Къуиижь цiыкiурэ Бажэжь цiыкiурэ

Еуэрэ-еуэрэт, жи, - пэжи пцIыи - зэрыжаIэу зэраIуэтэжымкIэ, мис мо Къалэжьым хуэдэ къуажэжь цIыкIу гуэрым зы - нанэжь цIыкIу дэст, жеIэ, къуищ иIэу - нэхъыжьыр къилъхури МыхъуратI фIищыжат, Курытыр имыщIэххэу къыкIэлъысри ШыратIым фIищат, нэхъыщIэр къамылъхуа щIыкIэу Къуиижь ЦIыкIy тpaIyaт. Къадэ­кIуэри къамышэу, къашэнуми къамыдэурэ здэпсэум, нанэжьыр къытохуэри малIэ.

Къытохуэри малIэр аби, нанэжь мыгъуэр щIалъхьэжа нэужь, я мылъкур зэпагуэш: вит-жэмитI яIэу арати, МыхъуратIым витIыр нэхъ бланэщ жери езым къызыхуегъанэ; жэмитIым гъэш къащIокIри сакъуэлIыкIынкъым жери ШыратIым къыхех. Къуиижь ЦIыкIy зыри кърамыту къызыхаху.

МыхъуратI и витIым гъэш къащыщIэмыкIым, ишхын имыгъуэту къонэр аби, сыкъигъэпцIащ жери, витIыр курытым ириту, жэмитIыр къытрихыжыну ирехужьэ. ШыратIым и жэмитIыр пхъэIэщэм щIищIэри щыпэмылъэщым, сыкъигъэпцIащ жери, жэмитIыр нэхъы­жьым ириту, витIыр къытрихыжыну кърехужьэ. Мори кIуэм, мыри къакIуэурэ зы щIыпIэ деж щызэхуозэ.

- Дэнэ укIуэрэ, МыхъуратI?

- ВитIыр уэсту жэмитIыр къыптесхыжыну сынокIуэ. Уэ дэнэ улъэрэ, ШыратIым?

- ЖэмитIыр уэсту витIыр къыптесхыжыну сынокIуэ.

ДызэгурыIуащ жаIэри, зохъуажэр аби, зэбгъэдокIыж. Тхьэмахуэ дэкIа-дэмыкIауэ тIури щIогъуэж. ЩIогъуэж аби, къожьэри а щIыпIэ дыдэм деж щызэIуощIэ:

- Дэнэ укIуэрэ, ШыратIым?

- СыщIегъуэжащ: витIыр уэстыжу жэмитIыр къыптесхыжыну сынакIуэрт. Уэ дэнэ улъэрэ, МыхъуратI?

- СыкъэпцIати, жэмитIыр уэстыжу витIыр къыптесхыжыну сынакIуэрт.

- НтIэ дызэгурыIуащ, - жаIэри аргуэру зохъуажэри зэбгъэдокIыж.

Мис апхуэдэ защIэу - зэхъуажэрэ щIегъуэжу мэпсэу шынэхъыжьитIыр, я нэхъыщIэр я пщIыхьэпIи къыхэмыхуэжу.

Къуиижь ЦIыкIу уни мылъкуи имыIэу къыщынэм кIафий ищIри, абы епщэу ежьэжащ. Мэз блыгухэм щопсэу, губгъуэхэм щоджэгу, къыпэщIэхуэIамэ ешх. Арати, апхуэдэурэ къыздикIухьым, Бажэжь цIыкIу къапхъэным иубыдауэ хуозэ. Хуозэри къолъэIу:

- Къуиижь ЦIыкIy, - жи, - мы си фэ укъуеям щхьэкIэ мы си псэр сомыгъэту хуит сыкъэпщIыжамэ, сылIэжыхукIэ сыпхуэлэжьэнт.

Къуиижь ЦIыкIy бажэр къапхъэным къыIэщIегъэкIыжри езыр йожьэж. Бажьэжь цIыкIури абы кIэлъоущ.

- ЗыIуегъэх, Бажэжь цIыкIу, сэ уэ уэзгъэшхын сиIэкъым, - жи Къуиижь ЦIыкIу. -Сэ езым сымэжалIэу къызокIухь.

-Зи уз кIуэдын, -жи Бажэми, - сыхьэт ныкъуэкIэ укъыспэплъа­мэ, тIуми тшхын къэсхьынт

Къуиижь ЦIыкIy губгъуэ мэракIуэ ишхыу мэз блыгум щIэсыху, Бажэм мэз джэд къехьри къосыж. Мыдрейм ар дзасэкIэ егъажьэри я ныкъуэ-ныкъуэу яшх, Бажэм къупщхьэхэри трешхыхьыж аби, пцIы зэхуаупсу мэтIысыж. Къуиижь ЦIыкIyм игу ирохь Бажэм и пцIыуп­сыкIэри, щотхъу:

- Ныбжьэгъу ухъун хуэдэу къысфIощI, Бажэжь цIыкIу, - жи, - си жыIэм уфIэмыкIмэ.

- СыфIэкIынкъым, - жи, - зи уз кIуэдын: уэ узыхуейр жыIэ закъуэ!

- Сызыхуейращ, - жи Къуиижь ЦIыкIy. - Модэ мо псым адэкIэ къуажэ плъагъурэ?

- Ауэ сытми джэд пшэр яIэ абы! - зэIуробзае Бажэр.

- А къуажэм пщышхуэ дэсу пщIэрэ?

- Алыхь-алыхь, абы и джэдэщыр шэщ хуэдиз мэхъу!

- А пщышхуэм и пхъур плъэгъуа?

- Набдзэ зытелъым я нэхъ дахэщ.

- НтIэ кIуэи, а пщыжьым и пхъум схулъыхъу!

Бажэр мэдыхьэшх:

- Алыхь-алыхь, псэлъыхъур къуийрэ и лIыкIуэр укъуеяуэ­псалъэ къыхагъэкIын: IэплIэкIэ къыпхуамыхьыни! - жери.

- ДызэгурыIуатэкъэ си жыIэ уфIэмыкIыну?

- ЖыIэ закъуэ, зи уз кIуэдын!

- ЖысIэмэ, жысIэ: урагъэшха-урагъэфа нэужь, пщышхуэм жепIэнуращ: зиусхьэным срилIыкIуэщ, уи пхъум срилъыхъуа­кIуэщ, - жыIэ. «Зиусхьэныр хэт?» - жиIэмэ, зи уэлиигъуэм и къуэ кIасэращ, жыIэ. Сыт хуэдэ уасэ къыппаубыдми, умыгъэщIагъуэу пIалъэ ети, къэкIуэж!

Бажэр псым зэпрысыкIри ежьащ. КIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, нэсщ, нэкIуэпакIуэу дыхьэри хьэщIэщымкIэ еблэгъащ. УнэIутхэр жэри, пщыжьым хъыбар ирагъэщIащ:

- Бажэ хьэщIэ уиIэщ, зиусхьэн, - жаIэри.

- Iay, ари сыту игъуэджэт! - жери пщыжьыр къокIуэ.

Бажэр игъэщIеикIауэ шэнтжьейм исщ. Пщыжьыр бгъэдохьэри фIэхъус-сэламыр ирех, егъэхьэщIэри итIанэ къоупщI:

- Сытым укъытхуихьа, ди хьэщIэ лъапIэр? - жи.

- Зиусхьэным срилIыкIуэщ, уи пхъум срипсэлъыхъущ, - жи Бажэм.

- Зиусхъэныр хэт хъуну?

- 3и уэлиигъуэм и къуэ кIасэращ.

- Дэгъуэщ, фIыщ, - жи пщыжьым. - УасэмкIэ дызэгурыIуэмэ, си пхъур фи нысэщ. Уа сэр мыращ: дыгъужьыфэ къабзэу фищэ, бажэфэ хэплъыхьауэ щитI. Къыфтехьэлъэн си гугъэкъым. Хьэзыр фыщыхъур зэхудипIалъэщ.

Бажэр Къосыж, и ауаныр япэ иту:

- Еуэ, уэлийм и къуэ кIасэ, уи щакIуэхэр егъажьи, дыгъужьыфэ къабзэу фищэрэ бажэфэ хэплъыхьауэ щитIрэ кърегъэхьэлIэ:

Хъыджэбзым и гур мэушкIуашкIуэри щысщ, Къуиижь ЦIыкIy сишэнущ жеIэри!

