Къуиижь цiыкiу пщыжьым зэрытекiуар

Еуэрэ-еуэрэт, жи, зы пщыжь гуэр псэут зы пхъу закъуэ иIэуи, йоуэри, абы ипхъу закъуэм и дэкIуэгъуэр къос. Хъыджэбзыр и чэзум ямышари хъарбызыр и чэзум къыщIамычари - тIури зэхуэдэщ. Арати, пщыжьым гъуо зэбгрегъэкIри дуней псом хъыбар ярегъащIэ: мыращ, малъхъэ сыхуейщи, зигурэ зи щхьэрэ зэтелъыр мопхуэдэ махуэм фыкъызэхуэс! - жеIэри. Къызэхуос цIыхур: зылъэкIри къокIуэ абы, зылъэмыкIри къокIуэ. ЗылъэкIым хъыджэбзыр зыIэ­ригъэхьэн и гугъэщ, зылъэмыкIми и нэгу зригъэужьын и мурадщ.

Арати, зэхуэсынур зэхуэса нэужь, пщыжьым ипхъу закъуэр шордакъым кърешэри псэлъыхъухэм къарегъэлъагъу: фыз тIысу къилъхуатэкъым, жаIэ, апхуэдиз зи дахагъ хъыджэбз! Къанжэм и хужьыр и хужьрэ къанжэм и фIыцIэр и фIыцIэу апхуэдэт, жи. Абдеи кърихьэлIауэ а хъыджэбзым Iуплъам ягъэщIагъуэри зэуэ я пыIэр къащхьэрыхуащ, жи. Пщыжьыр къеплъыхри къахэплъащ: псори къызэхуэсар щхьэ фIыцIэ защIэт, зы щхьэфэ гъуэплъ фIэкIа яхэмыту. А щхьэфэ гъуэплъыр Къуиижь ЦIыкIути, псоми къацIыхужащ.

- СлIо, Къуиижь ЦIыкIу, уэри уи мурадыр? - къыщодыхьэшх абы пщыжьыр.

- СлIо, Къуиижь ЦIыкIу, уэри уи мурадыр? - къыщодыхэшх абы къызэхуэсар.

- Си нэгу зезгъэужьыну аращ, - жи езыми.

- Ун нэгу зебгъэужьынум, тIасэ цIыкIуу диIэ, модэ нэхъ жыжьэIуэу къэуви зегъэужь: мы хьэIусыпэ зратым уащIыхэтын щыIэкъым! - жаIэри пщIантIэм къыдахуж.

- Иджы, си хьэщIэ лъапIэхэ, - жи пщыжьым, - сэ си пхъур зэстынур зи пащIэкIэ нэхъ дахэу гъэкIэрэхъуаракъым, зи хуарэ нэхъыфIу къажэракъым. Сэ си пхъур зэстынур, - жи, - акъылкIэ къахэжаныкIыращ: щэ упщIэгъуэ сынывэупщIынщи, щэми жэуап тэмэм къызэзытыжым си пхъур и Iэрылъхъэщ. Ар зыхузэфIэмыкIым и щхьэр си Iэрылъхьэщ - фIэсхынурэ мо бжэгъу щхьэкIэм фIэсIу­жынущ. Аращ Iуэхур зэрыщытри, къигъэгугъэр ижьымкIэ фыхэкIи, фыув, къимыгъэгугъэр сэмэгумкIэ фыхэкIи, зевгъэхь!

ЛIищэ ирикъуным зылI фIэкIа мычэму - апхуэдиз ижьымкIэ хокIри мэув, дэ дыкъегъэгугъэ жаIэри.

Арати, пщыжьымрэ и пхъумрэ унэм щIохьэжри шэнтжьейм йотIысхьэж. Псэлъыхъухэр хьэщIэщым яшэри щIакIутэ. Щыхьэт хасэу жаIэри, я жьакIэлэ я бынжэм теуэу лIыжьищ къуажэм къыхаш аби, жьантIэм дагъэтIысхьэ, пщыжьым и ижьырабгъур яIыгъыу.

Йоуэри, псэлъыхъухэм пхъэидзэ ящIыр аби, зи пхъэ къикIар къокIуэри пщыжьымрэ и пхъумрэ я пащхьэ къоувэ.

- Уигурэ уи щхьэрэ зэтелъ? - жи пщыжьым.

- Зэтелъщ.

- НтIэ, си щIалIэ, мы дунейм сыт щынэхъ бей?

- Уэ ущынэхъ бейщ, пщыжь.

- Мы дунейм сыт щынэхъ жумарт?

- Уэ ущынэхъ жумартщ.

- Мы дунейм сыт щынэхъ дахэ?

- Уи пхъур щынэхъ дахэщ.

КъэпщIакъым жаIэри, щIалэжь мыгъуэр чачэу щIалъэф аби, и щхьэр фIахри, бжэгъу щхьэкIэм фIаIуж.

Адрей псэлъыхъухэми абы и махуэращ къахуэкIуар.

- Щхьэ дапщэ фIэтха? - жи пщыжьым.

- Щэ ирикъуным зы чэмщ, - жи щхьэпыупщIым.

- КIуэ-тIэ, иджыри зы къашэ! - жеIэри къыщIегъэкI и пщафIэ щIалэр.

ХьэщIэщым зыри щыщIэмысыжкIэ, сыт ищIэнт, нэгузегъэужь къэкIуахэм яхоупщIыхь:

- Зигурэ зи щхьэрэ зэтелъ фхэту пIэрэ? - жери.

ЦIыхухэр мэшынэри йокIуэт, Къуиижь ЦIыкIу къахокIри къоув:

- Сэ сыкъегъэгугъэ, - жи.

Ешэри, пщыжьымрэ и пхъумрэ я пащхьэм ирегъэувэ.

- Уигурэ уи щхьэрэ зэтелъ? - жи пщыжьым.

- Ауэ сытми зэтелъ! - жи Къуиижь ЦIыкIу.

Щыхьэт хасэр къолъэIу:

- Умыделэу кIуэж, Къуиижь ЦIыкIу, - жаIэри. - Уянэжь тхьэ­мыщкIэм и дуней нэхур томыгъэункIыфIэ!

- Зи дуней нэхур зытеункIыфIэнур мис мо пщыжьыращ, - жи Къуиижь ЦIыкIу.

- IoxoIy?

- CoxoIy!

- НтIэ, делэжь цIыкIу, мы дунейм сыт щынэхъ бей?

- ЩIы фыцIэжьыр щынэхъ бейщ, - жи Къуиижь ЦIыкIу. - ЩIым къытемыкIа мылъку мы дунейм теткъым.

- Iay, уэлэхьэ, къищIам! - жери пщыжьым игъэщIэгъуащ.­ НтIэ, делэжь цIыкIу, мы дунейм сыт щынэхъ жумарт?

- ЩIы фIьщIэжьыр щынэхъ жумартщ, - жи Къуиижь ЦIыкIy. - Зы ху хьэдзэ ептмэ, щхьэмыж псо къуетыж; мыIэрысэ жылэ ептмэ, мыIэрысэ жыг къуетыж; Iэщ уэд ептмэ, Iэщ пшэр къуетыж.

- Iау, уэлэхьэ, ари къищIам! - жери пщыжьыр къоуIэбжь.­ НтIэ, делэжь цIыкIу, мы дунейм сыт щынэхъ дахэ?

- ЩIы фIыцIэжьыр щынэхъ дахэщ, - жи. - Мы дунейм тет­къым цIыхум IэщIэмыужагъуэ, щIым и дахагъэм фIэкIа!

- Iay, уэлэхьэ, аргуэрыр къищIам! - жери и пщыжьыр Iэнкун къохъу:

ЛIыжьищыр мэгуфIэри къыщолъэт:

- Алыхь-алыхь, пщыжьым малъхъэ игъуэтащ! - жаIэри. ­Къуиижь ЦIыкIу псоми ятекIуащ!

АрщхьэкIэ пщыжьыр яфIокIуэтыж:

- Хьэуэ, - жи, - фемыжажьэ: Къуиижь ЦIыкIу и щхьэр ищэху­жауэ аращи, кIуэжыну хуит сощI. Хьэуэ жиIэрэ, уи пхъур къэзмыхьыну Iэмал иIэкъым жиIэрэ, си пхъум упщIищ къритынущи, абы я жэуапыр кърегъуэтыф, - жи. – Къигъуэтрэ - си пхъур и Iэрылъхьэщ, къимыгъуэтрэ - и щхьэр си Iэрылъхьэщи, щэр зыхуэчэ­мыр игъуэтыжащ.

