Хъаныжьым и пхъур Къуиижь цiыкiу къы3эрыфiихьар

Еуэрэ-еуэрэт, - жи, къуажэ гуэрым зы хъаныжь дэст, и мылъкум и бжыгъэр имыщIэжу, и бийхэри дунейм трихужарэ зэшу, ищIэн имыгъуэту. А хъаныжьым зыпхъу закъуэ иIэт, тхьэIухудым нэхърэ нэхъ дахэу, и щхьэц лъэныкъуэр дыщэхуу, адрей щхьэц лъэныкъуэр дыщэплъу. КъоIэбмэ, и Iэбэр бжьэхуцт, къопсалъэмэ, и псалъэр фот.

Арати, хъаныжьым и зэшыр къытекIуэ щыхъум, хъыбар игъэIуащ, и гъуохэр зэбгригъэкIри:

- Уэхьэхьей, уэхьэхьей, уэхьэхьей: хъаныжьыр таурыхъкIэ зыгъэнщIым ипхъу закъуэр иритынvщ! - жаIэурэ.

Псысэныбэу дунейм тетыр къекIуалIэу хуожьэ. Мыбыхэм тау­рыхъ къыжраIэри щысщ, я псалъэр зэпагъэу мыхъуу; езы хъаныжьыр щыхуеим къодаIуэ, щыхуэмеим машхэ, щыхуейм мэжей, и ныбэр Къыщыхьэмэ, къубгъан щIех. Зи таурыхъ ныбэ нэщI хъуар тхьэIухудым Iуамыгъэплъэххэу щIахуж.

Къуажэ благъэм дэст Къуиижь ЦIыкIукIэ еджэу бжэнцхъуэ гуэр. Иоуэри, Къуиижь ЦIыкIу къокIуэри къыкIэлъоплъ хъаныжьым и таурыхъ едэIуэкIэм. Псори зригъэлъагъущ, зригъащIэри, Къуиижь ЦIыкIу тхьэ иIуащ:

- Уа Мыващхъуэ КIанэ, таурыхъ кIыхькIэ зызымыгъэнщIыр сэ таурыхъ кIэщIкIэ згъэнщIынщи, и тхьэIухудри къэсхьэхун­мэ! - жиIэри.

Хъаныжьым и хабзэт пщэдджыжькIэ жьыуэ къубгъан щIихыуи абы зригъэхьэлIэри, Къуиижь ЦIыкIу кIуэщ аби, псыунэ гъуэгум къытеуващ. Хъаныжьми и Iуэхур къыкIэщIэзэрыхьауэ здэкIуэм, мор къыпоув:

- Хъаныжь, зиусхьэн, дунейр зэхъуапсэу зым емыхъуэпсэж, сэ сыбжэныхъуэщи, псысэ кIыхь бжесIэну схущIыхьэркъым, уэ уху­щIохьэри зы псысэ кIэщI къысхуедаIуэ!

- ХьэщIэщым накIуэ! - жи хъаныжьым.

- Сэ апхуэдиз зэман сиIэкъым, - жи Къуиижь ЦIыкIу, - си бжэныр зэбгрыкIмэ, дунейм и кIэм фиплъэнщ.

Хъаныжьым ар егъэщIагъуэри хуит къещI. Къуиижь ЦIыкIу и псысэр мыпхуэдэу кърегъажьэ:

