Благъуэр гъуэмбым къизыхуа фызыр

Еуэрэ-еуэрэт, жи: щыIаи щымыIаи, сытми зы лIы гуэр псэути, бынищ къыхуигъанэри и фызыр лIащ. EтIyaнэy къишэжа фызыр нэрыбгейуэ къыщIэкIри, лIым и мылъкур ишхащ, лIым и бынхэр итIэщIащ. ВыжьитI къыхуэнат лIыми:

- Языр схуэукIи, сыгъэшх! - жиIэри къыщыхьащ.

- Iay, зиунагъуэрэ, витIыр тшхыжмэ, дауэ дызэрыпсэунур! - жиIэри хуимыдэу, бжьэ къурашитIыр щIещIэри, лIыр мэз макIуэ. Мо КъуэIэнэщI хуэдэмкIэ дыхьэри, Гъурцхуей хуэдэм щыщIитыкIщ аби, пхъэ пиупщIу хыхьэжащ. КIащIэ хуэзэмэ, пиупщIу, жыг хуэзэмэ, къриупщIэхыурэ, еуэри, зы гъуэмб гуэр IуощIэ. Йоплъэри нэплъысыркъым, къурагъ ирегъэжэхри лъэIэсыркъым, кIапсэшхуэр ирегъэлэлэхри ари нэсыркъым. ИтIанэ лIым игу къокI: «Уэлэхьи, си фызыр мыбы издзатэмэ, дытыншыжынтэм!» - жери.

Выгур къызэщIекъузэжри, пхъэ гулъэшхуэ къешэр аби, къокIуэж нэрыбгейм и лIыр. Къэсыжмэ - и бынхэр анэнэпIэсым къыщIихуарэ загъэшу бжэм деж Iуту! ЛIыр щIохьэжри:

- Сыт къэхъуар? - жи.

- СлIот нэхъ къэхъуну узыхуейр? Унэм ягъэс щIэмылъмэ, унэм яшх щIэмылъмэ, уи бынхэр лъагъугъуей защIэмэ - ар уфIэмащIэ?

ЛIыр къопсалъэри:

- Умыгузавэ, - жи, - фыз: уэлэхьи, ди бын я быныж ярикъун дыщэ мэзым къыщызгъуэтам!

Фызым занщIэу зыкъызэредзэкIыжри, быныр унэм къыщIегъэ­хьэж, мафIэшхуэ ещIри мэпщафIэ, зэрыбынунэу машхэри мэтIысыж. Шхэн зэраухыу нэрыбгейм:

- НакIvэ, - жи, - дыщэр къэдгъашэ!

ЛIыр и пащIэкIэм щIогуфIыкI, сызыхуейр мэхъу жыхуиIэу, ауэ езым:

- Пщэдей дыкIуэнщи, къэтшэнщ, - жи, - нобэ сешащ, зызгъэп­сэхунущ.

- АIэ, жиIэр сыт! - зехъунщIэ нэрыбгейм. - Иджыпсту зэщIэ­щIи, накIуэ, нэгъуэщI хуэзэу ямыщып щIыкIэ!

ЛIым фIэмыфI-фIэмыфI хуэдэурэ мэтэджри, выгур зэщIещIэр аби, зэлIзэфызыр къожьэ. Гъуэмбым носри лIыp ихьэн хуэдэ зещI, кIапсэшхуэр и бгым ирещIэри.

- ИIэ, - жи, - фыз, къыздэIэпыкъуи, сигъэхьэ!

- АIэ, - жи, - тхьэ уизмыгъэхьэн, уэ уеша мыгъуэщ. Мыдэ къащтэ кIапсэшхуэри, сэ сегъэлэлэх.