- Афэрым, Бажэжь цIыкIy! - жеIэ Къуиижь ЦIыкIy, кIафий епщэныр зэпегъэури. - Ар дэгъуэу зэфIэбгъэкIащ. - Къуиижь ЦIыкIy и джанэр зэфIетхъри, Бажэм и щхьэм хьэжы сэрыкъыу фIешыхь. - Сэ иджыпсту мы мэзым сыхыхьэнурэ унэшхуитI сщIы­нущ, - жи.- Уэ хэлъади мы мэзыжьыр къызэхэжыхь: «Фу, бажэмэ! фу, дыгъужьымэ!» - жыпIэурэ. ТIэу-щэ къызэхэжыхьи, Ерысто Iуащхьэ тетIысхьэж. Къэхъуар сыт жаIэнурэ нызэхуэсынущ абдеж бажи дыгъужьи. Уахуэмыпсалъэу куэдрэ зэгъэлъэIуи, итIанэ яжеIэ: «Сэ бажэ къызэрыкIуэм сащыщыжкъым, - жыIэ. - Сэ хьэж сщIащ, тхьэм срищIасэщи, сыдыгъуэжыркъым, псэ згъэныжыркъым, сшхы­нур уафэм къысхуредзых». Абдежым кхъужьейм къыпыхунурэ уи пащхьэм джэд гъэжьа нихуэнущи, умынэпсейуэ хьэжы шхыкIэу шхы. Дэри хьэж тщIынущ жызыIэр, фынакIуэ Чэбэм жыIи, а унэм къаши, дыгъужьыр зы пэшу, бажэр нэгъуэщI пэшу, зэхэгъэкI. АдэкIэ сэ си Iуэхужщ!

Къуиижь ЦIыкIy зэрыжиIам ещхьу ещI Бажэжь цIыкIуми, Ерысто Iуащхьэ къытотIысхьэж. Бажэрэ дыгъужьу мэзым щIэсыр Къызэхуосри Бажэжь цIыкIy и пащхьэм къотIысхьэ. Мыдрейми зигъэпагэу зрегъэлъэIу-зрегъэлъэIури, итIанэ къажреIэ:

- Зи уз кIуэдынхэ, - жи, - сэ Чэбэм сыкIуэри хьэж сщIащи, фэ сыфщыщыжкъым: сыдыгъуэжыркъым, псэ згъэныжыркъым. Гуэныхьу сщIар къысхуэгъуащи, иджы сотынш: си шхыныр уафэм хьэзыру къохуэх, - щыжиIэкIэ, мэз джэд гъэжьари и пащхьэм къохуэ, езыми зигъэхьэжыуэ хуэмурэ ешх джэд гъэжьар.

Мо зэхуэса къомым я гурыIупсыр къаIурыжу къызэхокъугъэ:

- Дэри хьэж тщIынущ, - жаIэри.

Бажэм кърешажьэр аби, бажэрэ дыгъужьу зэхуэсар къешэри, зэхэдзауэ ПэшитIым щIегуашэ, бжэр егъэбыдэжри Къуиижь ЦIыкIy хъыбар ирегъащIэ. Мори хуэхьэзырти, зырызыххэу къыщIишурэ, жэнэтым егъакIуэ, я фэр техауэ.

- Иджы, Бажэжь цIыкIy, _ жеIэ Къуиижь ЦIыкIy, - мы къомыр брамым теслъхьэнщи, уэ утезгъэтIысхьэжынщ, уехыурэ, псым утесу уехыурэ, си щыкъу къуажэм узэрынэсу, уэихькIэ гуо, пщым и пхъур псым ехь, жыIи. ЦIыхур къыдэжынщи, фыхахыжынщ. АдэкIэ зумыгъэгувэу пIалъэ ети, къэкIуэж.

ЯщIащ апхуэдэу. Бажэри фэ къомри псым хахри:

- Дэнэ щыIэ хъыджэбзыр? - жаIэ.

- Хъыджэбзыр и адэ и унэ исыжщ, мы абы и уасэращ, - щыжиIэкIэ, пщым деж нагъэс.

- Мыр сыт, мыпхуэдизу фызыгъэпскIар? - жи пщыжьым.

- Псым дыкъыщикIым, ди гур зэтрихри лIыри выри ихьащ, фэм и ныкъуэри дэкIуащ, - жи, къопщэ Бажэр.

- Сэ къезгъэлыфар мы тIэкIуращ.

- ПсынщIэу! - жаIэри лIипщI йоувалIэр аби, къабж.

Kъaбжам къундузыфипщIрэ дзыдзафэ тIощIрэ щIигъуу къыщIокI.

- Мыр дауэ?- жи пщыжьым.

- СлIо-тIэ ди зиусхьэным фэ зырызу ибжурэ кърилъхьэн, лей гуэри къыдэкIуагъэнщ: лейр гуащэм джэдыгу хуэфщIи, зэфIэкIаш, - жи Бажэм. - Иджы сыт махуэм нысашэ дыкъакIуэ хъун?

- Нысэр, фыфеищи, фыщыхуей махуэм фыкъакIуи фшэ, дэ дыхьэзырщ!

Бажэжь цIыкIyp къосыж, и ауаныр япэ иту:

- ЗэфIэкIащ, зи уз кIуэдын, псори зэзгъэпцIащ, - жи. - Иджы гуащэ нысащэр зыщIэпшэну пщыIэр къызэгъэпэщ!

- НтIэ, пщэдеи фызышэ докIуэ. – жи Къуиижь ЦIыкIy.

- Ахаи, тхьэ! - жери къыщодыхьэшх Бажэр. - А уи шылэ къэпталыр щауэ фащэ дэгъуэкъэ езыр!

- Умыгузавэ, Бажэжь цIыкIy, езы пщым щымыгъ фащэкIэ сыдыхьэнщ сэ абы я деж! – жери езы Къуиижь ЦIыкIyи мэдыхьэшхыж.

Нэху къокIри йожьэ. Псым зэрызэпрыкIыу Къуиижь ЦIыкIy унафэ гуэр хуещI:

- Бажэжь цIыкIy, - жи, - жэи, пщым и пщIантIэм кIий-гуоуэ долъадэ. Къэхъуар сыт щыжаIэкIэ, яхуэгъ: хэку угъурсызщ мы фызэрысыр, яжеIэ, фызышэр псым дыкъикIа къудейуэ иныжь гуп къыттеуэри, ди цIыхуи, ди ши, ди ви яшхащ фи малъхъэр лIыгъэкIэ ятекIуэри ирихужьэжащ, жыIи, щыгъын нэхъыфIыIуэрэ пщым и фитонымрэ къеIыхи, къэху! - жери.

Бажэжь цIыкIум апхуэдэу ещI.

Бажэр кIий-гуоуэ щыдэлъадэкIэ, пщыжьыр щтыIэщтаблэу къыщIож:

- Сытыр къэухъу, сытыр къэущIэ? - жери

- КъэхъункIэ уфIэмащIэ, - жи Бажэм: - фи хэку дыкъызэрихьэу иныжьибл къыттоуэри цыхуи, шыи, выи къамыгъанэу яшх!

- Си малъхъэри яшха?

- Уи малъхъэм нэмыщIамэ, сэри саIэщIэкIуэдати: лIыгъэкIэ ятекIуэри ирихужьэжащ, ауэ щыгъыну щыгъар зауэм хэкIуадэри пцIанабзэу къэнауэ псы Iуфэм Iусщ, къыIукIыну мэукIытэри.

- АтIэ Iэмалу диIэр сыт? – мэгузавэ пщыжьыр.

- Уи щыгъыным сыхэгъаплъи, темыукIытыхьын хуэдэу зыгуэр

къахэзгъуатэмэ, хуэсхьынщ!

Пщым фащэу иIэр унэкум кърелъхьэ, Бажэр хоплъыхьри

я нэхъыфIыр къыхех:

- Мыр схущегъэтIагъэмэ сеплъынщ, псынщIэу уи фитоныр: зэщIегъащIэ!- жери, зэщIрегъащIэр аби, йотIысхьэри къыдож.

Къуиижь ЦIыкIум пщы фащэмкIэ зехуапэр аби, плIэплIэжу фитоным илъу къыщыдэхьэкIэ, пщыжьыр унэм къыщIож, гуащэмрэ нысащIэмрэ щхьэгъубжэм къыIуолъадэри къыдоплъ:

- Алыхь-алыхь, абы и фитон исыкIэр пащтыхь исыкIэм хуэди! - ­жи гуащэм. - МалъхъэкIэ дехъулIащ, алыхьым ди унэр къибгъащ.