Еуэри, Хъаныжь, дунейр щымыджэмыпцIэу щIылъэр щызеп­цIагъащIэм сещIэри щIеин сыхъуащ – 1. Сянэр ныбэ иримыдзауэ, сядэри дунеим къытемыхьа щIыкIэу си анэшым срашыбзыхъуэт. ШыбзыхъуапщIэуи зы пщIэгъуалэ закъуэ къызатат. Йоуэри, махуэхэм ящыщу махуэ гуэрым си пщIэгъуалэжь закъуэр шыбз гупым яхэкIуэдыкIри бзэхащ. Уэри согъэз, щIыри согъэз­згъуэтыжыркъым. Iуащхьэм сыдоплъейри - згъуэтыркъым, Бещто сыдокIри - слъагъуркъым, Iуащхьэмахуэ сыдожейри - мы дунейм схутехыркъым. ЗикI къысхуэмылъагъу щыхъум, зы къуэ куу сыдолъадэри - згъуэтыркъым, мащэ къызотIри соувэ - слъагъур­къым. Си бохъшэр къызох, си дыдыр къыдызохри хызотIэ, си пыIэжьыр къыфIызодзэжри сытоувэ. Зызоплъыхьри - си пщIэгъуа­лэжьыр мэхъуакIуэри тенщхыз тIуащIэм дэтщ. Лъхуащи, и быдзы­пэм къыпыж шэр IуфитIыр гуихыу йожэх. ШыщIэ цIыкIури пщIэгъуалэжьым къолъэ-нолъэри мэджэгу.

Си шым уанэ теслъхьэри сежьащ, пщIэгъуалэжьыр къэсхужыну.

Тенджызым сыносри, си шым срихыфынутэкъыми, уанэр тызохри си плIэм изолъхьэ, зы джыдэ сIыгъти, си кIэпкъым дызоIу. Хым сыхохьэри и кум сынэса-сынэмысауэ уафэр мэхъуэпскIри псым мафIэр къыщIонэ. МафIэр къыскIэлъеIэм, сэри сеIэурэ сыIэщIэкIри тенджызым сызэпросыкI. Хы Iуфэр мэзти, пхрызупщIыну сызэIэбэ­кIмэ, джыдэкIыр къанэри джыдащхьэр мафIэм исауэ къыщIокI. Бгъэм сытетIысхьэри - лъэтэжыфакъым, тхьэрыкъуэм сышэсри - сыхуэIэтакъым, бзу цIыкIум сипхъуатэри мэзым сыщхьэприхащ.

ПщIэгъуалэжьым уанэ теслъхьэщ, сышэсщ, сыIэбэри, шыщIэр къасщтэщ аби, шыплIэм къыдэслъхьащ. Сыкъелъэкъуауэри­пщIэгъуалэжьым сыкъихьакъым. Сепсыхыжри шыщIэ цIыкIум уанэ теслъхьэщ, сышэсщ, пщIэгъуалэжьыр шыплIэм къыдэслъхьэри, сыкъелъэдэкъауэщ аби; тенджызым сыкъызэпрыкIыжащ.

- Хъунщ, хъунщ, - жи хъаныжьым, псыунэм щIыхьэну гузавэр­ти. - Хъунщ, си пхъур узот, пхьащ, зэ увыIэж иджы!

- Хьэуэ, хъаныжь, уипхъуми и хъер улъагъу! Сэ фызлъыхъуэ сыкъежьакъым: псалъитI-щы къэнэжащи, жызгъэIэж!

- ЖыIэ-тIэ псынщIэIуэу! - хуит къещI хъаныжьым.

- АтIэ, - жи Къуиижь ЦIыкIу, - шууэ сыкъыздэкIуэжым, псыпцIэ тIэкIу сыкъикIыжынути, шыщIэм и фIалъэ лъакъуитIыр псым къыхэкIри и кIэбдз лъакъуитIыр псым хэнащ. Псым хэнэри, къеIэм­къеIэурэ шыбгым деж щызэпытхъащ. Насып сиIэти, псы Iуфэм щихушхуэ Iуту къыщIэкIри, абы и пхъафэр къытеслъэфщ аби, шыр зэпыспхэжащ. Пхъафэ цIынэр къэхъуапсэри жыгышхуэу шыпхэм деж къытекIащ. Дунеижьыр хуабэти, хьэжьэражьэт, сэ жьауапIэм сыщIэсу сыкъакIуэрт. «Мы жьауэр зыщIыр сыту пIэрэ?» - жысIэрэ сыкъызэплъэкIмэ - си шыпхэм щиху баринэшхуэ тету!

