ сэ сызэрыкIуэ си шы лъагъуэм къадзыгъуэ банэ къикIыкIынущ, - къажреIэ. - Мы шабзэри мэ, мы мывопцIэри мэ! - жери къарет. - Мы шабзэр пщэдджыжьым зэ, шэджагъуэм зэ, пщыхьэщхьэм зэ дэвдзеи, езыр занщIэу къехыжы­нущ. Шэр къыпыжу къехыжмэ, си Iуэхур фIыщ; лъыр къыпыжу къехыжмэ, сыщыIэжкъым. Сэ ажал сиIэкъым, мы цыфэндыр къыхамычу, - жиIэри, и щхьэр къригъэзыхщ аби, и щхьэкум хэт цыфэндыр къаригъэлъэгъуащ. - Шабзэшэм лъыр къыпыжу къе­хыжмэ, фынежьи, къадзыгъуэ банэ лъэужьым фынрикIуэ аби, сыкъэвгъуэт, сыкъэвгъуэта нэужь, мы мывопцIэр нэвутIыпщ. Ар сянэм къыздилъхуащи, лъыхъуэурэ, а цыфэндыр къигъуэтыжынущ. Къигъуэтыжмэ, ар си щхьэкум ифсэжи, сэ сыкъэхъужынущ.

Арати, ар къажриIэри, еуэри ежьащ. Еуэм кIуэм-лъэм, еуэм кIуэм-лъэурэ, зы къазыхъуэ фызыжь цIыкIу хуозэ. Фызыжь цIыкIум къимылъагъуу зыщIидзэри и быдзым фIыщIэфащ. ЩыщIэфым, фызыжь цIыкIур къэгубжьащ:

- Уэ узымылъэгъуа си нитIыр къуанщIэм ириуфи, хьэфиз ухъу! - жери.- Сыту мащIэIэфIу усшхынут, бетэмал! Иджы си бын ухъуащ.

- Ей, нанэу нанэжь, сэ сумышхми, пшхын бгъуэтынщ! - жи Пщым и къуэ Нэтхъуаджэ КIасэ.

- НтIэ, иджы бын ущысхуэхъуакIэ, умышынэу къызжеIэ: дэнэ укIуэрэ, сыт къэплъыхъуэрэ?- къоупщI фызыжь цIыкIур.

- Сэ сыздэкIуэр итIанэ бжесIэнщ, ныжэбэ уи деж сыщыгъэIэ!

- Дэнэ мыгъуэм ущызгъэIэн: махуэм къазыр согъэхъу, жэщыр хъумэ, къазым сахэлъщ.

- Уэ уздыщIэлъым сэри сыщIэлъынщ, - жери фызыжь цIыкIум дежкIэ йоблагъэ.

Жэщым къазэщым щIолъ, нэху къокIри унэ кърегъажьэ. Блыуэ зэтету унэшхуэ ирегъэщI. Езыр пщэдджыжькIэ дэкIыурэ бланэ къиукIыурэ къехь. Фыз цIыкIури къазыхъуэжкъым, матхъэ-машхэри унибл зэтетым щIэсщ. Пщэдджыжь гуэрым Нэтхъуаджэ КIасэ плъэри, адэ жыжьэу къилъэгъуащ, дыгъэм хуэдэу, зыгуэр къэцIууэ. КъыщIохьэжри фызыжь цIыкIум йоупщI:

- Ей, нанэ, мо къэцIур сыт? - жери.

- А си щIалэ, а къэцIур иныжь унэщ, - жи. - Абы щопсэу щхьэ пщыкIущ фIэту зы иныжь. Абы зы хъыджэбз епI данэху-данапIэм хэлъу: къуанщIэм и фIыцIэр и щхьэцщ, и набдзэщ, къуанщIэм и хужьыр и щIыфэщ, къуанщIэлъым хуэдэр и нэкIущхьитIщ.

- НтIэ сэ сыкъыщIежьар аращи, сыкIуэнущ абы деж.

- УмыкIуэ, си щIалэ, абы кIya къэкIуэжакъым.