Нэрыбгейм кIапсэшхуэр и бгым ирещIэри гъуэмбым ихьэу щIедзэ. «Сегъэлэлэх!» - жиIэм, иригъэлэлэхым, «сегъэлэлэх!»-­жиIэм, иригъэлэлэхыурэ, кIапсэшхуэр щиухым, лIым кIапсэ кIапэр иутIыпщри, нэрыбгейр гъуэмбым ихуащ. ЛIыр гуфIэу къэкIуэжащ.

Зы тхьэмахуэ-тхьэмахуитI докIри лIым гузавэу щIедзэ: «Мыр а гъуэмбым къикIыжрэ къэкIуэж хъужыкъуэмэ, бын кIуэд дахи­щIэнкъэ, - жеIэри. - Уэлэхьи, ар мыхъун: къикIыж хъужыкъуэмэ, сеуэнщи, сыукIынщ!» - жеIэри, фочыр къыфIехри, макIуэ. ЗдэкIуам гузэвэгъуэр къыкIэщIэзэрыхьауэ кIийуэ, гъуэгыу зыгуэр гъуэмбым къыдопIэстхъей, къыдэпIэстхъей щхьэкIэ, къикIыфыркъым.

- Уэлэхьи, мыбы зыгуэрым къулейсызыгъэ къылъосым, - жери лIым къурагъ кIыхь ирегъэжэх. А къыдэпIэстхъейм къурагъыр еубыдри лIыр дэIэпыкъуурэ къреш. Къришрэ еплъмэ - благъуэщ. Благъуэм и нэпситIыр къелъэлъэхыу магъ:

- ТхьэмэхуитI мэхъури мыбы зыгуэр нипкIауэ сешх, ceукI, хьэзабыр стригъэлъщ. ЦIыхy къихуащ си гъуэмбми сшхынщ, жысIэри сыгуфIати, нэгъуэщI зыгуэру къыщIэкIащ. Сэ абы сыкъыIэщIэзыха уэ Iуэхутхьэбзэшхуэ пхуэсщIэнщ, - къыжреIэ бла­гъvэм.

- Сыт къысхуэпщIэнур?

- ПхуэсщIэнуращ, - жи, - сэ сыкIуэнщи, мо Урыхужь хуэдэр сыубыдынщ. Хьэтууей хуэдэр псы хуэлIэу зэрыщIадзэу кIуэи, яжеIэ: псыр зыубыда благъуэр сэ есхужьэжынщ, - жыIи. ИтIанэ накIуи, къысхуилъ хуэдэ зыщI, сэ сыхэкIынщи, сежьэжынщ, уэ къуажэм лIыгъапщIэу узэрыпсэун мылъку къуатынщ.

ЛIым хъунщ жеIэри, апхуэдэу ящI. Хьэтууей хуэдэр псы щхьэкIэ лIэуэ щыхуежьэм, лIыр абы макIуэри яжреIэ:

- Фи псыр благъуэм иубыдащи, къезгъэутIыпщыжыну со­кIуэ, - жери.

Къуажэр гуфIэри шы къратащ, нэхъ псынщIэу нэс жыхуаIэу.

ЛIыр нэсри, благъуэм щыхуилъым, благъуэм псыр къеутIыпщыж, ауэ зыкъыхуегъазэри къыжреIэ:

- КъысхуэпщIати, пхуэсщIэжащ. ДяпэкIэ зыкъыспэщIумыгъа­хуэ, усшхынщ! - жери.

ЛIыр Хьэтууей хуэдэм къыщыдыхьэжкIэ зэрыжылэу зэхуосри ешхэ-ефэ къыхуащI, игъащIэ псокIэ ирикъун мылъку къратри къаутIыпщыж. АрщхьэкIэ Андзорей хуэдэм къокIри лIыжь гуп къыхуокIуэ:

- Мо Лэсчэн хуэдэ псыр благъуэм иубыдащи, къытхуегъэутIып­щыж! - жаIэри.