«Уэлэхьэ, иджы сишри тIэкIу езгъэпхъуэным, сэри зызгъэпсэху­ным», - жысIэри сепсыхащ. Шыр хъуэкIуэну соутIыпщ, сэри, жыг жьауэ гуэрым сыщIогъуалъхьэр аби, cыIypex. Сыздэжейм, Iэуэлъауэ ин Зэхэсхри, сыкъаскIэри сыкъэушащ. Сыкъыщылъэтрэ зысплъыхь­мэ, зы тхьэкIумэкIыхь къожэ. Зей дамэкъуэ къыпызупщIри, сеуэщ аби, къизудащ, фIэзгъэжщ аби, щызэIысхым, зы щIылъэныкъуэм щэ шыхьагъибгъу къикIащ. ТхьэкIумэкIыхь щIылъэныкъуэр згъажьэри сшхащ, щэ шыхьагъибгъур шырыкъу лъэныкъуэм щысхуэри згъэу­выжащ. Сэ зызгъэукIуриижри сыжеижащ. Сыкъэушыжмэ, тхьэкIу­мэкIыхь лъэныкъуэ къэнар сшхыжыну, абы щэуэ къикIыр шырыкъу лъэныкъуэ къэнам щысхуэжыну арат си мурадыр.

АрщхьэкIэ сыкъэушыжри - шырыкъу лъэныкъуэ сцIэлар цIуужу щыту, адреим дагъэ къысщихуакъым жиIэри зигъэгусэри зигъэкIуэ­дыжауэ! «Уэлэхьэ, щIы къатиблкIэ емыхуэхамэ, къэзгъуэтыжын­мэ!» - жысIэри сежьащ. Сешыху къэскIухьауэ зы жыгышхуэ гуэрым деж сытIысащ. Жыгышхуэм и щхьэм си шырыкъу лъэныкъуэр тетт щхьэIуо еузу- 2, мэш иIуэу. Гъупщыр къещэщэхырти, хур жыгым къытенэрт.

«Улэхьэ, къэзгъуэтыжам!» - жызоIэри жыгыжьым сыдокIуей.

- Хьэм бов апщий! - жызоIэри сытохьэ Iуэрхьэмым.

МелыIыч гупт а хьэмыр зейр, жыгыщхьэм мэш щащIэрэ щхьэIуо щеуэжу, жьы къепщэмэ, хур щIагъэпщрэ якIыщтэжу, итIанэ хумпIэцIэдж выгукIэ хьэршым драшеижу. Си шырыкъу лъэныкъуэр абы лIыщIэу яхуежьауэ арат. «Хьэм бов апщий» щажесIэм:

- ЩауэфI ухъу! - жиIэри мелыIыч тхьэмадэм сригъэблэгъащ. Унэм сыщIишэри сигъэшхащ.

- Сыт ухуейт, щIалэ? - къызоупщI.

- Мо щхьэIуо еуэ шырыкъу лъэныкъуэр сысейщи, къызэфтыж! - жизоIэ.

- НыпхуэкIуэжым, удотыж.

Шырыкъу лъэныкъуэм сыкъеубзэщ-сынеубзэри къытезгъэхьащ нэкIуэжыну.

- ЛIыщIапщIэу дапщэ къуатынур? - соупщI.

- Зы ху псэу, зы ху ныкъуэ, зы ху бгъунж.

- Дэгъуэщ, ари иужькIэ тшэжынщ! - жысIэри, жыгым дыкъе­хыжын хуеити, мэш хукхъуэ си гуфIакIэм дэз, си жыпхэм ярыз сщIыщ, абы щыщ тIэкIуи згъэщри, ар жыг къудамэм пысщIащ. КIапэм пызгъащэм зыкъезгъэщэтэхыурэ дыкъохыж. Жыгыбгым дыкъэсауэ, уафэгъуагъуэм хуэдэу, гъугъугъу макъ зэхызох. «Сыту пIэрэ?» - жысIэрэ сыдэIуапэмэ, си ныбэжьырат: «Уэлэхьэ, лей уэсхам, си ныбэжь, тхьэмахуэ хъуауэ узогъэмэжалIэ!» - жысIэри,

сыкъэувыIэщ аби, жыгыбгым мафIэ щысщIащ. Бабыщ джэдыкIищ сIыгъти, яжьэм щIызохъумэри согъажьэ. ТIyp сэ сошх, зыр си шырыкъу лъэныкъуэм изогъэшх аби, жыгым дыкъохыж.