- СыIэщIэкIуэдами сыIэщIэшхыхьами, сымыкIуэнкIэ Iэмал зимыIэщ! - жери ежьэн хуей мэхъу.

Ежьэн хуей щыхъукIэ, фызыжь цIыкIум егъэтIысри, къыжреIэ:

- Ей, си щIалэ, абы узэрыкIуэнуращ: уи шым ушэсынщи, укIуэм­укIуэурэ, псышхуэ ухуэзэнщ, гъуни нэзи имыIэу, - жи. - А псыш­хуэм мы уи шымкIэ уикIыфынукъым: псы кIэрахъуэм фрилъэфэнурэ, нэгъуэщI дуней фыкъыщыхутэнущ. ЗэрыпщIынуращ, - жи, - уи шыр лъахъи утIыпщ, уэ а псы Iуфэм зы жыг Iэдэмашэжь Iутщи, абы тетIысхьи, умыбауэу тес. Шэджагъуэ нэблагъэмэ, а псыхъуэм шищ ныдыхьэнущ домбей хуарэу. Псы ефэмэ, а жыг Iэдэмашэжьым ныбгъэдыхьэнурэ зыщахъуэу, «зыгуэр ди щIыбым къихуэу зыдгъэунэ­хъужащэрэт!» - жаIэурэ блокIыж ахэр. Зей дамэкъуибл пыупщIи, уи кIэпкъым дэгъэлъ. Япэ зыщызыхъуэми етIуанэу зыщызыхъуэми я гугъу умыщI. Ещанэм зыщыныщихъуэкIэ, и бгым зигъахуэ! Абдеж абы езым зиIэтынурэ пшэгум хыхьэнущ. Ар пшэгум хыхьа нэужь, уи зей дамэкъуиблыр быухыху текъутэ, «уащхъуэ, уэ лIы ухъумэ, сэ шы сыпхуэхъунмэ!»- жиIэху. Ар жиIа нэужь, щIым къеувэхыжынущи, мис итIанэ шыкIэ налъищ къыхэчи, шыкIэ налъитIыр жыг Iэдэмашэм къешэкI, зыр уи жыпым илъхьэ. Шым ущыхуейм деж, а шыкIэ налъэр мафIэм егъэуи, шыр дэнэ щыIэми, напIэзыпIэм къэсынущ. Шэси, абы псым узэприхынщ.

Еуэри, пщым и къуэ Нэтхъуаджэ КIасэм псори а къызэрыжриIам хуэдэу ищIащ.

Арати, псым зэпрокIри, унэм щIыхьэмэ - щхьэ пщыкIущ зыфIэт иныжьыр пырхъыжу мэжейри жьэгум дэлъщ, мафIэм пэрылъу. АдэкIэ зы бжэ цIыкIу иIэти, ар Iуихри, щIыхьащ: «Ярэби, мыбы жыхуиIар дэнэ щыIэу пIэрэ?» - жиIэри зиплъыхьащ. Зы дыщэ гъуэлъыпIэ щIэтщ, абы къауц уэншэку илъщ, хъыджэбзыр абы хэлъщи, хэщатэри уэншэкур зэгуэуэжауэ апхуэдэщ. Къимыгъэу­шу езыр шэнтым тетIысхьэри щхьэукъуащ. МащIэ дэкIа, куэд дэкIа - зы зэман зэ хъыджэбзыр къызэщыущ аби, къаплъэри Нэтхъуаджэ КIасэр къилIъэгъуащ.

Хъыджэбзыр къотэдж, зехуапэр аби, хьэщIэр къегъэушри жреIэ:

- Пщым и къуэ Нэтхъуаджэ КIасэу схуэмыгъуэту къэзгъуэта, дэнэ укъысхуикIа? - жери.

- Iay, уэ дэнэ сыкъыщыпцIыхурэ? - егъэщIагъуэ.

- ПщIыхьэпIэ дахэу услъэгъуащ, - жи. - ТхьэIухуд къызбгъэ­дыхьэри, «мы емынэм уIэщIэзыхынур пщым и къуэ Нэтхъуаджэ КIасэщ», - жиIэри къызжиIащ.