- Сэ щхьэщэхуж сыкъэкIуакъым, - жи Къуиижь ЦIыкIу. - Сэ сыкъыщIэкIуар уи пхъуращи, си пыIэжьыр фпэгъэтIысащ: къикIут, дахэ, уи упщIэхэр!

- НискIутмэ, нискIут, - жи хъыджэбзым. - Къуий Iэджи мы дунейм тетщ. Узэрыкъуийм щхьэкIэ унэхъ лей уфIэщIыжрэ?

- Къуий Iэджи тетынщ дуней щыхъукIэ, - жи мыдрейми. - Ауэ Къуиижь ЦIыкIу жаIэмэ, сэ зыращ. КъикIут мыдэ уи упщIэхэр!

- НтIэ, къуийм я нэхъ делэ, мы дунейм сыт IэфI?

- Уей, хъыджэбз дахэ, ар шкIахъуэ цыкIухэми ящIэ: мы дунейм нэхъ IэфIу тетыр псалъэщ, - жи Къуиижь ЦIыкIу. - Блэр гъуэм къизышыр псалъэщ, лъагъуныгъэ зэраIуатэр псалъэщ, анэм и гъэфIэгъыбзэр псалъэщ. Псалъэ дахэм и ужькIэ фори IэфI къыпщыхъужыркъым.

- Тхьэ, къэпщIамэ, Къуиижь ЦIыкIу! - жеIэри хъыджэбзым и нэр къыхуегъэцIу.- НтIэ, мы дунейм сыт щынэхъ дыдж?

- Уей, хъыджэбз дахэ, ар бжэныхъуэ цIыкIухэми ящIэ: мы дунейм нэхъ дыджу тетыр псалъэщ, - жери Къуиижь ЦIыкIуи и нэр хуегъэцIууж. - Благъуэр гъуэмбым къызэрырахур псалъэщ; лъагъу­ныгъэм я нэхъ иныр зэракъутэри псалъэщ; гыбзэ зэрагъэIури псалъэщ. Псалъэ дыджым къелам щхъухьи пэлъэщыжрэ!

- Тхьэ, ари къэпщIамэ, щIалэ! - жери хъыджэбзыр къыхуогу­фIэ. - НтIэ, мы дунейм сыт щынэхъ лъэщ?

- Уей, хъыджэбз дахэ, ар кIэнджэгухэми ящIэ: мы дунейм нэхъ лъэщу тетыр псалъэщ, - жери Къуиижь ЦIыкIуи хуогуфIэж.­Тхьэм и Iэмырыр зэригъэIур псалъэщ, джатэм къыхуэмыгъэшар къызэрагъэшыжыр псалъэщ, цIыхум я щIэныгъэр зэраIуатэр псалъэщ. Джатэм и удыным и хущхъуэр псалъэщ, псалъэм и удыным зыри пэлъэщыжыркъым.

- Тхьэ, аргуэрри къэпщIамэ, си псэр зышхын! - жери хъыджэб­зыр Къуиижь ЦIыкIум хьэщыкъ хуохъу.

Пщым игу ирихьакъым ар апхуэдэу зэрыхъуар. «Сыту Iейуэ сышыпIыртIэхъуа, - жи игукIэ. - ХьэIусыпэ зратыр зэтезукIауэ къуийр малъхъэ сощI. Хъуэгъэщагъэ сыхуекIуэнщи, къыфIэс­хьыжынщ!» - жеIэри Къуиижь ЦIыкIу мыпхуэдэу къыжреIэ:

- Си малъхъэ дыщэ, - жи, - баз дызэпигъэхьэ!

- Сыт хуэдэ баз?

- Мис мыпхуэдэ баз, - жи пщыжьым, - уэ щэ упщIэгъуэ укъызэупщIынщи, япэр къысхуэмыщIэмэ, си мылъкур узот; етIуанэр къысхуэмыщIэмэ, си пщыгъэр нытызолъхьэ, ещанэри къысхуэмы­щIэмэ, си щхьэр уи Iэрылъхьэщ. Щыри къасщIэмэ, си пхъур къыпфIэсхьыжащ. Уарэзы?

- Сарэзыщ!

Арати, йоуэри, баз зэпохьэ.

- НтIэ, пщыжь, - къыхедзэ Къуиижь ЦIыкIу, - зэныбжьэ­гъуитI шууэ зы щIыпIэ кIуэрт. КIуэрти, гъуэгу здытетым, зы лIыжь цIыкIу къахуозэ, дыщэ таж иIыгъыу. ЗэныбжьэгъуитIыр зэдохъуап­сэ дыщэ тажми, лIыжь цIыкIум щохьэ, уи дыщэ тажыр къыдэщэ жаIэри. «Фызощэ, - жи лIыжь цIыкIуми, - зиш нэхъ хуэмыхум и шымкIэ изохъуэж!» «Ар сыткIэ къэтщIэну?» - жаIэри зэныбжьэгъуитIыр зоплъыж. «КъызэрыфщIэнуращ, - жи лIыжь цIыкIум, - фишхэр ивгъэлъи, мо мэзым нэс фызэдэжэ: я ужь къинэр нэхъ хуэмыхущи, си дыщэ тажыр абы есхъуэжынщ». ЗэныбжьэгъуитIым яшхэр зэдрагъэлъри, зым адрейр я пэ иригъэщын щхьэкIэ и шыр къыжьэдикъуэурэ, хьэпкIэр ущым хуокIуэж, итIанэ ущри лъэбакъуэ мэхъуж аби, яжаи-якIуаи щымыIэу къоувыIэж: «Уэлэхьи, апхуэдэу шы бгъажэ мыхъу!» - жаIэри. «Хьэуэ, - жи лIыжь цIыкIум, - абы Iэмал иIэщи, а Iэмалыр къэзыгъуэтым дыщэ тажыр пщIэншэу изот!»

Пщыжьыр и тхьэкIумэ тегъэхуауэ йодаIуэ абы.

- Иджы, зиусхьэн, си япэ упщIэр мис, - жи Къуиижь ЦIыкIу: - сыт хуэдэ IэмалкIэ зэхагъэкIыфыну зэныбжьэгъуитIым хэт и шыр нэхъ хуэмыхуми?

Пщыжьым, сыт имыщIами, а Iэмалыр къыхуэгъуэтакъым.

- Алыхь-алыхь, пщыжьым и мылъкур и малъхъэм фIихьэхуащ! – жаIэри щыхьэт хасэр мэгуфIэ.

- ФымыпIащIэ, - жи Къуиижь ЦIыкIу, - дэ ди зэпеуэр дыухакъым. НтIэ, зиусхьэн, зэныбжьэгъуищ псэут, щыми зы хъыджэбз фыуэ ялъагъуу. Дауэ тщIымэ, дауэ хъуну? – жаIэри зочэнджэщыжри мыпхуэдэ Iэмал къагупсыс: «Дэвгъауи, пщэдей дэвгъажьи, хъыджэбзыр зэрыдгъэгуфIэн саугъэт зырыз къыхуэдвгъэлъыхъуэ: хэт къигъуэтар нэхъ игу ирихьми, хъыджэбзыр абы еттынщ, къэнагъитIым шыпхьу тщIынщ», - жаIэри. Арати, зэгуроIуэр аби, накIуэ-сыкIуэ жаIэри йожьэ. Йожьэр аби, илъэскIэ къакIухьри, къагъэзэжауэ къыздэкIуэжым, Iуащхьэ гуэрым деж щызэхуозэж. Хэт сыт къигъуэта жаIэри зоупщIыж. Нэхъыжым, къопсалъэри, жеIэ: «Сэ гъуджэ къыхуэзгъуэтащ, жи, уиплъэмэ, уигу щIэгъур уигъэлъагъуу». Алыхь-алыхь, хъыджэбзым урихуэупсэну дэгъуэщ! – жаIэри мыдрей тIур щотхъу. Курытыр къопсалъэри жеIэ: «Сэ арджэн къыхуэзгъуэтащ, - жи, - утетIысхьэрэ «но!» - жыпIэмэ, уздэкIуэнум напIэзыпIэм унихьэсу». Алыхь-алыхь хъыджэбзым урихуэупсэну дэгъуэщ! – жаIэ мыдрей тIуми, щотхъу. НэхъыщIэр къопсалъэри жеIэ: «Сэ Iэгубжьэ къыхуэзгъуэтащ, жи, абыкIэ псы IурыпкIэмэ, лIари къигъэхъужу». Алыхь-алыхь, хъыджэбзым урихуэупсэну дэгъуэщ! –жаIэри мыдрей тIур къыщотхъу.

