Къамботрэ благъуэмрэ я таурыхъ

Еуэри, жеIэ, лIыжь цIыкIу гуэрым къуищэ иIэт. Къуищэм я къэшэгъуэр къэсати, я адэр гузавэ хъуащ: благъищэ хуэгъэблэгъэ­нутэкъым, пхъуищэ иIэу благъэ хуэхъун закъуэ игъуэтыртэкъым.

Арати, сыт ищIэнт - еуэри, лIыжь цIыкIур ежьащ, пхъуищэ зиIэ къилъыхъуэну. Ежьэри, ауэрэ къыздикIухьым, псы гуэрым икIщ аби, жыг жьауэ щIэтIысхьауэ зигъэпсэхурэ пэт, адэкIэ къикIыу зылI къыIуохьэ:

- Сэлам алейкум! - жери.

- Алейкум сэлам!

- Дэнэ укъикIрэ, дэнэ укIуэрэ?

- Къуищэ сиIэщи, пхъуищэ зиIэ благъэ сщIыну къызолъыхъуэ. Уэ-щэ?

- Сэри пхъуищэ сиIэщи, къуищэ зиIэ къызолъыхъуэ благъэ сщIыну.

- НтIэ дызэгурыгъаIуэ!

- БылымыкIэр уи Iуэм къыщикIым деж былымыпэр си Iуэм нихьэу - апхуэдиз уасэ къызэпьмэ, дызэгурыIуащ.

Ерэхъу жери, зэгуроIуэ, пIалъэ зэрат.

ЛIыжь цIыкIум къегъэзэж, гуимэу гуищэ зэрегъэпэщ. Гуищэм яхуэфэщэн шу гъусэри ящIыгъуу, абы я ужьым мо былым къомри иту еутIыпщ, пIалъэ зэIахар къызэрысу. Ауэ щIалэ нэхъыщIэ дыдэм - КъамботкIэ зэджэм - кIуэн идакъым, сэ си гур фэ здэфши къыздэфшэж жиIэри.

Фызышэр щыдэкIым, лIыжь цIыкIум яжреIэ:

- Си щIалэхэ, - жи, - мы фыздэкIуэм ТхьэщIагъкIэ еджэу зы мэзыжь фыкIуэцIрыкIынущ, фыкъыщыкIуэжкIи фыкъыкIуэцIрыкIы­жынущ, - жи.- Сэ сызэрывэлъэIуращ: а мэзыжьым зы хуеишхуэ иIэщи, абы фыкъыщымыувыIэ, IэмалыншэкIэ фыкъыщыувыIэми зыщывмыгъэпсэху, зыщывгъэпсэхун хъуми, фыщымыжей! - жери быдэу къажреIэ.

Хъунщ жаIэри, къагъэгугъэщ аби, ежьащ, ТхьэщIагъ мэзыжьми къэмыувыIэу кIуэцIрыкIащ, лажьи-хъати ямыIэу нэсащ здэкIуэм. Нэчыхьищэр ятхщ, джэгущ, ешхэщ-ефэри, нысащIищэри гуищэм кърагъэтIысхьэщ аби, къеуэри къежьэжащ. КъакIуэм-къалъэм, къакIуэм-къалъэурэ, мо ешахэр, мо гу жаныфI хъуахэр ТхьэщIагъ мэзыжькIэ зэджэм къыхохьэжри, хуеишхуэм къызэрихьэу, я адэм къажриIар ящогъупщэж аби, абдежым щыщIатIыкI, яшхэр щалъа­хъэ, загъэпсэхуну загъэукIурийри, зэрыхъуар ямыщIэу Iypex.

МащIэрэ жея, куэдрэ жея - тхьэм ещIэ, сытми зы зэман зэ къэушрэ къызэфIэтIысхьэмэ - благъуэм хъурейуэ къигъэтIылъы­хьауэ къыщIокI. Псори мэгузавэ, бзылъхугъэхэр магъ. Благъуэр адыгэбзэ къабзэкIэ къопсалъэри:

- Къамбот сыхуейщ, - жи.

- Къамбот ди гъусэкъым, ди дей къэнащ, - жраIэ зэш бгъущIрэ зэшибгъум.

Благъуэм и щхьэмрэ и кIэмрэ зыIэпегъэкIри куэбжэ ещI:

- Сэ фэ сыфхуейкъым, - жи.- Фи шынэхъыщIэращ сызыхуей­ри, ар къысхуэвгъэкIуэну тхьэ късхуэфIуи, фызоутIыпщыж.

КъыпхуэдгъэкIуэнщ жаIэ, тхьэ хуаIуэри фызышэ гупыр къо­жьэж. Къежьэжри, зы жэщ-зы махуэ къэкIуауэ, Къамботыр шууэ кIуэуэ зэхуозэ.

- Мыр слIо, ди гъусэу унежьэн бдатэкъым, иджы дэнэ уздэкIуэр?- ягъэщIагъуэ зэш бгъущIрэ зэшибгъум.