Арати, хьэгъуэлIыгъуэр ирагъажьэри, йошхэ-йофэ, мэджэгу, шыхэр къагъафэ, джэгуакIуэхэм дунейр якъутэж. Жэщибл-ма­хуиблкIэ джэгуа нэужь, Бажэм унафэ ещI къежьэжынхэу. Пщым и фитоныр кърахулIэ, нысащIэр IэплIэкIэ къахьри кърагъэтIысхьэ, шауэр бгъурагъэтIысхьэж, Бажэми абы закъыбгъурегъахуэри, къожьэж. Пщыжьри, гуащэр къыбгъурысу, къакIэлъыдокI тешан­кIэкIэ, мы ди пхъур зэттам я псэукIэм дыкъеплъынщ жыхуаIэу. Пщыжьым и унафэкIэ псым лъэмыж тралъхьати, лъэмыжымкIэ зэпрокIри драгъэзей.

Къуиижь ЦIыкIу Бажэм йохъуцацэри кърегъажьэ. КъакIуэм­ - къалъэурэ, а псыхъуэшхуэм пщыIэ дапщэ дэсми телъадэурэ Бажэр йоупщI:

- Мыр хэт зи пщыIэр? - жери.

- Иныжь зэшищым я пщыIэщ, - къыжраIэ.

- НтIэ мо къакIуэ къомыр флъагъурэ?

- Сыт ахэр зищIысыр?

- Пщы уэлийм и дзэращ, иныжьищыр яукIыну къокIуэ, зывбзыщI!

- Сыт жытIэу?

- Пщы уэлийм и къуэ кIасэм дрейщ жыфIэ, фыкъелыну фыхуеймэ!

Фитоныр пашэу, тешанкIэр абы кIэлъыкIуэу, шу гъусэхэр я ужьым иту фызышэ гупыр шыхъуэ пщыIэм носри - хуарэм псыхъуэр яуфэбгъуауэ! Пщыжьым ар егъэщIагъуэри, щIоупщIэ:

- Мыр хэт и шыхъуэ пщыIэ? - жери.

- Пщы уэлийм и къуэ кIасэм! - къыжраIэ.

Йожьэжри, кIуэм-лъэурэ, жэмыхъуэ пщыIэм нос: былымым псыхъуэр яуфэбгъуащ:

- Мыри хэт и жэмыхъуэ пщыIэ?

- Пщы уэлийм и къуэ кIасэм!

Аргуэру йожьэжри, кIуэм-лъэурэ, мэлыхъуэ пщыIэм нос: я хъушэм гъуни нэзи иIэкъым:

- Мыри хэт и мэлыхъуэ пщыIэ? - жери пщыжьыр щIоупщIэ.

- Пщы уэлийм и къуэ кIасэм! - къыжраIэ.

Сыт хуэдэ пщыIэ хуэзами, аращ къыжраIар.

Йоуэри, Къуиижь ЦIыкIу аргуэру Бажэр къреджэри йохъуцацэ. Бажэм ерэхъу жеIэри, йолъ аби, цIыву дожей. Жэм-лъэм, жэм­-лъэурэ, унищ зэтет хуозэ: и лъабжьэр дыжьынщ, и кур дыщэщ, и щхьэр налкъутщ. Унэр гъуаплъэ бжыхькIэ къэдзыхьащ: Бажэр накIуэпакIуэу долъадэри кIий-гуоуэ унэм щIопкIэ:

- Дэнэ щыIэ мы иныжь делэхэр? - жери.

Зэшищыр къыщолъэт:

- Сыт узыхуейр, гъуэгу мыгъуэм ежьэн? - жаIэри. - Къэхъуар жыIэ!

- Къэхъуар флъагъунщ, мо къакIуэр къэсмэ! - жи Бажэм.

- Хэт къакIуэр? - жаIэри зэшищми я фэр покI, шэхум хуэдэу.

Иныжьхэр бланэ щхьэкIэ къэрабгъэщ, ин щхьэкIэ делэжьхэщ: щхьибгъу зыфIэтми и щхьибгъури зы цIыхущхьэ уасэкъым.

- Къуиижь ЦIыкIу фщIэжрэ? - жи Бажэм, и пащIэкIэм щIэгуфIыкIыу.

Иныжьхэр къыкъ мэхъу:

- М-м-мывввэр и-и-ихузу псы къы-къы-къыщIэ... къыщIэзззыхури? - жи шынэхъыщIэм.

- Мис а Iэ лъэныкъуэкIэ щIым и бынжэр къыхэзылъэфыр! - жи Бажэм.

Иныжьхэр мэкIэзыз:

- А вы ехъуа зи шэджагъуашхэри? - жи курытым.

- Мис а псывэм имысыр, уэлэхьэ! - жи Бажэм.

Иныжьхэр мэкIэкуакуэ:

- А иныжь джатэ зыпэмылъэщри? – жи шынэхъыжьым.

- Мис а гъущI гъэплъа IэдакъэкIэ къэзыгъэшу шыкIэ закъуэкIэ уафэм дэкIуейр, уэлэхьэ! - щыжиIэкIэ, зэшищри - цIыт­хъытхъ! - щIоцIэфтри, щхьэж и занщIэ и гъуэгуу, зэбгрож, къэгъазэ ямыIэу.

Бажэм унэр зэщIикъуа къудейуэ, фызышэ гупыр къыдолъадэ.

- Дэнэ кIya си пщIантIэдэтхэри, си унэIутхэри? - жеIэри Къуиижь ЦIыкIу и напщIэр зэхеукIэ. - Пщы уэлиймрэ гуащэмри щхьэ къытпемыжьэрэ?

Бажэм лъэгуажьэмыщхьэ зрегъауэ:

- Зиусхьэн, уэ фызышэ узэрыкIуар къащIэри, иныжь зэшищыр къатеуэщ аби, яхьащ, - жи.

- НтIэ абыхэми я гъащIэ Iыхьэр яухауэ бжы!- жери, и джатэм щепхъуэкIэ, Бажэр къыпоув:

- Зиусхьэн, - жи, -уэ нысащIэр къэбгъанэу абы ущIэкIуэн щыIэкъым, уэркъхэм яжесIэнщи, згъэкIуэнщ! - жери, дож аби, мэз гъунэгъур къызэхежыхь аби, къокIуэж: - ЗэфIэкIащ, зиусхьэн, иныжьищми я дуней гъащIэр яухащ.

- Айдэ-тIэ! - жаIэри абдежым мазэ хьэгъуэлIыгъуэр къы­зэIуах, джэгуакIуэхэр къраджэр аби, йошхэ, йофэ, мэджэгу, батэкъутэр ягъэш. Мазэр докIри пщыжьыр мэкIуэж, гуащэр къыбгъурысрэ шу гъусэхэр я ужьым къиту.

МыдэкIэ щауэмрэ нысащIэмрэ гу зэщахуэжри тхъэрэ шхэуэ къызэхуонэж. Бажэри абы ядотхъэри иныжьищым я мылъку къэнам лъакъуащхьэкIэ хэтщ.

Апхуэдэурэ здэпсэум, Къуиижь ЦIыкIу и гум къокI и шы­нэхъыжьитIыр аби, фитоным йотIысхьэри макIуэ лъагъунлъагъу. МакIуэри, нэхъыжьитIым я былымхэр зэрахъуэжын щхьэкIэ зэп­салъэ-зэдауэу ирохьэлIэ:

- Сыт къэхъуауэ фыщIызэдауэр? - жи Къуиижь ЦIыкIу.

Мо тIум къацIыхужыркъыми, лъэгуажьэмыщхьэ зыкъыху­рагъауэ:

- Зиусхьэн, гущIэгъу къытхуэщI! - жаIэ. - Дянэжь тхьэмыщ­кIэм къыщIэна былымыр тхуэгуэшыркъым: зэ зым витIыр лъосри ишхын имыIэу къонэ, зэ адрейм жэмитIыр лъосри зэрывэн имыIэу къонэ. Сыт тщIэнур?

- Сыт щхьэкIэ, фэ зэшищ фыхъуу щытакъэ: дэнэ кIya фи къуэш ещанэр? - жи Къуиижь ЦIыкIу.