ПщIэгъуалэжьым деж дыкъэсыжри - тхьэкIумэкIыхь лъэны­къуэр щылъти, щэ шыхьагъибгъу къисхри шырыкъу лъэныкъуэ къэсшэжам щысхуэщ аби, адрейм бгъэдэзгъэувэжащ. ТIури арэзы хъуауэ дыгъэм пэлыдырт. Лы къэнар згъажьэри, сшхыщ аби, сыкъэкIуэжащ унэм.

А къомыр къэскIухьыхункIэ фыз схуэлъыхъуауэ сыкърохьэлIэж. Хъаныжь гуэрым къыкIэщIозэрыхьри къегъэгузавэ:

- Уа Къуиижь ЦIыкIy, сипхъури узот, хьэгъуэлIыгъуэм текIуэ­дэнури сэ къызощтэ: сыутIыпщыж закъуэ! - жи.

- Зэ укъытримыч, хъаныжь, псалъитI къудей къэнэжащи, жызгъэIэж: уипхъури уи мылъкури уэ къыпхуонэж!

- ИIэ-тIэ, еужьэрэкI! - жеIэри хъаныжьым аргуэру хуит къещI.

- Арати, хъаныжь, хьэгъуэлIыгъуэм махъсымэ ящIынщ жысIэри ху тIэкIур къэсшэжыну сожьэ. ЦIырамыщыр си гуфэу, щIа­мыщхъийр гулъэмыжу, дзыгъуэ фэкъуитIыр щIэщIауэ, дзыгъуэ нэдий ислъхьэри сыдокI. Сынэсри зы ху псэу, зы ху ныкъуэ, зы ху бгъунж къызокIутэри сыкъожьэж. Сыкъежьэжри, Тэрчыжь сыкъи­кIыжауэ сеIэбэкIмэ - си нэдхэр нэщI хъуат: нэдыр къинэри хур псым ирихауэ къыщIокI.

«Уэлэхьэ, махъсымапхъэр Тэрч къыхуэзгъанэ мыхъун!» - жы­зоIэри ху пъыхъуэ псым дызогъэзых. ПсыкIэм сынэсри - бдзэжьей­хэр ефарэ зэрызехьэу хэсу.

- Къэхъуар сыт? - жысIэри сащеупщIым:

- Зы ху псэу, зы ху ныкъуэ, зы ху бгъунж къэдгъуэтри, махъсымэ тщIыщ аби, дефащ, - жаIэ.

- EIым еIыж, зы ху псэур, зы ху Ныкъуэр, зы ху бгъунжыр сысейщ! ФызэтезукIэнщ, къызэфтыж! - жызоIэри сащохьэ.

- ДумыукI закъуэ, жэмитI диIэщи, удот! - жаIэ.

ЖэмитIыр гум къыкIэрысщIэри къасшэри сыкъэкIуэжащ. АпщIондэху си хьэгъуэ пIыгъуэр дэкIащ. Гъатхэ хъуати, Къущхьэхъум гъэшыш сыкIуащ, жэмитIыр схури. Шэ куэдыIуэ къащIэ­кIырти, схуземыхьэж щыхъум, сеувалIэри кхъуафэ сщIащ­кхъуафэ дакъэр си пщыIэм щежьэрэ кхъуафэпэр ди унэм щIыхьэу. ЖэмитIыр абы къесхулIэурэ къызош, шэуэ къащIэкIыр кхъуафэм­кIэ ди унэм къокIуэри ди анэм кхъуейуэ хех. Кхъуейуэ хихым и зыр зы шэрхъыу, и тIыp шэрхъитIу, выгум щIэбдзрэ мэзым урикIуэ хъууэ...