- Дэнэ сыкIуэн, - жи Къамботым, - мис а къэвгъэгугъам дей сокIуэ.

Къамботыр тхьэгурымагъуэти, къыжрамыIэу псори къищIэрт. Арати, мохэр къежьэжащ, Къамботри Благъуэм деж кIуащ:

- Сыт ухуей, сыкъэкIуащ, - жи.- УзыгъэгумэщIыр жыIэ!

- СызыгъэгумэщIыращ, - жи Благъуэм, - мис мыпхуэдэ щIыпIэм зы пщащэ дахэ тахътэм тесу щыIэщи, мис ар къысхуэпхьынщ!

- Айхай къыпхуэсхьын, ар куэдрэ!

-НтIэ пщэдей уежьэнущ.

- Ерэхъу!

- НтIэ а уи шымкIэ абы укIуэфынукъым, - жи.- Мис мы си ЩхъуантIэжьым ушэсынщи укIуэнщ.

Благъуэм шы щхъуантIэ бэлыхь иIэт, алъп лъэпкъыу - и пщэр кIыхьу, и лъакъуэхэр псыгъуэу, и фIалъэхэр тэбакъыу, езыр инрэ ину!

Арати, етIуанэ махуэм Къамботым гъуэмылэ здищтэщ, Щхъуан­тIэжьым тетIысхьэри, еуэри, ежьащ.

Ежьэщ аби, кIуэм-лъейм, кIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ, вэрэвий (1) хуэзащ: абы вагъэбдзумэу къахьыр зы лIы гуэрым ешх.

- Сэлам алейкум! - жи, занщIэу яхохьэри.

- Уэ алейкум сэлам, - жи щIыр зышх лIым, - еблагъэ, зи хъыбарым дигъалIэу зи хьэщIэгъуэр тхуэмыгъуэту Къамбот!

- ФIым дыхуиблагъэ, Iуэху сиIэу сокIуэри схущIыхьэркъым.

- Дэнэ укIуэрэ?

- Мыпхуэдэ мыпхуэдэм сокIуэ.

- НтIэ сыздэшэ!

-КъэкIэс-тIэ си шым! - жери, мо шышхуэм егъэкIэс аби, йожьэж.

Йожьэж аби, кIуэм-лъейм, кIуэм-лъейм, кIуэм-лъейуэрэ, лъакъуищ щIэту зылI IуощIэ: лIым и лъакъуитIыр пхащ, тхьэкIумэкIыхь къеубыд-еутIыпщыж.

- Сэлам алейкум! - жи Къамбот занщIэ зэрыхуэхъуу.

- Уэ алеикум сэлам, - жи лъакъуищым, - еблагъэ, зи хъыбарым дигъалIэу зи хьэщIэгъуэр тхуэмыгъуэту Къамбот!

- ФIым дыхуиблагъэ, Iуэху пIэщIэгъуэ сиIэу сокIуэ, себлэгъэфынукъым.

- Дэнэ укIуэрэ?

- Мопхуэдэ мыпхуэдэм сокIуэ.

- Сыздэшэ!

- КъэкIэс-тIэ си шым! - жери, мо шышхуэм apи къегъэкIэс аби йожьэж.

Йожьэж аби, кIуэурэ, кIуэурэ, кIуэурэ шабзауэ гуэрым IуощIэ: шабзауэм и шэр уафэгум дрехуейри, къыщехыжкIэ, и Iэгум кърегъэхуэж. Къамботыр абы занщIэ хуохъури:

- Сэлам алейкум! - жреIэ.

- Уэ алейкум сэлам, - жи шабзауэм, - еблагъэ, зи хъыбарым дигъалIэу зи хьэщIэгъуэр тхуэмыгъуэту Къамбот!

- ФIым дыхуиблагъэ, Iуэху блэкI сиIэу сопIащIэри себлэгъэфынкъым.

- Дэнэ уздэкIуэр?

-Мопхуэдэ мыпхуэдэм сокIуэ. НтIэ сэри сыздэшэ!

- КъэкIэс-тIэ си шым!- жеIэри, ари къыпегъэтIысхьэр аби йожьэж.

Йожьэжри, кIуэм-лъейм, кIуэм-лъейм, кIуэм-лъейурэ нэгъуэщI зыгуэрми хуозэ: а зыхуэзам псыхъуэ къажэр ткIуэпс къэмынэу иреф­къыжьэдегъэжыж, иреф-къыжьэдегъэжыж. ЗанщIэ хуохъу абы Къамботри:

- Сэлам алейкум! - жреIэ.

- Уэ алейкум сэлам! - жи псыбафэм. - Еблагъэ, зи хъыбарым дигъалIэу зи хьэщIэгъуэр тхуэмыгъуэту Къамбот!

- ФIым дыхуиблагъэ, мы зы гъуэгукIэ Iуэху пIэщIэгъуэ сиIэщи, себлагъэфынукъым.

- Дэнэ уздэкIуэр?

- Мопхуэдэ мыпхуэдэм сокIуэ.

- Сэри сыздэшэ!