Девгъэплъыт жаIэри къызэкъуах. Гъуджэм йоплъэри – щыри зыпылъ хъыджэбзыр лIауэ къощ. ПсынщIэу жаIэри, арджэным тотIысхьэр аби – напIэзыпIэм къехьэсыж.IэгубжьэмкIэ псы IуракIэри хъыджэбзыр къотэджыж: «АIей, сыту куэдрэ сыжея!» - жери.

Пщыжьым и жьэр Iурыхуауэ йодаIуэ абы.

- Иджы, зиусхьэн, си етIуанэ упщIэр мис, - жи Къуиижь ЦIыкIу: - а зэныбжьэгъуищым дэтхэнэра хъыджэбзыр зылъысын хуейр?

- Хъыджэбзыр къэзыгъэхъужар IэгубжьэмкIэ IуракIа псыращи, Iэгубжьэр къэзыгъуэтам лъысыпхъэщ, - жи пщыжьым.

- Догуэ, зиусхьэн, гъуджэм иплъэу хъыджэбзыр зэрылIар къамыщIамэ, Iэгубжьэм сыт и сэбэпт? – и пащIэкIэм щIогуфIыкI Къуиижь ЦIыкIу.

- НтIэ гъуджэр къэзыгъуэтам лърес!

- Догуэ, зиусхьэн, гъуджэм сыт и сэбэпт, къэзыхьыжын арджэныр ямыIамэ? – пщыжьыр ауан ещI Къуиижь ЦIыкIу.

Пщыжьым сыт имыщIами, жэуапыр къыхуэгъуэтакъым.

- Алыхь-алыхь, пщыжьым и пщыгъэр и малъхъэм фIихьэхуащ! – жаIэри щыхьэт хасэр зэрогъэкIий.

- ФымыпIащIэ, - жи Къуиижь ЦIыкIу, - иджыри зы упщIэ къэнэжыщ. НтIэ, зиусхьэн, еуэри, жеIэ, зэкъуэших псэут. Абы я къуажэми зы хъаныжь дэст, пхъу закъуэ иIэу. Хъыджэбзым и дэкIуэгъуэ щыхъум, жин пащтыхьыр къатеуэри, хъыджэбзыр ипхъуатэщ аби, щIэпхъуэжащ. Хэт кIэлъыкIуами кIэлъыкIуар къиукIащ. НэгъуэщI Iэмал щимыгъуэтыжым, хъаныжьым гъуо зэбригъэкIащ: си пхъур къэзыхьыжыфыр малъхъэ сщIынущ! – жиIэри. Зэкъуэщихыр зоплъыжри, дежьэнт жаIэ, ауэ дыздэкIуэнур дэнэ лъэныкъуэ? Я шынэхъыжьым жеIэ: «Сэ пэ емынэ сиэщи, лъагъуэ сыхуэмыныкъуэу, дыгъур мэкIэ къызогъуэт», - жи. АтIэ, удигъуазэщи дышэ! – жаIэри ар япэ ирагъэувэри, йожьэр аби, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, я гъуэгур кIуэдащ. Зэшхэм ящIэнур ямыщIэу зоплъыж. Нэхъыжьым кIэлъыкIуэр япэ йощри, фэлъыр еубгъу, зэриубгъуарауэ гъуэгур, фэлъыр ишам хуэдэу, къоунэху. Йожьэжхэри, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, жин пащтыхьым и къуажэм нос». Дыкъэсын дыкъэсащ, - жи гъуазэм, - хъыджэбзыр дауэ къэддыгъужыну?» «Фымыгузавэ, - жи къуэш ещанэм, - сэ уи нэр къижу укъызэплъурэ уи нэкIум тет уи пэр къытездыгъукIыфынущ», - жери, жин къэрэгъул щащIэм я нэр къижу къеплъурэ хъыджэбзыр къафIидыгъужащ. Жин пащтыхьым и уэнжакъым фIэсу бгъэ гъэса иIэти, хъыджэбзыр зэрадыгъужар щилъагъум, еджащ: «Зиусхьэн, къэпхьар яхьыж!» - жиIэри. Жин пащтыхьыр къащыкIэлъыпхъэрым, зэшхэр зоупщIыж: дауэ тщIымэ, дауэ хъуну? – жаIэри. Къуэш еплIанэр къоув, фымыгузавэ жеIэри: «Сэ зы дакъикъэм къалэ сощIыф!» Йоуэри зы напIэ дзыгъуэм мывэ къалэ быдэр къегъэхутэ, зэшхэр абы щIохьэри и бжэр къагъэбыдэж. Жин пвщтыхьыр мывэ къалэм блыпкъ ижьымкIэ къоуэри, и блыпкъыр йопкI; блыпкъ сэмэгумкIэ къоуэри, аргуэрыр йопкI. Езым щылъэмыкIыжIакIэ, и бгъэ гъэсар къреджэ: «Мывэ къалэм уэнжакъ закъуэ иэщи, лы ищэн тхьэм уигъащэ!» - жи. Бгъэр уэнжакъымкэ къоуэри хъыджэбзыр яфIепхъуэтэж. «Сыт ди Iэмал?» - жи нэхъыжьым. Я къуэш етхуанэр къопсалъэри жеIэ: «Сэ си нэр уфIыцIауи сыутIыпща шэр сызыхуей дыдэм макIуэри зыхесэ!» - жи. И шабзэр къызэфIедзэри мауэ, шэр занщIэу макIуэри бгъэм зыхесэ. Бгъэр къехуэхыу щыхуежьэкIэ, зэшхэр зоплъыж, хъыджэбзыр тфIеукI жаIэри. Я къуэш нэхъыщIэр къопсалъэри: «Фымыгузавэ, - жи. – Сэ шху пцIагъащIэр мо уафэм къехуэхми, къэзубыдынурэ, зэIымыуду згъэувыжынущ», - жеIэри, долъейр аби, хъыджэбзыр бгъэм къыIэпехри, лажьэ емыкIыу щIым къытрегъэувэж. Хъыджэбзыр къахьыжри зэкъуэшихыр хъаныжьым и пщIантIэм къыдохьэ. Жылэр мэгуфIэри къызэхуос, хъаным малъхъэ игъуэтащ жаIэри. Iуэхур зэрыхъуа щIыкIэр щыжраIэжкIэ, хъаныжьыр Iэнкун мэхъу: дэтхэнэ­ра фэ хым си пхъур зылъысыр?- жеIэри

Пщыжьыр мыбауэу едэIуащ, жи, а псысэм. Зы зэман зэ зыкъищIэжа нэужь, Къуиижь ЦIыкIур йоупщI абы:

- Уэ, зиусхьэн, а хъаныжьым и пIэ уитамэ, а хым дэтхэнэрат малъхъэу къыхэпхынур? - жери.

Пщыжьым дауэ зимыщIами, жэуапыр къыхуэгъуэтакъым.

- Пщыжьым и щхьэр Къуиижь ЦIыкIу и Iэрылъхьэщ! - жаIэри щыхьэт хасэр къыщолъэт.

- Тэмэм, - жи Къуиижь ЦIыкIу, - мис иджы пщыжьым ипхъу­ри, и мылъкури, и пщыгъэри, и щхьэри си Iэрылъхьэ хъуащ!

Щыхьэт хасэм унафэ ящIри, щхьэфIэхым пщыжьым и щхьэр фIех аби, бгъущIрэ бгъум ещанэу бжэгъу щхьэкIэм фIеIуж.

Мис ар и хъукIэу Къуиижь ЦIыкIу пщы хъури, цIыхур къыхуарэзыуэ, езыри тхъэрэ шхэуэ псэуащ, жаIэри жаIэж.

 

НЭХУРИНЭ КЪЕХЪУЛIАР

Еуэри, жеIэ, НэхуринэкIэ еджэу хъыджэбз цIыкIу псэут. Абы и анэр лIэри, и адэм фыз къимышэжу хъуакъым. Къишэжар уду къыщIэ­кIри и мылъхупхъур ишхыжыну мурад ищIащ.

Йоуэри, махуэ гуэрым лIыр мэз макIуэ. «Уядэр мэзым кIуащ тхьэкIумэкIыхь къиубыдынуи, накIуэ дэри дегъэплъ!» - жеIэри, Нэхуринэр къегъапцIэр аби, удым ирешажьэ. И анэнэпIэсым лэгъуп цIыкIур къищтауэ щилъагъум, Нэхуринэ гурыщхъуэ ещI, мы нанэжьым и нэхэр зэблоплъ, и гум фIы илъкъым жеIэри. КIуэм-кIуэурэ, зы теуэгъуэ якIуауэ, удым бэлагъымрэ сэмрэ къыщыгъупщауэ къыщIокIри егъэзэж:

- Уэ мыбдей щыт, си хъыджэбз, сэ иджыпсту сыкъэсыжынщ, жеIэри.