Апхуэдэти, махуэ гуэрым щакIуэжь гуэрым кхъуэ пIащэ нартыхум къыхихуауэ къыздихум, кхъуафэм солъэ жиIэри къыщып­кIэм, шэм хэхуэри кърихьэхащ. ЩакIуэм и кхъуэри щимыгъуэтыжым ежьэжащ. Сэри, бжьыхьэ хъуати, Къущхьэхъум сыкъикIыжащ...

Хъаныжьым къыщIэзэрыхьащи, зеIуантIэ-зешантIэ, зеуплIэнщI:

- Уэ мэтыр зи мыхьэмэт, зэ бухамэ, сипхъури, си хъаныгъуэри, си мылъкури уэстынт! - жи.

- Умыдзыхэ, хъаныжь, зы псалъэ ныкъуэщ къэнэжар! Уипхъури, уи хъаныгъуэри, уи мылъкури къыпхуэнэжынщ! - Еуэ, еужьэрэкI! - Жери хуит къещI.

- СеужьэрэкIмэ, хъаныжь, адэкIэ зэрыхъуаращ: жэмым яшхын щIымахуэ мэкъу пезгъэупщIыну лIыщIэ къызощтэри мэкъуауэ сыдокI. ЛIыщIэхэр шэджагъуашхэ згъэшхэну зэхэзгъэтIысхьэри, щIакхъуэ-кхъуеи яхутеслъхьэу сыздэщысым, зы кхъуей нэхъ иныIуэ къыспэщIэхуэри, щызэгуэсщIыкIым, а уэ пщIэ кхъуэ пIащэр, къыдэцIэфтри щIэпхъуэжащ. ЩыщIэпхъуэжым, лIыщIэхэм ящыщ зы къыщылъэтри и шэмэджыр ириутIыпщащ. Кхъуэр щтэри, шэмэджыр и кIэмкIэ иубыдщ аби, къижыхьым-къижыхьурэ, нэгъуей дестынэу дестынищэ мэкъуу пиупщIащ. Шэмэджыр къыщыкIэрыху­жым, нэгъуэщI зы лIыщIэ къыщылъэтри и гуахъуэ бжьэпэлъыр ириутIыпщащ. Кхъуэ шынам гуахъуэ гуэрыр кIэкIэ иубыдри, къи­жыхьым-къижыхьурэ, Iэнэ ищтэри Iэтэу зэтрилъхьэжащ.

Гуахъуэ гуэрыр къыщыкIэрыхужым, лIыщIэ гупыр къыщы­лъэтщ, кхъуэ пIащэр къаувыхьри къаубыдащ. Къаубыдар выгум щIэтщIэри мэкъур къритшэжащ... - щыжиIэм, гаргу жиIэу зыгуэр къауэри а Iэшэлъашэм къуанщIэрэ вынду щыIэр къызэщIиIэтащ.

Къуиижь ЦIыкIу еплъмэ - хъаныжьыр къауэри зэгуэудауэ арат.

- Iay, сыту шыIэныгъэшхуэ уиIат, тхьэмыщкIэжь! - жиIэри, Къуиижь ЦIыкIу IукIыжыну щыхуежьэм, ямыгъакIуэу яубыдащ. «Хъаныжьыр зэгуитхъыху таурыхъ жриIащ!» - жаIэри хъаным и пхъур къратащ. ХьэгъуэлIыгъуэр зэфIэкIри, Къуиижь ЦIыкIу хъаным и пIэ ирагъэуващ.

Ноби унафэ ищIрэ тхъэжу къуажэкIэм деж щысщ. Уи фIэщ мыхъурэ - кIуэи, плъэ!

1. СещIэри щIеин сыхъуащ - ибэу сыкъэнащ жыхуиIэщ.

2. ЩхьэIуо еуэн - мэш пхырхэр лъэхъий-лъэхъийуэ хьэмым тепхъауэ выхэр абы тету къехуэкIыурэ мэшыр Iуэн.