ЛIым хьэуэ жеIэри хъуркъым, хъунукъым жеIэри ягурыIуэр­къым; мыкIуэуи хъуркъым, кIуэни мэшынэ. ИтIанэ бзаджагъэ гуэр къегупсысри:

- Хъунщ, - жи, - ауэ сызэрыкIуэн шы къызэфт!

Шы къратри, мэшэс аби, Лэсчэныщхьэ докIуе. Благъуэм ар къелъагъури ишхыну къыщIопхъуэ, мафIэр къыIурихыу, дэпыр къыIурылъэлъу, гъуэгунапщIэр илыгъуэрэ гъуэгубгъум Iут жыгхэр игъэсу. Благъуэр къыздэжэм, лIыр мэгуо:

- Уэи-ихь, благъуэ делэ, уи гъуэмбым нихуа фызыр къипщыжащи, мыбыкIэ къокIуэ! - жери.

Благъуэм ар щызэхихкIэ, къокIэзызри, егъазэр аби, цIытхъытхъ жиIэу щIопхъуэж, къуршым щхьэпрокIыжри зегъэкIуэдыж. Абы лъандэрэ мы ди щIыпIэм благъуэ исыжкъым.

ЛIым лIыгъапщIэу жаIэри хъыджэбз дахэ къратри къаутIып­щыж. Иджы лIым и бынунагъуэр матхъэ-машхэри Арщыдан къуажэкIэм деж щысщ. Уи фIэщ мыхъумэ, кIуэи, плъэ!

 

УЭРИЙ И СУД ЩIЭКIЭР

Еуэрэ-еуэрэт, жи, зэгъунэгъуиплI бжьахъуэу губгъуэм ист. Губ­гъуэм исти, зы бжэныхъуэжь цIыкIу къахуэзэри, фо ирагъэшхащ. Бжэныхъуэр щежьэжым, зы чыцI натIэху цыIкIу къарет, фызэш хъумэ, фытригъэунщ жеIэри. Бжьахъуэхэм гушыIэ хуэгуэшу чыцIым и лъакъуиплIыр зэпагуэшащ. Пхъэ нрадзэурэ зэпагуэшырти, фIалъэ сэмэгур нэхъ тхьэмыщкIэм лъос.

ЧыцIхэр еIуящIэ лъэпкъкъэ - адэкIэ дэлъейм, мыдэкIэ къелъы­хыурэ, и фIалъэ сэмэгур бжыхьым дэжщ аби, зэфIэщIыкIащ. ЩызэфIэщIыкIым, ар зылъыса лIыжь цIыкIум пхъэщIэпхэ хуещIри хъыдан тIэкIукIэ епхэж.

Арати, махуэхэм ящыщу зы махуэ гуэрым щIыIэ къохъу, жьы къыкъуоу. Бжьахъуэхэм лэгъупыIэмпIэ къызэфIадзэри, чыцI щIа­къуэр мафIэм зригъэууэ жьэгум дэлъу къагъанэр аби, езыхэр псыхъуэм дохьэ, затхьэщIыну. Уи унэхъугъуэр къикIамэ, куэдрэ­ - чыцIым и фIалъэ къутар зэрыпха хъыдан кIапэм мафIэр къыщIонэ. КъыщIонэри, чыцIым и лъакъуэр ису щыщIидзэкIэ, щIопхъуэри бжьаIуэм йолъадэ. Матэ жьажьэ (1) гъурым мафIэр псынщIэу хедзэ, мо жьы къыкъуэуар абы щIопщэжри, мафIэ бзийр ирехужьэр аби, зым епхъуэм, адрейм елъэурэ, бжьаIуэр зэщIещтэ.

ЗэщIещтэри, бжьахъуэхэр псыхъуэм къыщыдэкIыжым ирихьэлIэу, бжьаIуэри бжьахъуэ пщыIэри зэтресхьэ. Къашэжыни къахьы­жыни къахуэмынэу псори зэтрисхьати, лIыжьхэр лъэсу къожьэж, я Iэр щIаупскIэу. КъыздэкIуэжым, я зым и щхьэм къохьэри:

- БжьаIуэр езыгъэсам къипшыныжын хуейщ, - жи, - дэ ды­зыкъуэпсэукIыу диIар а тIэкIурат.