МыхъуратIрэ ШыратIымрэ я щхьэр къыфоху:

- Ар Къуиижь ЦIыкIути, едмытIауэ дэтхуащ, - жаIэри.

- НтIэ, делэжьхэ, фи жэм зырызрэ фи вы зырызу щхьэ фымыгуэшрэ?

- Вы зырызкIэ увэ хъуркъым.

- Дзейуэ фызэгуэхьэ!

- Алыхь-алыхь, ар дигу къызэрымыкIа! - жаIэри мэгуфIэ, долъей щынэхъыжьитIыр.

Къуиижь ЦIыкIу и къуэшитIым унэ зырыз яхурегъэщI, фыз зырызи къахуешэ, зыхэпсэукIын мылъку яретри, езыр и унэ къокIуэж аби, тхъэрэ шхэуэ илъэсищэкIэ мэпсэуж.

 

ПКIАУЭ И ДЖЭШ ДЗЫКIЭР

Пэжи пцIыи - тхьэм ещIэ, ауэ къуажэ гуэрым цIыхубз гуэр дэсти, и лъхуэгъуэр къыщыблагъэм, джэш иригъэдзащ, жи, къэслъхунур щIалэу пIэрэ, хъыджэбзу пIэрэ жыхуиIэу. Джэшыдзым и джэшыр тредзэри: «Тхьэ, пкIауэ къэплъхуну къокIым!» - жи. ЕтIуанэу тре­дзэри: «Тхьэ, и насып зыхэлъри пцIырам!» - жи. Ещанэу тредзэри: «Тхьэ, пэжым тетыхукIи и кIэныр къимыкIыну!» - жи.

Сыунэхъури сытIысыжащ жиIэри, фызыр къэкIуэжащ. Еуэри, и чэзур къэсщ аби, щIалэ къилъхуащ. ЩIалэр уэрамым зэрыдыхьэу, ПкIауэ къыфIащри, и цIапэр ящыгъупщэжщ аби, цIэ лейм къытенащ.

ПкIауэр лIы мэхъу, фызи къыхуашэ, унэуи ягъэтIысыж, ауэ и гъащIэр лIыщIэу ихь мыхъумэ, витI къызэрищэхун хузэгъэпэ­щыркъым. Апхуэдэу здэпсэум, йоуэри, махуэ гуэрым мэз кIуауэ, пхъэ пиупщIу здыхэтым, чыцэ Iувым хэпхауэ хэту къелъагъу къуажэпщым и шагъдий псыгъуэр. Ар Iуэху ищIри, къэмыкIуэжу кIэлъыплъащ шым и Iуэху зэрыхъум.

Жэщ хъущ, мазэр къыщIэкIри - зы шу къэсащ. Мазэ нэхур шум и нэкIу щридзэм, ПкIауэм ар къицIыхуащ. Шум шагъдий псыгъуэр иришажьэри ежьэжащ, мэзакIуэри и унэ къэкIуэжащ, си мыIуэхущ ар жиIэри.

АрщхьэкIэ, йоуэри, етIуанэ махуэм гъуо маджэ, жи, пщым и пщIэгъуалэ псыгъуэр ядыгъуащи, ар къэзыгъуэтыжым выгу зэщIэщIарэ жэм зэщIэсрэ иритынущ жери, си кIэным и къикIыгъуэ хъуа хуэдэщ жери, ПкIауэр макIуэ пщым деж:

- Зиусхьэн, - жи, - уи шыр сэ къьщхуэсшэжыфынукъым, ауэ уэрэ дэрэ фIэкIа щымысу джэщ сыбгъэдзмэ, здэщыIэр бжесIэфынущ.

- Мы дунейм пхуэзмыщIэн тет! - жеIэри хьэщIэщым щIешэ, бжэр къегъэбыдэжри, - тедзэ, - жи, - уи джэшыр.

ПкIауэ джэш IэмыщIэ къыздихьати, кърехри тредзэ:

- Мы псыр къыздижымкIэ дэкIуей, зиусхьэн, - жи. - Япэ узыхуэзэ къуажэм блэкI, етIуанэм дыхьи, мывэ шэщ ухуэзэн хуеищ. ПщIантIэм дэтынкIэ хъунущ лIы псыгъуэ цIыкIу, джэду зэрымыкIым икIыфу, хьэ жей къимыгъэушу ебэкъуэфу. А лIым пащIэ бзииплъ тетмэ, абы и шэщым щIыхьи, уи шагъдии псыгъуэр къыщIэпшы­жынщ, жи.

- ЖыпIэр сыт, гъуэгу мыгъуэм ежьэн! - жери пщыр къолъ. - А зи гугъу пщIыр си малъхъэращ.

- Уэлей, зиусхьэн, сэ абы зыри хэзмыщIыкI, - жи ПкIауэм.­ Сэ мы джэшым сритэрмэшу аркъудейщ. Мыбы жиIэр пцIыуэ къыщIэкIмэ, дяпэкIэ джэш тезмыдзэжыну тхьэ пхузоIуэ! - жи.

Пщым и бейгуэлхэр къреджэри егъакIуэ малъхъэм деж. ДэкIа - дэмыкIа жыхуаIэм хуэдэу къосыж, малъхъэри яхэтрэ шагъдии псыгъуэр абы и Iэдэжу.

- Мыр сыт хабзэ, - жи пщым, - мыр дауэ къыпIэщIэущIэ?

- Уэлэхьэ, - жи малъхъэм, - дыгъуасэ шы дыгъу гупым мыр яIыгъыу сахуэзэри, къэсцIыхужщ аби, къатесхыжауэ аратэм!

ПкIауэр и пащIэкIэм щIогуфIыкI, малъхъэм абы гу къылъетэри и нэщхъыр къыхузэхеукIэ.

Пщым и псалъэр и псалъэти, епцIыж хъунутэкъым: ПкIауэр выгу зэщIэщIам исрэ жэм зэщIэсри абы къыкIэрыщIэжауэ къо­кIуэж.

Арати, Къэбэрдейм хъыбару яхоIуэ, джэшыдз Iэзэ къежьащ жери.

Абы ирихьэлIэу ХьэтIохъущокъуэхэ япхъу гъэфIэным и дыщэ Iэлъыныр мэбзэх. Уэри щIыри ягъэз - ягъуэтыжыркъым. Хъыджэб­зыр магъ, гуащэр мабгэ, пщыр мэшхыдэ. Щамыгъуэтыжыххэм, фитонкIэ къагъакIуэри ПкIауэ ирагъашэ:

- Мыращ-мыращ, - жаIэ, - ди лъэпкъым я насыпкъашэу зы дыщэ Iэлъын хъыджэбзым иIэти, кIуэдащ: къэбгъуэтыжмэ, сом мин уэстынщ, къомыгъуэтыжмэ, уи пщэ псыгъуэр пызупщIынщ.

Гузэващ ПкIауэр - абы лъэкIыр езым и щIэжтэкъэ: сэ си кIуэдыжыгъуэр къэсащ, ауэ ныжэбэризэр сытхъэжу схьынщи, адэкIэ зэрыхъуу ирехъу жеIэри, ХьэтIохъущокъуэхэ яхуегъэув:

- Мы хьэщIэщым фадэ пIащIэрэ щынэлкIэ узэдауэ Iэнэ ныщIэвгъэувэ, бжэри быдэу къэвгъэбыдэ! - жи, - Дыгъэр къыщIэ­кIыxy си гугъу къэвмыщI.

Ерэхъу жаIэри апхуэдэу ящI. ПкIауэр пщы тхъэкIэу матхъэри Iэнэм пэрысщ: нэху щымэ, къращIэнур игу къокIыжри къызэфIонэ; къызэфIэнэхукIэ, фадэ пIащIэм йофэри, игу къызэрогъуэтыж. Апхуэдэу здэщысым, жэщыбг фIэкIауэ, щхьэгъубжэм зыгуэр къытоуIуэ. ПкIауэр щхьэгъубжэм доплъри - ХьэтIохъущокъуэхэ я унэIут фызыжьыращ.

- Уащхъуэри Мыващхъуэ КIанэри узогъэлъэIу, - жи, - сомы­Iуатэ: шейтIан къыстекIуауэ аращ, си мыхабзэ мыгъуэу къысIэщIэ­щIащ.