НтIэ, мыр дауэ укIa хъуну? - Мэжейри щылъщи, еуи укI!

- Уэлэхьи, уэ иныжь жей букIащ жыпIэу зэм-зэмкIэ къызэпхъуэныжын хуэдэу, хабзэншагъэ схуэмыщIэн! - жиIэри ида­къым. - Ауэ зы дзажэжь фиIэмэ, здэщыIэр къызжеIэ. ИтIанэ сэ мыр къэзгъэушынурэ хэтIэхэсэ дыджэгунущ. ДыщыджэгукIэ, дызэрытемыгъакIуэу дыпщынущ. Дыпща нэужь, дызэпикIуэтыжынурэ жыжьэу дызэпэувынущ. Мис абдеж зы псы Iэгубжьэ уи Iэгъуапэм игу къыщIыхьи, «мы емынэ унэ хъуну къытлъихьауэ дызымыгъэп­сэур хэт!» жыпIэу сыптхьэлэн хуэдэу нызжьэхыхьи, иныжьым имылъагъуу, псы Iэгубжьэр къысIурыкIэ. ИтIанэ сэ хуэфI сыхъунщ абы! - жиIащ.

ЗэгурыIуэри, Нэтхъуаджэ КIасэр къыщIэкIщ аби, дзажэжьыр къигъуэтащ, пхъэ дзасэшхуэ кърибзэщ аби, лыр фIиIури, иныжьым тригъэлъадэщ аби, ар и пхъэлъэлъу дзажэр игъажьэу тIысащ. Игъажьэу тIысри, мо лы жьэрымэ гуащIэр и пэм щиуэм, иныжьыр къызэщыури къэтIысащ. КъыщызэфIэтIысхьэм, абы и пэ гъуанэм кърихуа жьым Нэтхъуаджэ КIасэр унэм къыщIидзащ. Зыкъри­мыгъащIэу къыщIэлъэдэжри, иныжьым къыщилъагъум:

- Уий, цIыкIужьей, дэнэ укъиукI! - жиIащ жи. - Си дзэм дэз ухъунукъым, анэхъамэ сыту мащIэIэфIу усшхынт!

- Уий, цIапIэжь, сэ сомышхми, пшхын бгъуэтынщ! - жиIэри, дзажэм и ныкъуэр къыфIилъэфри хуидзащ.

Лыр шхын яухри, итIанэ иныжьым жеIэ:

- Иджы къуэжькуий дызэдэджэгуну, хьэмэ хэтIэхэсэ дызэ­дэджэгуну? - жери.

- Гъуэжькуий сыджэгуу бзаджэнаджэ сыхъуа: къару зэрызэ­хагъэкIыр хэтIэхэсэщи, уджэгунумэ, къакIуэ! - жи Нэтхъуаджэ КIасэ.

ЩIыбым къыщIэкIщ, зэрыубыдри, зэрыхотIэ-зэрыхосэ, зэрыхо­тIэ-зэрыхосэ - зэрытемыгъакIуэурэ зэрогъэмэх. Зэрогъэмэхри, зэ­покIуэтыж аби, бауэ-джалъэу мэувыж. Абы зыхуегъазэри, хъыджэб­зым и Iэгъуапэм псы Iэгубжьэ ирегъэувэр аби, хъущIэрэ щIатэу къыщIолъадэ. Нэтхъуаджэ КIасэр ишхын хуэдэ бгъэдолъадэри псы Iэгубжьэр IурекIэ.

Нэтхъуаджэ КIасэм зреч аби, иныжьыр еIэт, хетIэри и бынжэр щIигъанэу щIым хехуэ; иныжьыр йоIэ, Нэтхуаджэ КIасэр хетIэр аби и лъэнкIапIэ нэжэгъур хущIегъэхъумэркъым; Нэтхъуаджэр йоIэ, иныжьыр еIэт аби, хетIэри, и къурмакъейм нэс хеукIэ. ИтIанэ и джатэр кърех, IуроIэбэри, жанти, иныжьыр къреухъуэнщIэх аби, куэбжэ дэкIыпIэм деж кIапIынэшхуэ щещIыж.