БжьахъуиплIыр къызэщIоувыIыкIри зоплъыж:

- Хэт езыгъэсар?

- МафIэр езыхьэжьа лъакъуэ къутар зейм и ягъэщи, кърепшыныж!

- Уэлэхьэ, си мыягъэ! - жи лIыжь цIыкIуми. - ПщыIэм кIэлъы­плъыну зи къалэныр бжьахъуэ нэхъыжьыращи, мис абы кърепшы­ныж!

ЩызэгурымыIуэкIэ, зэфIонэ, зэщохьэри судым зэрот.

А зэманым судыщIэу щытар Уэрий дадэт, илъэсищэ и ныбжьрэ и жьакIэпэр и бынжэм нэсу. Йоуэри Уэрий дадэм лIыжьиплIыр иреджэри къапкъроупщIыхь, зэрыхъуа-зэрыщIар псори зрегъащIэ­ри, итIанэ къахуещI унафэ:

- МафIэр фязми къыдихакъым жьэгум, - жи Уэрий дадэ. - Ауэ щыхъукIэ, фэ къуаншэ фхэткъым. МафIэр къезыхьэжьар чыцIыра­щи, пшынэн хуейри чыцIыр зейращ.

- ЧыцIыр плIыми ди зэхуэдэщ, - жаIэ бжьахъуэхэм.

- ЧыцIыр фи зэхуэдэмэ, мафIэр къезыхьэжьа лIъакъуэ къутар зейм къуаншагъэр тохуэри, бжьаIуэ исар абы къипшыныжынущ, ­жерн апхуэдэ суд ещIэ.

А зэманым Уэрнй дадэ и фIэлIыкIыр апхуэдизкIэ инти, захуэщ жаIэри, цIыxyp зэбгрокIыж: абы и судыр зэрызахуэм шэч къытра­хьакъым.

МащIэ дэкIа-куэд дэкIа, сытми зы махуэ гуэрым Уэрий дадэ и жьакIэ уэсыр шы сокум хэлъу къэкIуэжрэ пэт, шыр псы иригъэфэ­ну псы къигъэхъуапIэ гуэрым деж къыщопсых. Абдей дыдэм щIалэ цIыкIy гуп кIэн джэгуу щытти, кIэн зэпаубыдри, абы ящыщ тIy зэфIонэ. ЗэгурымыIуэххэ щыхъукIэ, ящыщ щIалэ цIыкIy гуэрым къолъэIу, хеи тхуэщIэ жаIэри.

- Сыт хуэдэ хей фызыхуейр, - жи щIалэ цIыкIум: - Уэрий и хей щIэкIэу фхуэсщIэн, хьэмэрэ и пэжыпIэкIэ фхуэсщIэн? - Хей пэж къытхуэщIэ!

- Ахей фхуэсщIэн! - жери зэщыхьагъитIыр зэгурегъэIуэж.

Уэрий дадэм ар егъэщIагъуэри хеищIэ щIалэ цIыкIyp зыбгъэде­шэ:

- Хэтхэ уарей, мыштыкъ? - жери.

- Къэзанокъуэхэ сарейщ.

- Уи цIэр сыт, тIy?

- Жэбагъыщ, - жи.

- НтIэ Уэрий и хей щIэкIэм сыт дэбгъуар?

- Дэзгъуагъэшхуи щыIэкъым, - жи Къэзанокъуэ Жэбагъы, мысэр хегъэкIри хейр хрегъэлъафэ.

- Ар дауэ, тIy?

- Зи дауэращ, дадэ махуэ хъун: хьэдэр тэджу кхъэм кIуэуэ плъэгъуа?