Удым зэригъэзэжу, Нэхуринэ щIопхъуэри, гъуэгу нэпцI тоувэр аби, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, зы сэреишхуэ хуозэ. Сэреим зы хьэ къуэлэныжь дэлъти, къыпожьэри, къыхуэгуфIэурэ, дешэ. ПщIантIэм унэ абрагъуэ дэтти, зыри щIэстэкъым. Хъыджэбз цIыкIум сэреири унэри зэлъыIуех, епхъэнкI. Я Iэнэр хьэм хуэдиз хъурт, я шынакъхэм матэ хуэдиз я инагът. ИгъэщIагъуэурэ псори етхьэщIри егъэувыж, итIанэ йоувалIэри IэфIу мэпщафIэ. «Бысымхэр къызэрысыжу шхэн хуэдэу!» - жеIэри, шынакъхэр блы хъурти, Iэнэм къытригъэуващ, хьэнцэ хуэдиз хъууэ хъуп зырызи къабгъурилъхьэжащ.

Абы хэту Iэуэлъауэ къоIури, Нэхуринэ щхьэгъубжэмкIэ доплъ.

Доплъри - хъуакIуэщакIуэ къикIыжауэ иныжьибл къыдохьэж, я нэхъыжьым щхьибл фIэтрэ я нэхъыщIэм зы щхьэ фIэкI къыфIэмы­кIауэ. Нэхуринэ шынэри, пхъуантэ гуэр щIэтт унэми, абы дэ­тIысхьащ.

Иныжьхэр зэрызехьэу къыщIохьэжри - къызрихьэлIэжар ягъэ­щIагъуэ, зыхуахьынур ямыщIэу. МэжэлIа хъунти, Iэнэм телъыр яшхри - нэхъ гъэщIэгъуэныж ящохъу: «Алыхь-алыхь, апхуэдиз и IэфIагъыу пщафIэр хэту пIэрэ?» - жаIэри.

ЕтIуанэ махуэм, шынэхъыщIэхэр иригъажьэри, я нэхъыжьыp къэнащ, апхуэдизу зи нэфI къытщыхуар къэсщIэнщ жыхуиIэу. ЗигъэукIурийри, къэкIуэнIам пэплъэурэ, Iурихащ. Иныжьыр зэ­щIэжьыуэжу пырхъыу щыхуежьэм, Нэхуринэ пхъуантэ фIыцIэжьым къыдокIри, унэр зэлъыIуехыж, мэпхъанкIэ, мэлъасэ, нэхъ IэфIыжу мэпщафIэри, пхъуантэм дотIысхьэж.

Иныжьхэр къосыжри я шынэхъыжьым иоупщI:

- КъэпщIа апхуэдиз и IэфIагъыу пщафIэр? - жаIэри.

- КъэсщIакъым.

Нэхъыжьым къыкIэлъыкIуэр щхьих зыфIэт иныжьырати, ар махуэ ещанэм къыдонэ, апхуэдизу зи нэфI къащыхуар къищIэн мурадкIэ, арщхьэкIэ аргуэрыр мэшыпIыртIэхъури Iypex, къэушыж­мэ - я унэр зэлъыIухарэ я шхынри хъунымэ-бжьынымэр къыхихыу Iэнэм тету!

Апхуэдэу чэзу ящIри нэхъыжьихыр гъуэрыгъуэурэ къыдэна щхьэкIэ, зыми къахуэщIакъым - мо зи гъащIэм псэху зымыщIахэр зэрыгъуэлъу жейрт, къэушыжа нэужь, я унэр къабзэрэ я Iэнэр хьэзыру къыщIэкIырт.

ИкIэм икIэжым чэзур нэхъыщIэ дыдэм къылъосри къыдонэ. Мыжеин щхьэкIэ, и Iэр еуIэж, уIэгъэм шыгъу треудэри, тахътэбаным йогъуалъхьэ, щIакIуэри зытрепIэж аби, пырхъ хуэдэ зещI, езыр щIакIуэ кIапэм къыщIоплъ.

Пырхъ макъыр зэрызэхихыу, Нэхуринэ пхъуантэм къыдокIри мэпхъанкIэ, мэтхьэщIэ, езым ишхыну· тIэкIури ешх, иныжьхэм я къэсыжыгъуэ щыхъукIэ, мажэри пхъуантэм допкIэж. Шынэхъы­щIэм псори елъагъу, арщхьэкIэ зыри жиIэркъым.

Иныжьхэр зэрызехьэу къыщIохьэжри:

- Сыт хъыбар? - жаIэ. - Сыт къэпщIэфа?

ШынэхъыщIэр макIуэри, пхъуантащхьэр трех. Иныжьхэм хъы­джэбз цIыкIур щалъагъукIэ, ягъэщIагъуэ:

- Догуэ, мы цIыкIура дэ иныжь къомыр дызыгъашхэр?­ - жаIэри.

Нэхъыжьыр мэIэбэри хъыджэбз цIыкIур и Iэгум ису къыдех, щIылъэм нимыгъэсу ехьри, пIэкум ирегъэтIысхьэ. Мыдреихэр щхьэщэ ящIурэ бгъэдохьэри, Iэ далъэ, ди шыпхъу цIыкIу жаIэурэ ягъафIэ, яхуапэ.

Абы ирихьэлIэу иныжь зауэ къохъейри зэшиблыр кIуэн хуей мэхъу.

- Дауэ хъуну, дэнэ утхьыну? - жаIэри иныжьхэр мэгузавэ.

- Фымыгузавэ, си дэлъхужьхэ, - жи Нэхуринэ. - Мывэ сэрей и лъагэ къызэфщIэкIи, фежьэ.

Зэшиблыр йожэри мывэ сэрей лъагэ къращIэкI я шыпхъу закъуэми, езыхэр зауэм макIуэ.

Нэхуринэ и анэнэпIэсыр удтэкъэ - маплъэри къещIэ и мылъхуп­хъур здэщыIэр. КъещIэр аби, къытредзэри къокIуэ иныжь щIапIэм. Мывэ сэрейр хъурейуэ къекIухьри, дыхьэпIэ щимыгъуэткIэ, мывитI зэхуакум гъущI IунэкIэ дэтIыхьурэ еугъуэнри, маджэ:

- А си хъыджэбз дыщэ цIыкIу, упсэу? - жиIэурэ къегъапцIэ Нэхуринэр. - Дэ хьэм уашха тфIэщI мыгъуэри, удгъейуэрэ дыт­хъуаи, - жи. - Мыдэ уи Iэпхъуамбэр къысхудэгъэжи, ба тIэкIу хуэзгъэщIыт, си тIасэ! - жиIэурэ къыдригъэгъэжщ и Iэпхъуамбэ цIэншэри, Iэлъын цIыкIу IэритIэгъащ.

Iэлъыныр къызэрыIэритIагъэу, Нэхуринэр къызэфIэмахэри къэукIуриящ.

Удри зыхуейр арати, кIэбгъу зищIри ежьэжащ.

Иныжьхэр я бийхэм текIуэри къагъэзэжащ. Маджэри - зыри къэджэжыркъым, тоуIуэри - зыми бжэр Iуихыркъым. «Алыхь-алыхь, мыбы зыгуэр къыщыщIащ!»- жеIэри, мывэ сэрейр якъутэр аби, долъэдэжри - я шыпхъу цIыкIур лIауэ ирохьэлIэж. ФIы ягу щыщIэнт - Нэхуринэр ягъеиж, дыщэ гъуэлъыпIэ хурагъэщIри, абы илъу Iуащхъэ хъурейм трагъэувэ, дыплъэмэ, тлъагъуу трырет жаIэри.

Куэдрэ тета, мащIэрэ тета ар абы - сытми махуэ гуэрым щакIуэ гуп мэзым къыщIэкIыжауэ къыхуозэ: удзыпцIэ щхъуантIэм хэту дыщэ гъуэлъыпIэ Iуащхъэ хъурейм тетщ, данэху-данапIэм хэлъу абы хъыджэбз дахэ илъщ. Маджэхэри – хъыджэбзым зигъэхъейр­къым, фоч щхьэщагъэукIри - къэушыркъым. Щымыхъуххэм, ща­кIуэхэр къыбгъэдохьэ. Къызэпаплъыхь - нызэпаплъыхьурэ, щакIуэ тхьэмадэм гу лъетэ хъыджэбзым Iэрылъ Iэлъыным. Iэлъыныp къыIэрегъэкIуэтри - хъыджэбзыр къыхобэукI, къыIэрехыпэри­къохъуж:

- АIей, сыту куэдрэ сыжея! - жери Нэхуринэ къызыфIотIысхьэ.