АфIэкIа абдежхэм бий щыIэж хъунтэкъыми, Нэтхъуаджэ КIасэр хъыджэбзым хохьэжри зэдэпсэууэ щIадзэ.

Арати, лIыр дэкIмэ, бланэ къихьу, къихьар яшхыу псэуурэ, куэдрэ псэуа-мащIэрэ псэуа - сытми махуэхэм ящыщу зы махуэ гуэрым фызыр псыхьэ макIуэ. ЗдэкIуам и щхьэц налъэ хэхуэри псым ирихьэхащ. ПсыкIэм зы хъаныжь гуэр щыпсэурти, хъаныжьым и псыхьэр псыхьэ къэкIуауэ, щхьэц налъэр абы и пэгуным ирихьэри къигъуэтащ. «Азалыхь, тхьэIухуд щхьэцкIэ!» - жиIэри, хъаныжьым хуихьри иритащ:

- Мыр зищIысыр пщIэуэ пIэрэ? - жиIэри.

ЗищIысыр къыщыхуэмыщIэм, уд фызыжь цIыкIу дэст а къуажэми, ар кърегъашэри йоупщI:

- Мыр сыту пIэрэ? - жери.

Зэпеплъыхь- къызэпеплъыхьри:

- Мыр тхьэIухуд щхьэцщ, - жи удыжь цIыкIум. - Мыр зейр псыщхьэмкIэ щопсэу.

- НтIэ, мы щхьэц налъэр зейр къысхуэзышэм игъащIэ псокIэ ишхынури щитIэгъэнури си Iуэхущ! - жи хъаныжьым.

- Зиусхьэн, - жи удыжь цIыкIум, - ар къыпхуэсшэну ухуеимэ, дыщэ кхъуафэжьей схуегъэщI, хъугъуэфIыгъуэр из егъэщIыжи, сыутIыпщ.

ЖыхуиIэ псори хузэрегъэпэщри еутIыпщ. Псым тету дэсеим дэсейурэ, а цIыхубзым и псыхьэкIуапIэм нэсщ, и кхъуафэр ирипхри, езыр Нэтхъуаджэ КIасэ къызэрыкIуэж гъуэгум тетIысхьащ зигъэт­хьэмыщкIафэу. ЛIыр къыздэкIуэжым къыхуозэ:

- Мыр сыт, нанэ тхьэмыщкIэ, мыбдеж щхьэ утес?- жери къоупщI.

- Сызеиншэщ, сыекIуэлIапIэншэщ, - жери нэпс къыщIегъэж удыжь цIыкIу.

«Фызым и закъуэщ, нэгъуэщI мыхъуми, псэлъэгъу хуэхъунщ», - жеIэри, и шыплIэм къыдегъэтIысхьэри къехь фызыжь цIыкIур. Фызыр къеплъри, игу ирихьакъым ар:

- Ярэби, дыхущIемыгъуэжыну пIэрэ?

- ДыхущIегъуэж-дыхущIемыгъуэжми, зы фызыжь цIыкIукъэ: щIэшэ адэ, нэгъуэщI мыхъуми, уи зэш тригъэунщ.

Апхуэдэ щIыкIэкIэ удыжь цIыкIур Нэтхъуаджэ КIасэ и унэм къохьэ.

Нэтхъуаджэ КIасэ щакIуэ макIуэри яшхын къехь, къекIуэлIэж­мэ, жэщибл-махуиблкIэ мэжеq. Арат я гъащIэр зэрыкIуэри, йоуэр аби, лIыр щакIуэ дэкIауэ къэту, фызыжь цIыкIум жеIэ:

- Иджы мы Нэтхъуаджэ КIасэ нэхърэ нэхъ лъэщ дунейм теткъым, ауэ абы и псэр здыхэлъыр пщIэрэ уэ? - бзаджагъэм хуокIуэ удыр.