- СощIэ, - жи ПкIауэ, - уи мыхабзэ къызэрыпIэщIэщIар! Сэ укъэслъыхъуэну сыныщIэкI хъуртэкъым, укъызэрыкIуар фIыуэ пщIащ.

- НтIэ Iэлъыныр уэстынщи, уэ зэгъэзэхуэж!

- Хьэуэ, - жи ПкIауэ. - Сэ сыкъыщыдыхьэм зы къаз хужьыбзэ слъэгъуащ ещIэкъуауэу...

- ЩыIэщ.

- НтIэ Iэлъыныр иджыпсту хупцIынэм хэлъу абы егъэшхи, уэ гъуэлъыж! - жреIэ, абыкIэ зэгуроIуэри зэбгъэдокIыж.

Нэху мэщ, дыгъэр къыщIокIри, пщыр къос ПкIауэм деж. ПкIауэр пырхъыжу хэлъщ мэжейри. Пщым еудыныщIэри къегъэуш:

- СлIо, си тIасэ цIыкIуу сиIэ, Iэлъыныр къэбгъуэтыжа, хьэмэрэ уешхэ-уефэу зыбгъэукIуриижауэ ара? - жери.

ПкIауэр и нэм щIоIуэтыхь:

- УмыпIащIэ, - жи, - зиусхьэн, моуэ зы пщтыр гуэр дегъафэ!

Пщым унафэ ещIри, хьэщIэм зрагъэтхьэщI, къалмыкъ шей пщтыр къыхуахьри ирагъафэ.

- ЖыIэ иджы: къэпщIа ди дыщэ Iэлъыныр зыдыгъуар? - жи пщым.

- УмыпIащIэ, зиусхьэн, моуэ жьы къабзэм дыхэгъыхьэ! - жи ПкIауэм.

ХьэтIохъущокъукъуэм хьэщIэр къыщIешри зыIурегъэу, и нэгу зрегъэужь

- ИIэ, - жи, - иджы, дыщэ Iэлъыным и хъыбарыр жыIэ: хэт зыдыгъуар? Дэнэдей щигъэпщкIуар?

- Зиусхьэн, - жи мыдрейм, - фи дыщэ Iэлъыныр ядыгъуакъым!

- Дэнэ-тIэ здэкIуар, къазым яшха? - мэгубжь ХьэтIохъущокъукъуэр.

- Тэмэм, - жи мыдрейми, - къэпщIащ: зыщымылъыпхъэ къыщывнати, къаз гуэр ирихьэлIэри иригъэлъэтэхащ.

- Нахуэу тхьэр умыгъэпцIым, къэхь къурIэн! - жери пщыр къызэщIонэ. - Iэлъыныр къыпхуэгъуэтыжатэкъыми, ар хэкIыпIэу къэбгупсысауэ аращ, - жи. - Ауэ, уэлэхьи, сэ апхуэдэ цIыкIукIэ усIэщIэмыкIын: къуажэм къазу дэтыр сыукIауэ щытми, уи пцIыр къыщIэзгъэщынщи, жылэми ялъагъуу уи пщэ псыгъуэр пезгъэупщIынкIэ! - жи.

- Зиусхьэн, - жи ПкIауэм, - апхуэдиз къаз щIызэтебукIэн щыIэкъым. Абы нэхърэ, - жи, - уи къазым къаз хужьу хэтыр къыхегъэгъэкIыт!

Пщым унафэ ещIри, къаз хужьхэр къыхагъэкI.

- Ярэби, къаз хужьхэм яхэмыту пIэрэ къаз щIакъуэ?

- Яхэтщ.

- НтIэ ар фыукIи, и шхулъэм фиплъэт! - жи ПкIауэм.

Къаз щIакъуэр яукIри и шхулъэм Iэлъыныр кърахыж. ХьэтIохъущокъукъуэри зи псапъэ емыпцIыж пщыти, сом миныр бжарэ хъуржын цIыкIум илъу къретри, ПкIауэр къеутIыпщыж.

ПкIауэр джэшыдз цIэрыIуэ мэхъу. Жылэр щызэблокI и унэм.

ЖиIар щытехуэм деж ягъэщIагъуэу яIуэтэж; щытемыхуэм деж жиIap тэмэму къыдгурыIуагъэнтэкъым жаIэри, езым зытралъхьэж.

Йоуэри, абы ирихьэлIэу, ХьэтIохъущокъукъуэм деж хъаныкъуэр къыщопсых. Ауэрэ уэршэрым хэту ПкIауэм и хъыбарыр зэхех абы. Зэхех аби, и фIэщ мыхъуу, «гъущэу пцIыщ» жеIэри къоув:

- Адыгэ тхьэгурымагъуэт сымылъагъужу къэнэжар! - жи.

Баз зэпохьэри, ПкIауэр кърагъашэ. Хъаныкъуэр зэрилъагъуу ПкIауэр къогузавэ: «Емынэм сызэримыхуэмэ, щхьэ си мыIэщIагъэмсыпыхьат: си кIуэдыжыгъуэр къыщысар мис иджы хуэдэщ», - жи игукIэ.

Хъаныкъуэм зыбгъэдешэри къыжреIэ:

- Иджы, - жи, - лIыжь цIыкIу, мы хьэщIэщым щIэсу хъуар дыщIэкIынурэ бжэи щхьэгъубжи къэдгъэбыдэнущ. Абы и ужькIэ сэ зыгуэр си IэмыщIэ илъу сыкъыщIыхьэжынущ, щыхьэтищ си гъусэу, - жи. - Си Iэгум илъыр къапщIэрэ - дыщэ меркIэ уэстынщ, къомыщIэрэ - уи пщэ псыгъуэр пызупщIынщ.

Хъаныкъуэм зэрыжиIам хуэдэу ящIри, куэд дэмыкIыу къыщIохьэж, ХьэтIохъущокъукъуэмрэ нэгъуэщI лIитIрэ и гъусэу:

- Тедзэ, - жи, - уи джэшыр: тхьэр бгъэпцIащ, уэ а си Iэгум илъыр къомыщIэмэ!

ПкIауэм и джэш тIэкIур идза щхьэкIэ, къикIыр къыбгурымыIуэмэ, сыт къипхынт, «мы зэ закъуэм си кIэныр къикIыжатэмэ, сэ дяпэкIэ мыпхуэдэ Iуэху сыхэмыхьэжынт сыпсэуху!» - жери тхьэ еIуэ. АрщхьэкIэ и джэшхэри бзагуэщ, езыми жиIэнур ищIэркъым. И гугъэр щыхихыжыпэм, къыжьэдэхуащ, жи, мыпхуэдэу, и щхьэм хужиIэжурэ:

- Ей ПкIауэжь цIыкIу тхьэмыщкIэ мыгъуэ, зэ упкIэри уаIэщIэкIщ, тIэу упкIэри уаIэщIэкIщ, ещанэм хъаныкъуэм и IэмыщIэм уриубыда мыгъуи! - жери.

Ар щыжиIэм, хъаныкъуэм и жьэр Iурыхуащ, жи: и Iэгур иущIри - ныкъуэпIытI хъуауэ пкIауэжь цIыкIу илът, - жи.

- Тобэ, тобэ! - жиIащ, жи, хъаныкъуэм. - И нитIкIэ илъэгъуам хуэдэу къищIакIэ къэхь къурIэн! - жи. - Зэ сепхъуэри сIэщIэкIащ, тIэу сепхъуэри сIэщIэкIащ, ещанэм къэзубыдат.

Хъаныкъуэм и дыщэ меркIэр къритащ. ХьэтIохъущокъукъуэм сыкъэпщэхужащ жиIэри и фитоныр къритыпэри къиутIыпщыжащ.

Езым базыр къыфIихьат хъаныкъуэми, къуентхъыу иIыгъыр къыхуэнащ.

Абы и ужькIэ ПкIауэм, тхьэ иIуэри, джэшыр игъэтIылъыжащ.

 

IЭЩIАГЪЭ ДАХЭ

Еуэрэ-еуэрэт, жи: къуажэ гуэрым лъхукъуэщауэфI дэст, жеIэ. Абы пхъу закъуэ иIэт, и адэр IэдиихукIэ къеджэу, хьэблэр Дыгъэ НэхукIэ еджэу. Дыгъэ Нэху и нэ къуэлэнитIыр зытеплъар и IитIымкIэ ищIт. Дауи, Дыгъэ Нэху и цIэр зыгъэIуар и дахагъэмрэ и Iущагъымрэт - набдзэ зытелъым я нэхъ дахэт ар!