- Уэлэхьэ, а Iэлъыныр пIэрылъамэ, уэ къэуш уиIэну къыщIэмыкIынт! - жеIэри, щакIуэ тхьэмадэм хъыджэбзыр къыздехьыр аби, и къуэм къыхуешэ.

Илъэс дэкIа, нэхъыбэ дэкIа - Нэхуринэ хъыджэбз цIыкIу къелъху. Къилъхуам НэхуритIэ фIащ. Зэнэзэпсэу зэдопсэу.

АрщхьэкIэ уд гуэрыр маплъэри къещIэ Нэхуринэ къызэрыхъужа­ри пхъу къызэрилъхуари. КъещIэр аби, къытредзэри къокIуэ. НэхуритIэ джэгуу уэрамым тетти, къеплъри къицIыхуащ. Зыкъы­хуигъэбзэгуфIэурэ йоджэ хъыджэбз цIыкIум:

- Мыдэ къакIуэ, си дахэ цIыкIу, уи щхьэ хъурыфэ цIыкIур сыгъэжь! - жи.

- Сыхуейкъым, - жи НэхуритIэ. - Сэ си щхьэр иджыпсту нанэ ижьащ, - жи.

- КъакIуэт, си тIасэ, уи щхьэр сыгъэжьи, си мажьэр уэстынщ, жеIэри, къегъапцIэр аби, зыбгъэдешэ.

Хъыджэбз цIыкIум и щхьэр ижь хуэдэ ищIурэ и щхьэфэм банищ xeIy. ЗэрыхиIуарауэ НэхуритIэ тхьэрыкъуэ цIыкIу мэхъури мэлъэтэж.

Нэхуринэ хупцIынэ ипщу здэщытым, и гур къолъэт. «Сыт мыгъуэр къэухъу?», - жиJэрэ къыщIэжмэ, ипхъу закъуэр тхьэрыкъуэ хъури лъэтэжауэ! Нэхуринэ жыг щIагъым къакIуэри тхьэрыкъуэм еджэу хуежьащ:

- НэхуритIэ, НэхуритIэ, - жиIэурэ.

Тхьэрыкъуэ цIыкIур жыгым къехыурэ, къакIуэщ аби, и анэм и Iэгум къитIысхьащ.

- НэхуритIэ, НэхуритIэ, - жиIэурэ, и щхьэм Iэ дилъэурэ банищри къигъуэтщ аби, къыхичыжащ.

Банищыр къызэрыхичыжу, НэхуритIэ хъыджэбз цIыкIу хъужащ. Абы и ужькIэ жылэм унафэ ящIщ аби, удыр къаубыдри зэкIэщIатхъащ. Мыдрейхэри тхъэрэ-шхэуэ къызэхэнэжащ.

НэхуритIэ и хьэгъуэлIыгъуэм иныжь зэшиблри къакIуэри хэтащ, жи.

 

ЩХЬЭХЫНЭМРЭ ДЫГЪУЖЬЫМРЭ

Пэжи пцIыи - сытми, къуажэ гуэрым зы щхьэхынэжь дэст, жеIэ, ХьэпIотIкIэ еджэу. JIажьэртэкъым, пщIантIэртэкъым, и ныбэр игъуэ­жарэ и лъэпхъуамбэшхуэр вакъэм къипIиикIыу и гъащIэр ихьт.

ЛIыжь уэршэрхэм щыжаIэу зэхихырт абы: мопхуэдэ къуажэм тхьэгурымагъуэ дэсщи, сыткIэ уеупщIми, и жэуапыр къуетыж, жаIэу. Арати, ХьэпIотIым мурад ещI, тхьэгурымагъуэм деж сыкIуэнщи, си Iуэхур щIэмыхъур жезгъэIэнщ, жери.

Арати, йожьэри, кIуэурэ, кIуэурэ, мэз гуэрым щIэкI пэтрэ, зы Дыгъужь къыхуозэ:

- Дэнэ укIуэрэ, ХьэпIотI? - къоупщI Дыгъужьыр.

- Тхьэгурымагъуэм деж сокIуэ, си Iуэхур щIэмыхъур жезгъэIэ­ну.

- НтIэ, сэри ныбэ уз сиIэщи, кхъыIэ, схуеупщIыт и хущхъуэгъуэмкIэ! - къолъэIу щхъуэжьыр.

Хъунщ жеIэри, ХьэпIотI йожьэж.

Аргуэру кIуэм-кIуэурэ, зы Мей куэрым хуозэ:

- Дэнэ укIуэрэ, ХьэпIотI? - къоупщI Мейр.

- Тхьэгурымагъуэм деж сокIуэ, си Iуэхур щIэмыхъумкIэ сеупщIыну?

- Ярэби, сэри илъэс къэс согъагъэ, ауэ, зым къыпимыдзэу, си гъэгъар пощэщыж; си гъащIэр бгъэуэ сохь, кхъыIэ, схуеупщIыт, сыту пIэрэ си лажьэр? - къолъэIу Мейр.

Мейри къегъэгугъэри, ХьэпIотI йожьэж.

КIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ, зы Аргъем псым зыкъыхегъэжри къоупщI:

- ХьэпIотI, дэнэ укIуэрэ? - жери.

- Тхьэгурымагъуэм деж сокIуэ, си Iуэхур щIэмыхъур жезгъэIэну.

Ярэби, сэри си тэмакъыр мэуз, кхъыIэ, схуеупщIыт и лажьэм­кIэ! - жери къолъэIу.

Ари къегъэгугъэри ХьэпIотI и гъуэгу тоувэж. КIуэм-кIуэурэ Тхьэгурымагъуэм деж нос.

- Ярэби, Тхьэгуpьrмагъуэ, сыту пIэрэ си Iуэху щIэмыхъур ­жери йоупщI. - Си гъащIэр къулейсызу сохь.

Тхьэгурымагъуэр къоплъ-къоплъри, мыпхуэдэу къыжреIэ:

- Уэ къулей ущIэмыхъури уи Iуэху къыщIимыкIри ущхьэхынэ­щи, аращ, - жи. - КIуэжи, лажьэ, улажьэмэ, лыжь пшхынщ, умылажьэмэ, лажьэ бгъуэтынщ.

- Тхьэр арэзы къыпхухъу! - жи ХьэпIотI. - Иджыри сыноуп­щIынут: Мопхуэдэ Дыгъужьым ныбэ уз иIэщи, гугъу йохь, сыт и хущхъуэгъуэу пIэрэ? - жи.

- Хущхъуэгъуэу иIэращ, - жи Тхьэгурымагъуэм, - щхьэхынэл ишхмэ, сапсаууэ хъужынуш.

- Тхьэм уигъэпсэу! - жи ХьэпIотI. - Иджыри зы упщIэ пху­зиIэт: сыкъыщыкIуэм зы Мей сыкъыхуэзати, тхьэусыхащ - си гъащIэр бгъэуэ сохь, жи, гъэ къэс согъагъэри зым къыпимыдзэу пощэщыж: сыту пIэрэ абы и лажьэр?

- И лажьэращ, - жи Тхьэгурамагъуэм, - абы и лъабжьэм дыщэ кIанэшхуэ щIэлъщи, игъакIуэркъым: ар къыщIэпхмэ, пызу къыпыкIэнущ.

- Берычэт бесын! - жи ХьэпIотI. - Иджыри зэ сыноупщIыжхъун?

- КъызэупщI.

- Мопхуэдэпсым хэс Аргъейм и щхьэр къыхигъэжри къы­зэлъэIуащ, си тэмакъыр мэузри и лажьэмкIэ схуеупщI, жиIэри. Сыт жесIэжын?

- ЖепIэжынуращ, - жи Тхьэгурымагъуэм, - абы и тэмакъым налкъут-налмэс кIанэ тенащи, ар къытепхыжмэ, хъужынущ.

- Хъунщ-тIэ, узыншэу ущыт, къызжепIар яжесIэжынщ!­ - жеIэри ХьэпIотI къожьэж.