- Тхьэ, сымыщIэ!

- Тхьэ, фIыуэ укъилъагъуу щытамэ, къыбжиIэнтэм! - фызым и гум шыбжий трекIутэ удым.

Нэтхъуаджэ КIасэр къызэрысыжу и фызыр йоупщI:

- ЛIыуэрэ лIы, - жи, - икIи ухахуэщ икIи удахэщ, уэр нэхъы­фIу слъагъуи мы дунеишхуэм теткъым, ауэ уи псэр здыхэлъыр щхьэ къызжумыIарэ иджырей къэс?

- Фыз зыщIэупщIэкъым а узыщIэупщIэр, - жери къыхуи­дакъым.

Къыщыхуимыдэм, фызыр гъащ, бжащ.

- Сэ си псэм щхьэкIэ умыгумэщI, - жи Нэтхъуаджэ КIасэм, фызым игъ-и бжэр еужэгъури. - Мис мы си щхьэкум зы цыфэнд хэтщи, аращ си псэр зыхэлъыр.

Арати, и чэзур къэсри, Нэтхъуаджэ КIасэр жэщибл-махуиблкIэ жеину гъуэлъащ.

Удыр йоупщI фызым:

- КъыбжиIа? - жери.

- КъызжиIащ, тхьэ! - жери, удыжь цIыкIум псори хуеIуэтэж.

ЛIыр зэрыжейуэ удым фызыр псым ешэ жьыщIэн хуэдэу. Езым сабыныр къызэщигъэгъупщати, къегъэзэж, нысащIэр псы Iуфэм къыIуенэри. КъокIуэж аби, жейуэ хэлъ лIым и щхьэцыбэр къитIэщIурэ, цыфэндыр къегъуэт аби, къыхечри хыфIедзэ. ЖэкIэ псым къокIуэж, мэжьыщIэ, жьыщIыгъэр иредзри IуокI аби, кхъуафэм ису къыIуохьэж:

- Мы къэзгъуэтар плъагъурэ? - жери.

Уудмэ куэдрэ - нысащIэр къегъапцIэ, кхъуафэм ирегъэтIыс­хьэри, къимыкIыжыфу ешэри мэкIуэж. ТхьэIухудыр хъаныжьым ирет. НысащIэм къыгурыIуат и Iуэху зыIутри, зрата хъаныжьым жреIэ:

- Сэ сыцIыху лъэпкъкъым, сытхьэIухудщи, махуэ плIыщIкIэ укъызэIусэ Хъунукъым: а махуэ плIыщIым и кIуэцIкIэ щауапIэ укIуэу уисын хуейщ, - жери.

Иджы мыдэкIэ къигъэна и шынэхъыжьитIым я деж къэдгъэзэ­жынщ.

Дыгъэм и къуэ Нэтхъуаджэрэ Мазэм и къуэ Нэтхъуаджэрэ махуэ гуэрым къыщIокIри, шабзэр драдзей, шабзэ драдзеяр лъыр къыпыжу къохыж. Алыхь-алыхь, махуаер къытщIэзэрыхьщ, жаIэри и къуэшитIыр мэшэс аби, йожьэ, къадзыгъуэ банэ лъэужьыр яхуу. КъакIуэм-къалъэм, къакIуэм-къалъэурэ унибл зэтетым къыхуэзэ­ри, къазыхъуэ фызыжь цIыкIум деж екIуэлIащ:

- Ярэби, мыпхуэдэ зэманым мыпхуэдэ ди къуэшыр мыпхуэдэ­шым тесу мыбы къекIуэлIэгъат, дэнэ щыIэу пIэрэ? - жаIэри.

- Нобэ мазищ мэхъу мыпхуэдэ щIыпIэМ зэрыкIуэри, къигъэзэ­жакъым, - жи къазыхъуэжь цIыкIум.- ФыкIэлъыкIуэнумэ, мис мыр лъагъуэщи, фытеуви, фыкIуэ. Абы псышхуэ гуэрым фыхуишэ­нущ. Псы Iуфэм Iутщ жыг Iэдэмашэжьи, абы къешэкIа шыкIэ налъитIыр мафIэ евгъэуи, шы къэкIуэнущи, псым фрихынщ. Ауэ къыджиIакъым жывмыIэж, абы кIya къэкIуэжакъым.