Абы я гъунэгъу къуажэм - мис мо Арщыдан хуэдэм - зы пщы фыз къэмыши дэст, жеIэ, и адэр лIэри мылъкушхуэ къыхуигъэнауэ.

А пщы щIалэм нэхърэ нэхъ щIалэ бжьыфIи Къэбэрдеи псом истэкъым. Абы и анэр къызэреджэр Дыгъэ-Мазэт, и ныбжьэгъухэм жаIэр ГъущI Iэпщэт - апхуэдизкIэ бланэт, жи, ари!

Арати, Iэдиихум и хъыбарыр ГъущI Iэпщэ щызэхихым, къеплъыну къэкIуащ. Къуажэпщыр и ныбжьэгъути, абы деж къекIуалIэри къелъэIуащ.

- Си ныбжьэгъу, Дыгъэ Нэху къаши сегъэплъ! - жиIэри

Ар къуажэпщым игъэщIэгъуащ:

- А зиунагъуэрэ ар лъхукъуэщауэм ипхъущ! Уэ лъхукъуэлIыпхъу къомышэмэ, пхуэдэ бгъуэтыркъэ? - жиIэри.

- Хьэуэ, къаши, сегъэплъ!

Къуажэпщым:

- Фыжи къафшэ! - щыжиIэм, ГъущI Iэпщэм ар идакъым:

- Уи фитон нэхъ дахэр зэщIегъащIи, гъакIуэ: хэт ищIэрэ, ар сэ къэсшэнкIэ хъунщ, си гумм ирихьын хуэдэу, къыщIэкмIэ, -жери.

Къуажэпщым фитон нэхъыфIыр игъакIуэри Iэдиихур къригъэшащ. ХьэщIэм зригъэтхьэщIын хуэдэу тас-къубгъан иIыгъыу Дыгъэ Нур щыщIыхьэм, пщы щIалэр къеплъри:

- Ау, - жиIащ, жи, - сыту упсэущхьэ дахэ! Ярэби, мы тхьэIухуд жыхуаIэу мэзым щIэсхэм уащымыщу пIэрэ уэ? Уэ цIыху цIыкIум укъалъхуауэ сыткIэ си фIэщ хъун! – жеIэ.

- ТхьэIухудым я нэфI къыпщыхуэ, Дыгъэ-мазэ, сэ цIыху цIыкIум сащыщщ: сопщафIэ, сожьыщIэ, мастэни къизоу, бганэри щIызолъхьэ. Уэ упщщ, Дыгъэ-Мазэ, лъхукъуэлIыпхъу аун пщIыну пхуэзгъэфащэркъым.

- Уащхъуэ Мыващхъуэ КIанэ, сэ си Iуэхум джэгу хэмылъ: си псэм фIыуэ уилъэгъуащи, укъыздэкIуэмэ, укъэсшэнут! – жеIэри пщы щIалэм тхьэ еIуэ.

- Уэ уи Iуэхум джэгу хэмылъыр пэжу щытмэ, сыбдэкIуэнт: уэри си псэм жагъуэу уилъэгъуакъым, ауэ IэщIагъэ дахэ уимыIэу дауэ сыбдэкIуэн? Iэщагъэ дахэ зэгъэгъуэти, итIанэ дызэпсэлъэнщ! – жи Дыгъэ Нэху.

- Ау! – жеIэри егъэщIагъуэ. – Уэ ухъыджэбз Iущу жаIати, мы жыпIэр сыт хьэдыгъуэдахэ? Сэ сыпщщ, IэщIагъэ сыту сщIын: дэ дызыхуей сытым дежи дгъуэтынущ! – Ар жеIэри тас-къубгъаныр щIрегъэхыж, зитхьэщIын имыдэу.

Iэдиихур къопсалъэри:

- ГъущI Iэпщэ! – жи. – Дунейр шэрхъщи, мэкIэрахъуэ: нобэ упщмэ, пщэдей умыпщыжынкIэ мэхъу. Iэщагъэ дахэращ мыкIуэдынур!

- А зи унэ бэгъуэн! – жеIэри ар и жагъуэ мэхъу Дыгъэ-Мазэ. – Сэ мылъкуу сиIэр мылъытэщ: уи бын я быныж къэлыжынущ. – Сыт сэ IэщIагъэкIэ сыбгъэщIэнур? – А жеIэри ГъущI Iэпщэ хьэщIэщым къыщIокIыж, шхэн имыдэу.

- ГъущI Iэпщэ! – жи Iэдииху аргуэру къопсалъэри. – Мылъкур уэсэпсым хуэдэщ: дыгъэ тепсэмэ, бахъэ мэхъури, жьым ехьыж. Нобэ дыщэр къолъэлъэхыж – пщэдей уэ пхуэдэпщ къокIуэри уи мылъкури уи былымри птрех: дунеижьыр апхуэдэущ къызэрекIуэкIыр. Iэщагъэ дахэращ зыми птримыхыфынур!

- Уэлэхьи, Дыгъэ Нэху, - жи Дыгъэ-Мазэм. – Сэ а уэ уи гугъэ цIыкIухэм сыщыщымыIэ. Сэ пцIанэу дунейм сыкъытенэми, шыпщэрыкIкIэ сыпсэуфынущ, Къэбэрдейр къызэхъуапсэу. Сэ сыгъущI Iэпщэщ, джатэр согъэхуэрахуэри хуарэшри си Iэдэжщ. - Сыт сэ IэщIагъэ зэрызыбгъэщIынур? - Ар жеIэри ГъущI Iэпщэ къошэсыж, къэнэн имыдэу.

- Ей ГъущI Iэпщэ, ГъущI Iэпщэ! - жи Iэдииху кIэлъокIуатэ­ри. - ГъущI Iэпщэми джатэ Iэпщэр щыIэщIэху къохъу: удэхуэхмэ, сыт пщIэжын? Пщы дэхуэхмэ, мэкIуэдри, пщылI дэхуэхмэ, къо­кIуэж: IэщIагъэ дахэращ дэхуэхар къыдэзыхыжыр!

Дыгъэ-Мазэр щIалащэ хъунти, зегъэгусэри къокIуэж.

- Сыт уи къуентхъ, си Дыгъэ-Мазэ? - жери къоупщI и анэ гуащэр.

- Нобэризэм къуентхъыншэу къэзгъазэмэ, сыт хъун, ди анэ гуащэ! - жи ГъущI Iэпщэм, и пащIэкIэм щIэгуфIыкI хуэдэ ещIри.­ Лъхукъуэщауэм ипхъу дахэр къызэпэгэкIащ: IэщIагъэ уимыIэу сыбдэкIуэнукъым - жи. - Абы щхьэкIэ гъукIэ-пхъащIэу сежьэ­жын?

Гуащэр цIыхубз губзыгъэу къыщIэкIынти:

- Бетэмал, - жеIэ, - къуэ Iущ сиIамэ, мис а хъыджэбзыр нысэ схуэхъунт сэ! - жери.

«Алыхь-алыхь, сыщыуэрти! Сэ си анэм нэхъ губзыгъэ бзылъху­гъэм яхэткъым, абы щигъэдурыскIэ тэмэм хъунщ Iэдиихум и жыIар!» - жеIэри ГъущI Iэпщэр Гуэбэшым макIуэри дыщэкI Iэзэу зегъасэри къокIуэж; къыздэкIуэжам йоувалIэри, узыримыгъэплъ жыхуаIэм хуэдэу дыщэ бгырыпх ещIри, «Дыгъэ Нэху» жиIэу тетхауэ хурегъэхь Iэдиихум. Iэдиихур бгырыпхым йоплъри мэгуфIэ:

- Мис иджы, укъысхуеймэ, сыбдокIуэ! - жеIэри къыхуеIуэхуж. ГъущI Iэпщэм Iэдиихур къешэ, мазищ хьэгъуэлIыгъуэ хуещIри, псэууэ мэтIысыж. Илъэс нэхъ дэмыкIыу Iэдиихур малъхуэри Дыгъэ Шыр и цIэу щIалэ къелъху. Си щIалэм и хьэтыркIэ, жеIэри ГъущI Iэпщэр зекIуэ макIуэ. ЗекIуэ здэкIуам, Iэрыубыд мэхъури, Кърым хъаным и хьэпсыжьым ирадзэ.