ХьэпIотI къожьэжри, къакIуэм-къалъэурэ, псым къыщысыжым, Аргъей гуэрым и щхьэр къыхегъэж:

- Ярэби, ХьэпIотI, си IуэхумкIэ сыт къыбжиIа Тхьэгуры­магъуэм? - жеIэри.

- КъызжиIаращ, - жи, - и тэмакъым налкъут-налмэс кIанэ тенащи, къытепхыжым, хъужынущ.

- НтIэ, кхъыIэ, ар уэ къысхутехыж, - жери къолъэIу, - сэри сытыншыжынт, уэри уриунэнт!

- Ахей, тхьэ, сэ уи къурмакъейм сотIэщIыхьри сыщытщ жиIащ! - Идэркъым ХьэпIотI. - Сэ арыншэуи къулей сыхъуну къызжиIащ.

ХьэпIотI къожьэжри, къакIуэм-къалъэурэ, Мейм деж къосыж.

- Ярэби, ХьэпIотI, сыт си лажьэу къыбжиIа уздэкIум? - жери къыпожьэ Мейр.

- Уи лажьэу жиIаращ, - жи, - уи лъабжьэм дыщэ кIанэшхуэ щIэлъщи, уигъакIуэркъым: ар къыщIэпхмэ, уи мыр бэгъуэнущ.

- НтIэ, кхъыIэ, ар уэ къысхущIэтIыкI, - жери къолъэIу. - Сэри сыхъужынт, уэри уунэнт!

- Ахай, тхьэ, сэ уи лъабжьэр къызотIри сохьэулей жиIащ! - ­Идэркъым ХьэпIотI. - Сэ арыншэуи къулей сыхъуну къызжиIащ.

ХьэпIотI къожьэжри, къэкIуэжурэ, мэзыжьым къыщIыхьэжауэ

Дыгъужь гуэрыр къыпоув:

- УсхуеупщIа, ХьэпIотI? - жери.

- Айхай сыпхуеупщIа!

- НтIэ, сыт си хущхъуэгъуэу жиIа?

- Щхьэхынэл пшхымэ, ухъужыну жиIащ.

- Уэ сыт къыбжиIа? - жи аргуэру Дыгъужьым.

- Улажьэмэ, лыжь пшхынщ, умылажьэмэ, лажьэ бгъуэтынщ къызжиIащ.

- НэгъуэщI узыхуэзаIа?

- Мей гуэрым и гъащIэр бгъэуэ ихьырти, и лажьэмкIэ сригъэупщIащ. И лъабжьэм дыщэ кIанэжь щIэлърэ и къуэпсхэр абы имыгъакIуэу къыщIэкIащ.

- НтIэ дыщэр къыщIэптIыкIакъэ?

- Хьэуэ, - жи ХьэпIотI, - сэ арыншэуи къулей сыхъуну къызжиIащ.

- НэгъуэщI ухуэзакъэ?

- Аргъейм и тэмакъыр узти, и лажьэмкIэ сригъэупщIащ. Абы и тэмакъым налкъутналмэс кIанэ тенауэ къыщIэкIащ.

- НтIэ налкъутналмэсыр къытепхакъэ и тэмакъым?

- Сыт зэрызбгъэщIынур? - жи ХьэпIотI. - Сэ арыншэуи къулей сыхъуну къызжиIащ Тхьэгурымагъуэм.

- Уэлэхьэ, сэ уэ нэхърэ нэхъ щхьэхынэ сымыгъуэтыжын: уэращ сэ си хущхъуэгъуэр! - жиIэщ аби, Дыгъужьыр къепхъуэри, ХьэпIо­тIыp ишхащ. Дыгъужьым и ныбэр хъужри ежьэжащ.

Мис аращ щхьэхынэм къыщыщIар.

 

МЕДОНРЭ НЭТIАСЭРЭ

Еуэрэ-еуэрэт, жи, ар зылъэгъуари уэ къащIэ, ар зыIуэтэжами уэ лъыхъуэ, ауэ пцIы зыхэмылъыжу жыхуаIэр мыращ:

Мис мы ди къуажэм хуэдэ къуажэжь гуэрым зэлIзэфыз дэст, зы къуэ закъуэрэ пхъу зыщыплIрэ яIэу. Я къуэ закъуэм зэреджэр Медонт. Абы нэхъ щIалэ дахэ къигъэщIам яхэттэкъыми, ирапэсу къыхуашэн ямыгъуэтурэ, зэман кIуащ. Щамыгъуэтыххэм, я адэр шэсщ аби, нысэ хъун къилъыхъуэурэ, дуней хъурейр къикIухьри, имыгъуэту къекIуэлIэжащ. КъекIуэлIэжри, Медоныр зыбгъэдишэщ аби, къыжриIащ мыпхуэдэу:

- Медон, - жи, - сэ нысэ къэслъыхъуэри, хъун хуэдэ згъуэ­такъым. Иджы уэ илъэс пIалъэ узотри, ежьи шхьэгъусэ пхуэхъун къэгъуэт! Къомыгъуэту укъекIуэлIэжрэ, япэ мы къуажэм къыщьш­хуэзар къыпхуэсшэнущ, - жиIэри.

Медоныр и щолэхъужьым мэшэсри йожьэ.

Медоныр йожьэр аби, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, жэщибл­-махуибл гъуэгу зэпичауэ, зы псышхуэ хуозэ, узэпрыплъамэ, уи нэр адрыщIым нэмыплъысу. йолъэдэкъауэри, щолэхъужьыр ныхехуэр аби, жэщищ-махуищым зэпросыкI. ЗэпросыкIри, и шыр хъуэкIуэну еутIыпщ, езым щIакIуэм зыкIуэцIегъэджэразэ, уанэр и щхьэм щIедзыж аби, жэщищ-махуищ гуэркIэ мэжей. Къэушыжа нэужь, дэ гъуэгу жыжьэ къытпэщылъщ жеIэри, и шыр егъэпскI, езыми зегъэпскIри, шхэну мэтIыс, и анэм кърита гъуэмылэ тIэкIур къызыкъуехри. Едзэкъа-емыдзэкъауэ, зы лIыжь тхышэ цIыкIу къыбгъэдохьэ:

- Шхошх апщий, Медон! - жеIэри.

- Уэ упсэу апщий, дядэ, еблагъэ! - жеIэри, егъэтIыс аби, езыр щхьэщытрэ зыхуейр ириту егъашхэ.

ЛIыжь тхышэ цIыкIум шхэн еухри, къоупщI:

- Дэнэ уежьа, Медон, сыт уи мурад? - жеIэри.

Медоным и Iуэхур къеIуатэ, бзыщI хэмылъу.

- Аха, - жи лIыжь тхышэ цIыкIум, - нтIэ, сэ пхуэсщIэфынура­щи, гъуэгу утезыгъэувэн къыпхуэзгъуэтынщ: мы псыр къыздижымкIэ уи шыщхьэр гъази, къэувыIэ уимыIэу, жэщибл-махуиблкIэ кIуэ. Жэщибл-махуиблыр пкIуа нэужь, Iуащхьэ ныкъуэ гуэр ухуэзэнущи, абдеж уи шыр щыутIыпщи, уэри зыщыгъэпсэху. Зыбгъэпсэхуа нэужь, си шынэхъыжьыр къыббгъэдыхьэнущи, мис абы гъуэгу утригъэувэнщ, - жиIэри лIыжь тхышэ цIыкIур, бзэхыжащ.

Медоныр еплъыхщ ар здэщысам дежи - и гъуэмылэм дзэкъэгъуэ хэмыщIауэ щылът.

- Мыр сыт телъыджэ! - жери, Медоным ар игъэщIагъуэщ аби, тIысри и гъуэмылэр ишхыжащ.

И нэгу щIэкIа гъэщIэгъуэныр зыхуихьынур имыщIэу, шэсыжщ аби, еуэри и гъуэгу теувэжащ. КIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ, жэщиблрэ махуиблрэ кIya нэужь, псышхуэм зыкъыщигъэшым деж зы Iуащхьэ ныкъуэ щыту къилъагъури, дэкIуейщ аби, и шыр иутIыпщащ, езым щIакIуэм зыкIуэцIигъэджэразэри, и щхьэм уанэр щIидзыжщ аби, жэщищ-махуищкIэ жеящ, къэуш имыIэу. И чэзур къосри къыщолъэт, зеплъыхь - псэ зыIут илъагъуркъым. Щи­мылъагъуIакIэ, и шыр егъэпскI, езыми зегъэпскI аби, шхэну мэтIыс, и гъуэмылэм щыщу къэнэжа тIэкIур къызыкъуехри. Едзэкъа­емыдзэкъауэ, зы лIыжь тхышэ цIыкIу къыбгъэдохьэ:

- Шхошх апщий, Медон! - жеIэри.