- Тхьэр арэзы къыпхухъу!- жаIэщ Дыгъэм и къуэ Нэтхъуа­джэрэ Мазэм и къуэ Нэтхъуаджэри, еуэщ аби, кIуаш иныжьым и унэм. Нэсри, Нэтхъуаджэ КIасэр лIауэ щылъу хуэзащ, щыхуэзэм, мывопцIэ къахуигъэнар яутIыпщри, мывопцIэм къижыхьа щхьэкIэ, унэм щIэлъу ягъуэтакъым. ЩIыбым къыщIахри, яутIыпщщ аби, къижыхьурэ къигъуэтыжащ цыфэндыр зэлымпIыжауэ щылъу. Къахьыжщ цыфэндри, и щхьэкум ирэсэжщ аби, Нэтхъуаджэ КIасэр къэпсэужащ. Къаплъэри - и къуэшитIыр къыщхьэщытт.

- Iay, сыту куэдрэ сыжея хущэ, - жи Нэтхъуаджэ КIасэм.­ Мыбы зыгуэрхэр щIэсати, дэнэ щIыIэ? Фэри дауэ фыкъэкIуа мыбы?

- Уэлэхьи щIэсIауэ дымылъэгъуа, - жаIэ шынэхъыжытIым. ­Ауэ улIауэ дыкъыпкIэлъэкIуати, мьшхуэдэу тщIыри укъэдгъэхъу­жащ.

Нэтхъуаджэ КIасэ къотэджри зехуапэ.

- НтIэ, - жи, - фэ зывгъэпсэху: мор фи шхынщ, мор фи пIэщ. сэ иджыпсту къэзгъэзэжынщ, - жиIэри, и шыкIэ налъэр мафIэм иригъэури шыр къэсащ.

Нэтхъуаджэ КIасэр шэсщ аби псым хэту ежьащ. Хъаныжьым и псэупIэм щынэсым, епсыхри, шыр къиутIыпщыжщ аби, езыр хъаныжьым и пщIантIэм дыхьащ. Хъаныжьым и пщIантIэм балыш­хуэ щрагъэкIуэкIыу ирохьэлIэ. Нэтхъуаджэ КIасэ гуэбэнэч щыгът, и Iэщэ-фащэр абы и щIагъ щIэлъуи, ар къыщалъагъум, мо ешхэ­ефэр зэрогъэкIий:

- А-а, Амыщ къэкIуащ, Амыщ! ПсынщIэу бжьэ къефт! - жаIэри.

Бжьэ къратри иреф. КъоупщI зэхэсхэр:

- Ухэт, сыт щхьэкIэ укъытхуэкIуа? - жаIэри.

- СылIыщIэнут.

Нэтхъуаджэ КIасэр пщIантIэм дыхьэрэ пэт нысащIэр къеплъэ­кIри къилъэгъуати, къэдаIуэри, мо жиIэр щызэхихым, и щауэкъуэ­тым йолъэIу:

- КхъыIэ, а тхьэмыщкIэр фымыгъэщIэхъу: хъаным шызешэ хуэдэу къыхуэфщтэ! - жери.

- Алыхь-алыхь, уи жьэ къыжьэдэкIа закъуэ! - жаIэри къащтэ лIыщIэу.

ТешанкIэр зэрихуэу, шыхэм якIэлъыплъу дэтурэ махуэ плIыщIыр къэблагъэри, тхьэIухуд нысащIэм жиIащ, жи, мыпхуэдэу:

- ПIалъэр къэблэгъащ, ауэ хьэгъуэлIыгъуэм щIимыдзэ щIыкIэ, хъаныжьым схужефIэ дызэбгъурысу ищIхэр, и щIапIэхэр къы­дигъэплъыхьыну! - жери.