МащIэрэ иса-куэдрэ иса Дыгъэ-Мазэр а хьэпсым, сытми, къулейсыз ихъухьу щыхуежьэм, игу къокIыж IэщIагъэ дахэ зэриIэри, Хъаныжьым хуеIуэху:

- Мыращ, сэ IэщIагъэ дахэ сиIэщ, сэбэп сыпхуэхъуфынущ, жеIэри.

- Алыхь-алыхь, IэщIагъэ дахэ зиIэкъэ дэ тхуэмыгъуэтыр!­ - жаIэри кIыщ хуащI, Iэмэпсымэ лъапIэхэр кърат, ГъущI Iэпщэм хъаным и пхъум дыщэ Iэпщэхъу хуещIри хурегъэхь.

- Алыхь-алыхь, тхуэмыгъуэту къэдгъуэта! - жаIэри мывэ сэрей лъагэкIэ къащIыхь, удыхьи удэкIи мыхъуу.

Апхуэдэу лажьэм-лажьэурэ, Дыгъэ-Мазэм и IэщIагъэ дахэр хэIущIыIу мэхъури, абы ищIа тхьэгъу, Iэпщэхъу, щIыIу-бгырыпх зимыIэм мыгъуэр и мыгъуагъэу йожьэ; сондэджэрхэм ирашажьэри Истамбыл яшэ, Къэбэрдейми къос. Арати, Дыгъэ Нэхум и пщIантIэм апхуэдэ зысондэджэр къыдохьэри и хьэпшыпхэр къарегъэлъагъу. Дыгъэ Нэхум и нэр тохуэри зы Iэпщэхъу дахэ къелъагъу. И лIым ищIа Iэпщэхъур къимьщIыхужыпIэр иIэт? КъецIыхужри:

- Къызэщэ? - жи.

- Дыщэ меркIэ!

Дыщэ меркIэ къыхуехьри Iэпщэхъур къещэху. Къещэхури: - Мыр дэнэ къипха? Мыр зыщIар дэнэ щыIэ?- жери йоупщI.

- Мыр, - жи. - Истамбыл къисхащ, мыр кърым хъаным и дыщэкIым ищIащ.

- Кърым хъаным и дыщэкIыр дэнэ здэщыIэр?

- Мывэ сэрей лъагэм дэсщ. Мывэ сэрейм бзу лъэта дэлъатэркъым, дыхьэпIи дэкIыпIи иIэкъым. Мывэ сэрейр сэлэтым уэр­дыхъуиблу яхъумэ.

Сондэджэрыр дегъэкIыж аби, Iэдиихум и къуэр къреджэ:

- Дыгъэ Шыр, - жи, - иджы уэри лIы ухъуащ, уи адэм и Iуэху зыIутыр пщIэн хуейщ! - жеIэри. ГъущI Iэпщэм и Iуэху къызэрекIуэ­кIамрэ зэрыхъуамрэ жреIэ. - Иджы, - жи абы и ужькIэ, - мис мыр уи адэм и IэщIагъэщи, ежьи къэлъыхъуэж. ЛIым къуэ сиIащэрэт щIыжиIэр нобэ хуэдэ зы махуэщ: лIы ищIэн тхьэм уигъащIэ! Уи адэм и хуарэ шыщIэм шэс, уи адэ и хуарэ хакIуэр Iэдэжу убыди, кIуэ Кърым. Уи адэм и гъунэгъу щыхъуам деж, хакIуэр Iэмал имыIэу щыщынущ, ар щыща нэужь, умыбэлэрыгъ: абдежыращ лIыгъэ ущыхуеинур.

Дыгъэ Шырым зихуапэщ, хуарэ шыщIэм шэсщ, хуарэ хакIуэр Iэдэжу иубыдри, еуэри ежьащ. И адэм и Iэщэ-фащэр хуарэ хакIуэм тепхащ. Еуэм-кIуэм, еуэм-кIуэурэ, куэдрэ кIуа-мащIэрэ кIya­ - сытми нос ар кърым хъаныжьыр зыдэс къуажэм. Маплъэри къуажэкум иту къелъагъу мывэ сэрей лъагэ, бзу лъэтар дэмылъэтэ­фу, дыхьэпIэрэ дэкIыпIэрэ имыIэу, сэлэтым уэрдыхъуиблкIэ къагъэ­тIылъыхьауэ. Дыгъэ Шырыр йолъэдэкъауэри мывэ сэрейм бгъэ­дохьэ, и гур «дыгу-дыгу!» жиIэу къеуэу. Хуарэ хакIуэр мывэ сэрейм гъунэгъу зэрыхуэхъуу «И-и-и, хьы-хьы-хьыхь!» жери дунейр къигъэ­псалъэу мэщыщ. Ар зэхэзыха сэлэтхэр мащтэри мэукIурий, ар зэхэзыха хъаныжьыр дэгу мэхъу, ар Зэхэзыха хъан фызым щенэж.

ГъущI Iэпщэм ар щызэхихкIэ:

- Уэуий, си хуарэжь! - жери къогуо.

ГъущI Iэпщэм и макъыр зэрызэхихыу, хуарэ хакIуэм зыIэщIеуд аби, малъэри мывэ сэрейм долъэ. МыдэкIэ сэлэт укIурияхэм зыкъащIэжри джатэпэ-бжыпэкIэ къыпоув. Дыгъэ Шырми· зыкъе­щIэжри, и джатэр ирех аби, къыпэщIэхуэр иупщIатэу ирегъажьэ. Апхуэдэу сэлэт уэрдыхъуищыр иупщIэта нэужь, лъыр, Урыхужь къиуам хуэдэу, ежэхырт, жи. Абы хэту Дыгъэ-Мазэм и хуарэ хакIуэм IэплIэ хуещI, и фащэр зыщетIагъэ, и Iэщэр зыкIэрелъхьэри мэшэс, и хуарэ хакIуэжьым щIопщ уэгъуэ щрихкIэ, къолъэри мывэ сэрейм къыдолъэтыж. Аргуэрым и джатэр кърех аби, сэлэт уэр­дыхъуитхур зэтраупщIатэ, хъаным ипхъу нэхъыщIэр, и щхьэ лъэныкъуэр дыщэхуу, и щхьэ лъэныкъуэр дыщэплъу жыхуаIэм хуэдэу, хъыджэбз дахэти, ари къыздрахьэжьэри къокIуэж.

КъэкIуэжу гъуэгу здытетым Дыгъэ-Мазэр къоупщI и гъусэ щIалэм:

- Дэнэ укъикIа, хэтхэ уащыщ, абдеж щхьэ укъыщыхута? - ­жери.

- Уэлэхьи, ди адэ, Дыгъэ Шыр зыфIащар сэрам! - жи.

- Уа, уэлэхьи, укъэхъумэ, лIы къыпхэкIынкIэ хъунум уэ!­ - жери абы нэхъ къыфIимыгъэкIыу къокIуэж.

Къосыжри, мазищ бал хуащIыж. Мазищ балым и ужькIэ и лэгъунэм щIохьэжри:

- Уи дахагъри уи Iущагъри зэхуэдэщ уэ, си Дыгъэ Нэху!­ - жреIэ. - Уэр нэмыщIамэ, IэщIагъэншэу сыкъэнат; IэщIагъэншэу сыкъэнамэ, си гъусахэр зэрикIуэдам хуэдэу, сэри хьэпсым сикIуэдат. Берычэт бесын! - жеIэри и фызым IэплIэ хуещI.

Мис аращ Iэдиихурэ ГъущI Iэпщэрэ я Iуэхур къызэрекIуэкIауэ сэ сщIэр. Ар уи фIэщ мыхъумэ, кIуэи, плъэ: Аргудан и къуажэкIэм деж матхъэ-машхэри щысщ.

 

БАЖЭМРЭ НЫБГЪУЭМРЭ

Еуэрэ-еуэрэт, жи, зы Бажэжь цIыкIу псэут, жеIэ, и гъунэгъу къомым бзаджагъэкIэ ятекIуэу. Псэути, и гъунэгъу къомыр зэхуосри къызыхаху: нэхъ делэу щытамэ, хъарзынэт, дэ нэхърэ нэхъ бзаджэ сыткIэ дыхуей? - жаIэри. «Си сагъызыp бзаджэм хэхуащ: сэ къэзгъэпцIэфын къэзгъуэтынщ, армыхъумэ псэуа сымыхъуну!» - жиIэри, ар мурад ищIщ аби, къежьащ.