- Уэ упсэу апщий, дядэ, еблIагъэ! - жеIэр аби, егъэтIысри, езыр щхьэщытрэ зыхуейр хуигъэкIуатэу егъашхэ. - Уэлэхьи, уи шы­нэхъыжьыр сымыгъуэтауэ сежьэжыну аратэм, - жи.

- А умыгъуэта шынэхъыжьыр сэращ езыр, - жи лIыжь тхышэ цIыкIум. - Дэнэ уежьа, Медон, сыт ун гуращэ? - жи.

Медоным и Iуэхур къеIуатэ, зыри имыбзыщIу.

- Аха, - жи лIыжь тхышэ цIыкIум, - нтIэ, сэри пхуэсщIэфыну­ращи, гъуэгу утезыгъэувэнур къыпхуэзгъуэтынщ: мы псыр къызди­жымкIэ уи шыщхьэр гъази, къэувыIэ уимыIэу, жэщибл-махуиблкIэ кIуэ. А теуэгъуэр пкIya нэужь, Iуащхьэ хъурей ухуэзэнущ. Ухуэзэну­щи, а Iуащхьэм дэкIуей аби, - уи шыр утIыпщи, уэри зыгъэпсэху. Укъэушыжа нэужь, ди шынэхъыжь дыдэм ухуэзэнущи, абы имыщIэ щыIэкъым, гъуэгу утригъэувэнщ, - жи.

Медоныр зэплъэкIыу къызэплъэкIыжыху, лIыжь тхышэ цIыкIур бзэхыжащ. И гъуэмылэм дзэкъэгъуэ хэмыщIауэ щылъти, игъэ­щIагъуэурэ етIысылIэри, и ныбэ изу шхэщ аби, шэсри ежьэжащ: «Мы телъыджэ лажьэм е зыфI е зы Iей сыхуашэну къыщIэкIынщ сэ», - жиIэри.

ЗызэщIикъузэщ аби, ежьэжри, кIуэм-лъэурэ, кIуэм-лъэурэ, жэщибл-махуибл гъуэгу зэпичауэ плъэри, псыр къудамитIу щызэхэхуэ­жым деж Iуащхьэ хъурей щыту къилъэгъуащ. Абдежми япэхэм зэрыхъуам ещхьыркъабзэу хъури, лIыжь тхышэ цIыкIур къоупщI. Медони и Iуэхур хуеIуатэ, зыри имыбзыщIу.

- Аха, - жи лIыжь тхышэ цIыкIум, - сэ абы и гъуэгум утезгъэувэнщ, Медон, ауэ ущIегъуэж хъужыкъуэмэ, сэ сягъэ къыумыщIыж.

- Ерэхъу!

- НтIэ, щIалэ -, ущIемыгъуэжынумэ, ущIегъуэжми, сэ сомыгъэкъуэншэжынумэ, а узэрыкIуэм хуэдэурэ дэкIуей, мы псым убгъуры­мыкIыу. Мы вакъапхъэ хуэдизу къехыр фэлъыр хуэдиз хъужынущ, фэлъыр хуэдизу къехыр бгырыпх хуэдиз хъужынущ, мо уи шыр тыншу зэпрылъыфу. А бгъузэ цIыкIур мэз хъуреишхуэм къыхож. Умышынэу мэз хъуреижьым хыхьи кIуэ, абы и кум зы тенджыз цIыкIу итщи, а тенджызым и Iуфэм уIухьэху. Уеша-уелIауэ унэсынущи, уишри утIыпщ, уэри зыгъэпсэху. Ауэ нэху мыщу зыкъэгъэуш аби, уи ныбэ изу шхэ. МафIи умыщI икIиумыщакIуэ: уэ узэщэм узэрещэр къищIэмэ, дунейр къутэжыхукIэ улъыхъуами, къэбгъуэтыжынкъым.

- А сызэщэр къызэрызгъуэтынур дауэ?

- Абы щыщу сэ бжесIэж хъунур мыращи, къедаIуэ: тхьэрыкъуэф купсищ плъагъунущ, зым нэхърэ зыр нэхъ IэфIуи, нэхъ IэфIым и тхьэмпэр къытечи, тхьэмпэр IэрымыхьэжыхукIэ ууейщ, щыIэрыхьэжам, дыщэ цIыкIум хуэдэу, упыкIащ.

Ар жиIэри лIыжь тхышэ цIыкIур бзэхыжащ.

Медоным ищIэнур имыщIэу къэнащ: «Сыт тхьэрыкъуэф купсэ, сыт тхьэрыкъуэф тхьэмпэ мыбы зи гугъу ищIыр! Сэ тхьэрыкъуэф, лъыхъуэ сыкъежьа?» - жиIэурэ куэдрэ гупсысаи ар, итIанэ таучэл ищIри ежьащ:

- Сэ апхуэдиз зэман зытезгъэкIуэда Iуэхум и кIэм симыплъауэ сымыгъэзэжын! - жиIэщ аби, зызэщIикъузэри, еуэри, ежьэжащ.

Еуэри ежьэжщ аби, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, жэщищ-махуищ гъуэгу икIуауэ плъэри, мо вакъапхъэ хуэдизу къехыу щыта псыр фэлъыр хуэдиз фIэкIа хъужыртэкъым. Аргуэру ежьэжщ аби, кIуэм­-лъэурэ, кIуэм-лъэурэ, жэщищ-махуищ гъуэгу икIуауэ плъэмэ - мо фэлъыр хуэдизу къехыу щыта псыр бгырыпх хуэдиз фIэкIа хъужтэкъым: и шыр зэ лъэгъуэу елъэрти, къелъэжырт. Аргуэру ежьэжри, кIуэм-лъэурэ, зы жэщ-зы махуэ кIуауэ плъэри, мо псы бгъузэ цIыкIур мэз хъуреижьым хыхьэжу къелъагъу. Шыни чэнджащи имыщIэу мэз хъурейм хыхьэри, кIуэм-лъэурэ, къаруи­псэруи къыхуэмынэжауэ тенджыз цIыкIум и Iуфэм нос. Псыр а тенджыз цIыкIум къыхэжу аpaт.

Жэщищ-махуищ жейр зэфIокIри, кIэху къимыщIа щIыкIэу Медоныр къызэщо. Къыщолъэтри, и гъуэмылэм щыщу къыхуэнэжа тIэкIур ешхыж аби, къэхъунум пэплъэу зеущэхуж. Зы бзу хигъэлъэтакъым, зы тхьэкIvмэкIыхь хигъэщтакъым, зы къудамэ цIыкIуи къыпищIыкIакъым.

Дыгъэр къыщыщIэкI дакъикъэм, къухьэпIэмкIэ къикIри, тхьэры­къуищ тенджыз цIыкIум и Iуфэм къыIутысхьащ, хуей цIыкIу гуэрым деж. Шэ къэшагъащIэм ещхьу бахъэр къыхихт тенджызым. Тхьэрыкъунщым я тхьэрыкъуафэхэр зытрагъэжри, зым нэхърэ адрейр нэхъ дахэу хъыджэбз дахищ къыщIэкIщ аби, псым зыхадзащ.

Мис абдеж Медоным къыгуроIуэж лIыжь тхышэ цIыкIум и щIагъыбзэр: тхьэрыкъуэф купсишыр мо тхьэIухудищыращ, тхьэрыкъуэф тхьэмпэхэр мо я тхьэрыкъуафэращ. Сэ тхьэрыкъуафэр зыIэрызгъэхьэф закъуэмэ, си псэр пыту естыжынтэкъым жери, ещакIуэм-ещакIуэурэ, епщылIэри, жэщ аби, я нэхъ дахэм и тхьэры­къуафэр къипхъуатэри, афэ джанэм и гуфIакIэм дилъхьащ.

Ар щалъагъукIэ, тхьэIухудхэр зэрызохьэ, зэрогъэкIий.

Тенджызым дуней псор щIигъэнэным хуэдэу къоу:

- Мыбы уитхьэлэну ухуэмэймэ, ди шыпхъу нэхъыщIэм и джанэр къетыж! - жи нэхъыжьым.

Медон и щхьэр егъэкIэрахъуэ.

Дуней псор ихьыжыным хуэдэу жьышхуэ къопщэ, илъэсищэ хъуа жыгеижьхэр ирищIыкIыу:

- Уи псэр умиужэгъужамэ, ди шыпхъу нэхьыщIэм и джанэр къетыж: тхьэрыкъуакIэ удезгъэдзэнщ мы жьым! - жи курытым.