Хъаныжьыр гуфIэщ аби, псынщIэу жиIэри тешанкIэр къызэ­щIригъэщIащ. КъызэщIригъащIэри, итIысхьэщ аби, я щауэкъуэт щIалэмрэ хъыджэбзымрэ я гъусэу къаплъыхьащ губгъуэхэри, мэзхэри, псыхэри. КъакIухьщ, къаплъыхьри, гущхьэIыгъыр Нэтхъуа­джэ КIасэти, унэмкIэ имыхужу, псы IуфэмкIэ къеуэу хуежьащ.

- УздэкIуэр дэнэ? АбыкIэкъым гъуэгур! - жи хъаныжьым.

Къигъэзэжыртэкъыми, хъаныжьыр къыхуолъ етIуанэу:

- УздэкIуэр дэнэ, гъуэгу мыгъуэм ежьэн? Гъуэгур абыкIэкъым.

Нэтхъуаджэ КIасэ зыкъригъэзэкIри:

- СыздэкIуэр пщIэркIэ, хьэурэ хьэ ныбэм къикIа! - жиIэри щIопщымкIэ къызэприхулэкIащ. - А узыбгъэдэсыр хэт и фыз!­ - жери, гуэбэнэчыр ирекъуэкI аби, сэжьейр кърех.

Зи нэр къыщихуа хъаныжьыр йоуэри eукI, щIалэ щауэкъуэтым и тхьэкIумэр къребзэри, хъыбарегъащIэу еутIыпщыж:

- СыкIэлъыкIуэнщ жызыIэр кърекIуэ! - жери.

Псы Iуфэм къэса нэужь, Нэтхъуаджэ КIасэ шыкIэ налъэр мафIэм ирегъэури и шыр къос. Мэшэс, и нысащIэ тхьэIухудыр шыплIэм къыдегъэтIысхьэри и къуэшхэр къыздигъэна иныжь унэм къегъэзэж.

- Мэ, мыр фи нысэращ, - жери, тхьэIухудыр къарет аби, езым ирегъэзыхыж.

МафIэр къыIурихыу хъан пщIантIэм долъэдэж, хъаным и блыгу­щIэтхэм хьэлэчыр яхелъхьэ; удыжь цIыкIур уэнжакъ кIуэцIым ипщхьауэ къегъуэт, чачэу къелъэфыжри, еукI аби, и унэ къокIуэж.

Абы и ужькIэ иныжьым и хъугъэфIыгъуэр къызэщIакъуэ, йоуэри, шынэхъыжьхэм я фызхэм деж къокIуэлIэж. КъокIуэлIэж аби, ахэри къызэдащтэри, я адэ-анэм деж къагъэзэж, Нэтхъуаджэ зэшищыр зэрыдэкIрэ нобэ илъэс ирокъу щыжаIэ махуэм.

Иджы тхъэрэ шхэуэ зэшищри Къулъкъужын къуажэкIэм деж щысщ.

 

УЗЫТЕТ КЪУДАМЭР ПОМЫУПЩI

Еуэри жеIэ, Хъуэжэ пхъэ къихьыну мэзым кIyaт. КIуати, зы жыгышхуэ дэкIуеяуэ езыр зытет Iэдэмашэ дыдэр пиупщIыжырт, къудамэм и пщэдыкъ дыдэм иригъэпщауэ. Арати, гъуэгурыкIуэ гуэр къыблэкI пэтрэ абы гу къылъитэри къыжриIащ:

Узытет къудамэр помыупщI: ар къыщыгуэхукIэ уэри укъыде­хуэхынущ, - жиIэри.

- Тхьэгурымагъуэ умыхъуамэ, уи гъуэгу тет! - жиIэри едэIуа­къым Хъуэжэр.