- Слъэгъуакъым, тIy.

- НтIэ езы Уэрийщ зымылъэгъуагъэххэр лIъакъуэ къутар ежьэрэ лъакъуэ псор кърихьэкIыу: чыцIым и лъакъуэ къутам мафIэр щыщIэнам щыгъуэ, зэрычыцIу исынт, лъакъуэ псэухэм щIахыу ирамыхьэжьатэмэ. МафIэр зыщIэна лъакъуэр бгъэкъуаншэ хъун, ар езыхьэжьэу бжьаIуэм изыхьахэр къэбгъанэу?

- Упсэу, си щIалэ! - жиIэри Уэрий дадэр хейщIапIэм къэкIуэ­жащ, унафэ ищIри хьэIусыпэ зрату хэкум исыр зэхурнгъэшэсащ, Жэбагъыи иригъэшащ.

Псори зэхуигъэсри, Жэбагъыр утыкум къришэщ аби, езым къыжриIар псори къригъэIуэтэжащ, жылагъуэм зэхахыу. ИтIанэ езы Уэрий дадэм жиIащ:

- МIафIэр зыIэту матэм яхэзыхьа лъакъуэ псэуищыр щыкъуан­шэкIэ. бжьаIуэ исар къэзыпшыныжын хуейр а лъакъуищыр зейхэращ, - жиIэри лIыжь цIыкIум и бжьэр мобыхэм къаригъэпшы­ныжащ.

- Иджы, Жэбагъы, - жеIэ Уэрий дадэ, - сэ зыгуэркIэ сыноупщIынущи, мы Къэбэрдейм зэхахыу жэуап къызэт!

- Си щхьэм къитIасэ закъуэмэ!

- ЦIыхуp и ныбжь елъытакIэ къытхузэхэдз!

- ЩIалэр илъэситхум деж бзущ, - жи Жэбагъы, - къыдри­хьеяр и уэрэду. ИлъэсипщIым деж, чыцIщ дэлъей-къелъых фIэкIа зэгупсыс щымыIэу. Илъэс тIощIым деж дыгъужьщ, зримыку щымыIэу. ПлIыщIым деж къаплъэнщ, зэIэ хъунури мыхъунури къыгурыIуэу, зэIари къыгуичу. ХыщIым деж аслъэнщ, къыгуры­мыIуэ щымыIэу. ПщIейм деж чэщэ-пащэщ (2), пэщашэу пщIантIэм къыдэнэжауэ...

- Щэм деж сыт хуэдэ? - жи Уэрий дадэм.

- Ар жызумыгъэIэ! - Жэбагъы и щхьэр къыфIоху.

- И кIэм нэмысар уэрэдкъым, хуэмыху: жыIэ!

- ЖысIэмэ, жысIэ: щэм деж джэдыкIэ шкIумпIщ.

Уэрий дадэ и шэнтжьейм къотэджыкI:

- Къэбэрдей махуэ хъун, - жи, - сэ щэм сыщIигъури шкIумпI сыхъужащ, хеищIэ сыфхуэхъужынкъым. Мопхуэдиз акъыл къы­зыкъуэкIа чыцIыр аслъэн ирикъуа нэужь, дауэ хъун фыфIэщIрэ? ХеищIэ фыхуеймэ, мы Къэзанокъуэм и кIэр фымыутIыпщ! - жиIэри езыр и унэ кIуэжащ, Жэбагъыри абдеж Уэрий дадэ и шэнтжьейм ирагъэтIысхьащ.

(1) Жьажьэ - бжьэ матэм, псы мыкIуэн щхьэкIэ фIалъхьэ хьэуазэ пхырщ и зы кIапэр пыпхыкIауэ.

(2) Чэщэ-пащэ - пэщащэ мыхъумэ зыри зыхузэфIэмыкIыж, мыхьэнэншэ хъуа жыхуиIэщ.