Медон и щхьэр егъэкIэрахъуэ.

Мы уафэр къызэгуоудри щыблэр къоух, щыблэшэр Медон къыбгъурыт жыгеижьым къытохуэри, хьэбэсабэр къыхуегъакIуэ:

- А жыгеижьым и лъэужьыр пхуну ухуэмеймэ, си джанэр къызэтыж! - жи нэхъыщIэм.

Медон и щхьэр егъэкIэрахъуэ.

Толъкъунри мэтIысыж, жьыри тоуж, жыгеижьри и пIэ къоувэж.

ТхьэIухуд нэхъыжьитIыр къопсалъэри:

- Уэ пхуэмыгъуэн, дэ тхуэмэхуэн! - жаIэри къолъаIуэ. - Ди бзылъхугъэ напэр томыхыу, уи щIыб къэгъази, дэ тIум зыдгъэхуэ­пэж: НэтIасэр ухуеймэ, шхы, ухуеймэ, хьы!

Медоным и щIыбыр яхуегъазэ, шыпхъу нэхъыжьитIым я тхьэры­къуафэхэр зытрагъэлъэдэжри мэлъэтэж. Шыпхъу нэхъыщIэм и нэ­кIущхьитIыр къэуцIыплъауэ мо тенджыз щхъуантIэм къыхонэ.

- Медон, - жи НэтIасэм, - уэ сыкъызэрыплъыхъуэр сщIэрт, ауэ си пщIыхьэпIэми къыхэхуэнтэкъым уэ мыбы укъэсыфыну. Сэ уэ нобэ бдэслъэгъуар бдэслъэгъуауэ, сынопэгэкIыныр делагъэщ. Ауэ щхьэгъусэу укъысхуейр пэжмэ, си бзылъхугъэ напэр томыхыу, шыгъын къысхуэгъэтIылъи, уи щIыб къэгъазэ аби, зызгъэхуапэ, -жи.

И анэм ищIауэ цIыхубз фэилъхьэгъуэ иIыгът Медон, ар зыхуэхъу фIэкIа къимышэну тхьэ иIуауи, а фэилъхьэгъуэр къыхуигъэтIылъри, езым и щIыбыр къыхуигъэзащ. НэтIасэм зихуапэри, уеплъ пэтми зыщомыгъэнщIу, хъыджэбз дахэ къищIыкIащ.

Арати, йоуэри, НэтIасэр и шыплIэм дэсу Медоныр къожьэжри къокIуэж.

И адэ-анэр мэгуфIэри, жылагъуэр зэхуашэс аби, мазищ хьэгъуэлIыгъуэ хуащI.

А хьэгъуэлIыгъуэ махуэхэм ящыщу махуэ гуэрым, хьэщIэхэри ежьэжауэ, Медонри, ешати, жейуэ хэлъу, и шыпхъухэм лэгъунэм сигрэсефэ щащI, къофэ, къоудж. Зыгуэрым къахехьэри нысащIэр къагъэфэну къытрашэ. НэтIаси куэдрэ зримыгъэлъэIуу къытохьэри псом нэхъ дахэу къофэ. «Алыхь-алыхь, мы ди нысэ цIыкIум

и къэфэкIэ телъыджэр!» - жаIэри зэдагъэщIагъуэ.

- Аууей! - жи, НэтIасэм къахуидэркъым ар. - Ар сытми къэфэкIэ хъуа! Мыдэ Медон стриха си джанэр сиIэжамэ, сэ къафэ жыхуаIэр фэзгъэлъагъунт, тхьэ!

Медон тхьэрыкъуафэр щигъэпщкIум и шыпхъу нэхъыщIэм илъэгъуати, жэри, пхъуантэм къыдихщ аби, къыхуихьыжащ;

- Укъэфэнумэ, абы щхьэкIэ укъэдгъэнэн! - жиIэри.

Мо хъыджэбзыжь цIыкIум сыткIэ ищIэнт ар зищIысыр. НэтIасэм тхьэрыкъуафэр Iихщ аби, зытригъэлъэдэжри - макIуэ-мэцIыв ­лъатэри ежьэжащ:

- Медон къысхуеймэ, нрекIуи, сыкърегъуэт! - жиIэри. Шыпхъу нэхъыщIэм къыIэщIэщIар къыщыгурыIуэжым, жэри, и дэлъхур къигъэушащ:

- ЩIэхыу, си дэлъхужь закъуэ мыгъуэ, ди нысэр лъэтэжащ!­ - жиIэри.

- Еууей, си шыпхъужь цIыкIу, сыту хъыджэбз делэу укъыщIэу­кIыт! - жери, Медон зыкъиузэдщ, гъуэмылэр фIыуэ къищтэщ аби, шэсри Iуащхьэ хъурейм кIуащ.

Нэсщ, и шыр иутIыпщри, езыр гъуэлъщ аби, жэщищ-махуищкIэ жеящ. Къэушщ аби, и гъуэмылэр къызэкъуиха къудейуэ, лIыжь тхышэ цIыкIур къыбгъэдыхьащ;

- Шхошх апщий, Медон! - жиIэри. - ЛIо, аргуэру щхьэ укъежьа, уи тхьэIухудыр пIэщIэкIыжа? - жи.

- Си шыпхъу нэхъыщIэм зэрымыщIэкIэ IэщIэкIыжащ.

- Еууей, насыпыншэ, сыту лъэпощхьэпоушхуэм ухэхуа! - жи лIыжь тхышэ цIыкIум. - Тхьэм псэууэ укъыхихыж! Ауэ сэ зыкIи сыбдэIэпыкъужыфынукъым иджы - си Iэзэгъуэ иткъым. Сэ пхуэс­щIэжыфынуращи, си шыпхъум деж узутIыпщынщ: насып уиIэмэ, абы зыгуэр къыпхуигупсысынщ! - Еуи, Медон, мы къуэкIы­пIэмкIэ кIуэцIрыдз аби, жэщибл-махуиблкIэ укIya нэужь, мы ди псым хуэдитI инагъу псышхуэ ухуэзэнущи, занщIэу зэпрыкIи, дэгъэзей. Псым зыкъыщигъэшым деж, джэдыхъуэ пщыIэ тIэкIу щытщи, техьи, абы тесщ си шыпхъужьри, си сэлам ехыжи, итIанэ уи Iуэхур бзыщI хэмылъу хуэIуатэ.

Медон шэсыжри кIуащ джэдыхъуэ фызыжь цIыкIум деж:

- Бохъу апщий! - жиIэри щытехьэм, пщыIэм джэдыхъуэ фы­зыжь цIыкIур къыщIокI, и нитIыр лIъэныкъуэ зырызкIэ зэблэплъу - ижьыр сэмэгумкIэ плъэуэ, сэмэгур ижьымкIэ къаплъэу.

- Алыхь-алыхь, - жи, - ныжэбэ сызэрыхэщхьэжын къысхуэ­кIуай!

- Уи дэлъхужьым и сэлам къыпхуэсхьащ, дянэ! - жеIэри, Медон абы бгъэдохьэри и Iэр еубыд.

- А си хьэщIэ лъапIэ, сыту хъыбар дахэ къысхуэпхьа! -жеIэри ирегъэблагъэ. - Сыт и узыншагъэ си дэлъхужьым? - жи. - Илъэси­щэм щIигъуащ сэ абы и хъыбар зэрызмыщIэрэ!

- Уи дэлъхуищми сарихьэлIащ, - жи Медон, - уи дэлъхуищри узыншэщ, щыми сэлам къыпхузагъэхьыжащ.

Фызыжь цIыкIур гуфIэри, жэщищ-махуищкIэ зригъэгъэпсэ­хуащ. Джэдлыбжьэ бэлыхь хуищIри, къигъэтэджри игъэшхащ, игъэтхъащ. Игъатхъэри, щIэкIуа IуэхумкIи къеупщIщ аби, къанэ щымыIэу жригъэIащ.

- Тхьэ, сэ абыкIэ пхуэсщIэфын щымыIэ, си щIалэ, ауэ мы ипщэкIэ си шыпхъужьыр щопсэури, си сэлам хуэхьи, мис абы зыгуэр къыпхуищIэнкIи хъунщ, - жеIэр аби, къеутIыпщ.

Псыжьыр къудамитIу щызэхэхуэжым деж щыс бабыщыхъуэм сэлам къыщыхуихьым, а фызыжь цIыкIуми аращ къыжриIар:

- Тх