Хъуэжэ гъуэгурыкIуэм емыдаIуэу къудамэр пиупщIри, къудамэм и гъусэу езыри къехуэхащ. «Iay, уэлэхьэ, мы гъуэгурыкIуэр сэ си гугъам щыщымыIэ, мыбы къэхъунур ещIэм!» - жиIэри кIэлъы­щIэпхъуащ. ЩIэпхъуэри къыпэуващ:

- Алыхьым и нэфIыр зыщыхуа, жыпIа дыдэр къысщыщIащ, - жи.- Уэ къэхъунур уощIэ: сыщылIэну махуэр къызжеIэ!

- Сэ сытхьэкъым, сытхьэгурымагъуэкъым, уэ ущылIэнур сэ сыткIэ сщIэрэ! - жери гъуэгурыкIуэм зытригъыхьэркъым.

- Хьэуэ, - жи Хъуэжэми, - уэ а жыгым сыкъызэрехуэхынур къыщыпщIакIэ, утхьэгурымагъуэщ; сыщылIэнур къызжеIэ!

Хъуэжэ тхьэщишэти, гъуэгурыкIуэм и щхьэр иригъэужэгъури къыжьэдишащ:

- Уи шыдым пхъэр къытеплъхьэу укъежьэжа нэужь, щэ пырхъынущи, мис а ещанэм деж улIэнущ, - къыжриIэри, абыкIэ IэщIэкIщ аби, ежьэжащ.

Хъуэжэ и шыдым и хьэлъэр ирикъуа нэужь къежьэжри, къыздэкIуэжым, шыдыр пырхъащ.

- Еууей, пырхъитIщ къысхуэнэжар, - жи Хъуэжэ.

Зы дэкIыпIэ гуэрым къэсыжауэ шыдыр аргуэру мэпырхъ.

- Еууей, пырхъ закъуэщ къысхуэнэжар, - жи Хъуэжэ.

Щыгум къытохьэри шыдыр ещанэу мэпырхъ.

- Еууей, сыту сыгъащIэ кIэщI мыгъуэт! - жеIэри Хъуэжэ шыдым зыкърегъэхуэх. Шыдри къоувыIэ, гъуэгунапщIэ удзыр ихъуу мэувыж.

Сэ сыщIэзылъхьэжын мыбы къэкIуэну къыщIэмыкIын жеIэри, Хъуэжэ мащэ къетI аби, йогъуэлъхьэж. «Сэ сриIэжкъым иджыи, си фызыр хэту пIэрэ зыдэкIуэжынур?» - жери, абы егупсысурэ жэщ мэхъу аби, дыгъужьхэр къожьэри Хъуэжэ и шыдыр яшх. Аракъэ зи щхьэ щымыIэм и шыдыр хьэм ешх жыхуаIэр жиIэурэ, ирегъэшх.

Нэху мэщри жылэр Хъуэжэ и лъыхъуакIуэ къожьэ. Мащэр къагъуэтри къыщхьэщохьэ: Хъуэжэм и нэр къицIуукIыу илъщ.

- Мыбы щхьэ уилъ, Хъуэжэ?

- СылIащи, силъщ, щIыр къыстезытхъуэжын сымыгъуэту.

- НтIэ, улIамэ, щхьэ упсалъэрэ?

- А зиунагъуэрэ, къоупщIым жэуап йомытыжыныр гуэныхьщ!

- НэкIуэж!

- Хьэуэ: кхъэм къахьа яхьыжрэ!

Гупым ягъэзэжри Хъуэжэм и фызым жраIэжащ псори. Фызыр къыщIопхъуэри къожэ и лIым деж;

- Сытыр къыпщыущI, Хъуэжэ? - жери.

- СылIауэ аращ.

- НтIэ, улIамэ, а уи щыгъын тIэкIури щхьэ здэпхьрэ хьэдры­хэм?

Хъуэжэ зетIэщIри и щыгъыныр фызым къретыж. Фызым Шыпсыранэ жэпкъыхъу къреч аби, къехьри и лIыр игъажьэу щIедзэ. УэуитIыр къыхуэкIуауэ Хъуэжэ мащэм къоцIэфт, фызри зыхуеиххэ­рати, иужь къоувэр аби, къыщIэрыхьэм къигъажьэурэ къехуж.