КъакIуэм-къалъэм, къакIуэм-къалъэурэ, нэгъуей мащэм йохуэ.

Тхьэусыхафэр игъэшу абы здисым, зы Ныбгъуэжь цIыкIу щхьэп­рылъэт пэтрэ къелъагъури къотIыс:.

- Мыр сыт, тхьэмыщкIэжь, - жери, - уэ нэхъ бзаджэ щымыIэу жаIэ, мы цIыхум я Iэмал делэм щхьэ укъиугъапцIэт?

- МышыпIыртIэхъужщыIэ, Ныбгъуэжь цIыкIу! - зыкъыхуе­гъэхьэфотэ Бажэжь цIыкIум. - Мыбы сипшыжамэ, стекIуэдэн­тэкъым.

- Дядэхэр зэмышми, дянэжьхэр зэшыпхъущ: щхьэ укъизмышы­жу! - жеIэри, дзэлыкъуэбгъэ къешэр аби, кърырегъэхыж.

Берычэти жимыIэу, бесыни жимыIэу, Бажэжь цIыкIур йолъри, мэзым холъэдэж. Мо мэжэлIар, жэм-лъэм, жэм-лъэурэ, хъым йохуэ. Тхьэусыхафэр игъэшу хьэшым здилъым, Ныбгъуэ цIыкIур Кърохьэ­лIэж:

- Мыр сыт, си ныбжьэгъужь, - жери къотIыс, - уэ нэхъ бзаджэ щымыIа пэтрэ, етIуанэ уошыпIыртIэхъури?

- МышыпIыртIэхъу дэнэ къикIын, си шыпхъужь цIыкIу!­ - аргуэру зыкъыхуегъэхьэфотэ. - Мыбы сыныIэщIэпхыжатэмэ, сте­кIуэдэнтэкъым.

- Дядэхэр зэмышми, дянэжьхэр зэшыпхъущ: щхьэ укъыIэщIэз­мыхыжу! - жеIэри, дзыгъуэ бын къешэр аби, хъыр зэпрегъэшхыкIри къыIэщIегъэкIыж.

Берычэти жимыIэу, бесыни жимыIэу Бажэжь цIыкIур щыщIэп­хъуэжкIэ, Ныбгъуэр и пэм къолъатэ:

- Е зи унэ мыкIуэдын, уздэжэр дэнэ? - жери.

- Ныжэбэрей жэщым сынэщIащ, - жи Бажэжь цIыкIум. - Сыхэбгъэщхьэжамэ, стекIуэдэнтэкъым, си Шыпхъу цIыкIу!

Ныбгъуэм зиIэтщ, зиплъыхьри зэанэзэпхъум гъуэмылэ къахьрэ мэшыхым къакIуэу къилъэгъуащ:

- Уа, си шыпхъужь, зы джэд гъэжьакIэ узэфIэкIынт? - жери къоупщI Бажэжь цIыкIум.

Бажэжь цIыкIур зэIуробзае:

- Хэщхьэжуи щэращуи срикъунт, - жи.

- КъакIуэ-тIэ уздэсшэм! - жери Ныбгъуэр мэлъатэ.

Зэанэзэпхъур гъуэгум тету здэкIуэм, Ныбгъуэр я пащхьэм къотIысхьэ. «Уит!» - жаIэри захуигъэхъейркъым, мывэкIэ йоуэри яхуэгъэлъатэркъым. «Алыхь, идамэр къута хуэдэм!» - жаIэри къаубыдыну кърахужьэ. Уийт, къыдоубыд, жаIэри щепхъуэкIэ, кIэбгъу зещIри яIэщIокI. Аргуэру кIэлъожэри, щепхъуэкIэ, лъэны­къуэкIэ зедзри, зэанэзэпхъур щIрегъасэ. Нэхъ псынщIэ дыхъунщ, жаIэри, я гъуэмылэр гъуэгубгъум къытранэр аби, Ныбгъуэр ирахужьэ. Ныбгъуэми зигъэдамагуэурэ, мо делитIыр Iуеш.

Бажэжь цIыкIур зэщэр арати, пабжьэм къыхэжри, банэм хэлъэ­дэжащ. Ар щилъагъум, Ныбгъуэжь цIыкIури Iулъэтыжащ. Зэанэ­зэпхъум бауэбапщэу къагъэзэжмэ - я гъуэмылэр бгъуэтмэ къащтэ!

Бажэм гъуэмылэр зэкIуэцIехри, япэ щIыкIэ шэ мэжаджищыр ешх, къыкIэлъыкIуэу шатэ фалъэр иребзеикI, итIанэ, къепэм-непэмурэ и мэмкIэ зигъэнщIа нэужь, джэд гъэжьари трешхыхьыж.

- Ухэщхьэжа, си шыпхъужь? - жери Ныбгъуэжь цIыкIур банэм къытотIысхьэж.

- Алыхь-алыхь, сыбгъэтхъэжащ, си шыпхъу цIыкIу, - жи Бажэжь цIыкIум. - Иджы си шхалъэр нэхъыфIу игъэлэжьэн щхьэкIэ, сыбгъэдэхьэшхыжамэ, хъуат.

- Ар куэдрэ-тIэ: мыдэ уздэсшэм накIуэ уэ! - жери Ныбгъуэжь цIыкIур мэлъэтэж.

КIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ, зы бжьахъуэ пщыIэ нос. ЛIым пхъэ екъутэ, фызым пхъэ IэплIэ зытрелъхьэ. Ныбгъуэжь цIыкIур макIуэри фызым и щхьэм тотIысхьэ. ЛIым ар щилъагъукIэ:

- Зумыгъэхъей, фызыжь! - жери уэщтIыгукIэ къоуэ. Къыщеуэм, Ныбгъуэр толъэтыжри, фызыр тIэрабгъуу къреуд. Ар зылъагъу Бажэжь цIыкIур и ныбафэр иIыгъыу мэдыхьэшх.

- Арэзы ухъуа, си шыпхъужь? - жери Ныбгъуэр къотIысыж.

- Алыхь-алыхь, сыбгъэтхъэжащ, - жи.- Иджы си ныбэр къуащи, зэхуэфI сыхъужыху къэзыбгъэжыхьатэмэ хъуат, си шыпхъу цIыкIу!

- Ар куэдрэ-тIэ: мыдэ уздэсшэм накIуэ уэ! - жери Ныбгъуэжь цIыкIур мэлъэтэж.

КIуэм-лъэм, Бажэжь цIыкIур ишэм, кIуэм-лъэм, Бажэжь цIыкIур ишэурэ, щакIуэ гупым я пащхьэм ирешэ. Уирэ-уишт!- жаIэри, хьэджафэхэр къраутIыпщ. Йоуэри, хьэджафэхэр къолъ, Бажэжь цIыкIур кърахужьэри, ишхари къидыхьэшхари щыгъупшэжыхукIэ къаху. Хьэчэхьэпсэу къажэурэ, ерагъпсэрагъкIэ къаIэщIокI аби, и гъуэм йолъэдэж.

ЕтIуанэ махуэм Бажэжь цIыкIу зыкъищIэжри, и гъуэм къипщы­жа къудейуэ, Ныбгъуэр аргуэру къыхуозэ:

- Дауэ нэху укъеукI, си шыпхъужь? - жеIэри и пащхьэм къотIысхьэ.

- Алыхь-алыхь, сыбгъэтхъэжащ дыгъуасэ! - жи Бажэм. - Сте­кIуэдэнкъым, жысIатэкъэ? КъакIуэ мыдэ: къысхуэпщIар пхуэсщIэ­жынщ, - жеIэри, зрешалIэр аби, йопхъуэри къеубыд дзапэкIэ.

Гузэващ Ныбгъуэжь цIыкIур. Гупсысэщ, гупсысэри:

- СокIуэдри сокIуэд, си шыпхъужь, - жиIащ жи, - ауэ сэ схуэмыгъуа махуэр сыт хуэдэ махуэу пIэрэ? - жери.

- Бэрэжьейщ, - жери, Бажэм щыжиIэм, Ныбгъуэжь цIыкIур тыр-р-р жиIэри жьэдэлъэтыжащ.

«А бетэмал, «бржьий, бржьий» щхьэ жызмыIарэ!» - жиIэурэ Ныбгъуэ пшэрым кIэлъыплът, жи, Бажэжь цIыкIур.