- КъэкIэс-тIэ!- жеIэри, псыбафэр еплIанэу пегъэтIысхьэ аби, йожьэж.

ЩхъуантIэжьым ехь псори. КIуэм, кIуэм, кIуэурэ, къуажэр къагъуэтри, дохьэ здэкIуэ пщIантIэм.

- Сэлам алейкум!

- Уэ алейкум сэлам! Феблагъэ! Сыт щхьэкIэ фыкъытхуэкIуа? Фи пщащэр тхьыну дыкъэкIуащ.

- Дэгъуэщ, зэпеуэкIэ дэфхмэ, фхьынщ.

- Дауэ дызэрызэпеуэнур?

- Ныжэбэ фыпсэууэ нэху фыкъекIмэ, деплъынщ, - жаIэ.

Уэрсэрэжь жаIэри а къуажэм зыгуэр дэсти, кIуэри абы еупщIащ:

- Мы къэкIуа гупым сыт етщIэнур?- жаIэри.

- Гъуаплъэ унэм щIэвгъэгъуалъхьи, мафIэ тефщIэж аби, вгъэплъи, щIевгъасхьэ! - жи Уэрсэрэжь.

Арати, хьэщIэ гупыр ирагъашхэщ, ирагъафэри гъуаплъэ унэм щIагъэгъуэлъхьащ. Гупыр зэрыжейуэ, банэ гулъищэ къашэри, унэм тралъхьэщ аби, мафIэ щIадзэжащ. Гъуаплъэ унэр къэплъу щы­хуежьэм, гупыр къэушащ.

- Мыр слIо?

- Фымыгузавэ, - жи псыбафэм, - банэ мафIэ къыттращIауэ дагъажьэу аркъудейщ. Сэ зы псыхъуэ исфауэ си ныбэм итщи, фезгъэсынкъым, - жери, псыр къызыIуригъэжурэ гъуаплъэ унэр игъэупщIыIужащ.

Арати, лажьэ ямыкIыу нэху къекIащ гупыр. Уэрсэрэжьым ар щыжраIэжым, унафэ гуэр къахуещI:

- Ди шхэрей ядэвгъэтIыси, шхэнкIэ зэпевгъауэ! - жи. - Нэ­хъыбэ зышхым пщащэр ейщ.

Мэлыр яукI, бжэныр яукI, вы ехъуар яукI. Хьэсэ псо вагъэбдзу мэурэ зышхым упэлъэщынт - мобы я шхэрейм зы мэл хуэмышхыу­рэ, мыдрейм вы ехъуари бжэнри шхын иухщ аби, зиплъыхьу къэтIысыжащ.

- СлIо иджы тщIэнур? - жаIэри Уэрсэрэжь деж мажэ аргуэру.

- ФщIэнуращ, - жи, - я жэррэ ди жэррэ къызэдэвгъажи, тежым пщащэр ейщ.

Арати, IуэтэжакIуэ гуп ягъэтIысри, жэритIыр махуибл гъуэгукIэ яшэри къагъэуващ. Мобыхэм я жэрыр ягъэIущати, тIэкIу зыдгъэ­гъэпсэху жери, зэбгъурытIысхьэщ аби, Къамбот и жэрыр егъэжейри, езыр къыщIопхъуэж:

- Тхьэр бгъэпцIакъэ, укъэушу укъысщIэрымыхьэжмэ! - жери. КъыщIэпхъуэжащи, къожэри къожэ, къожэри къожэ; лъакъуищ­ри мэжейри щылъщ. Къамботыр и жэз нэрыплъэмкIэ маплъэ, мэгузавэ.

- Е зи унэ мыкIуэдын, мор къэсыжащ, дыдейр щхьэ къэмыуш­рэ!- жери.

ЗэфIэкIащ, къэушми къыщIэрыхьэжынукъым щыжаIэм, шаб­зауэ и шабзэр къызэфIедзэр аби мауэри, лъакъуищым и щхьэм щIэлъ мывэр щIеуд аби, къегъэуш. Лъакъуищыр къыщолъэт, Iэдакъэ жьауэ ещIри къоплъэ:

- ЦIапIэм сыкъигъапцIэрищIэпхъуэжащ!- жи. - Махуих гъуэгур ижа хуэдэщ, уэлэхьи, мыдрей лъакъуитIри къэзмытIатэу мыхъун!- жери, лъакъуищри хуит къещI аби, къыщIоцIывэ.

Йоуэри, къыщIоцIывэ аби, къажэм-къалъэурэ, модрейм махуэ ебланэм и гъуэгур зэхуэдищи имыщIа щIыкIэу, къыщхьэщожри напIэзыпIэм къосыж.

IуэтэжакIуэхэр къотэджри ягъэIу:

- Къамбот и жэрыр текIуащ! - жаIэри.

Уэрсэрыжьым жраIэжащ, гъуаплъэ унэми къелри, я шхэрейри къыттекIуэри, я жэрри къыттежыжащ, сыт ди Iэмал иджыри жаIэри. ИтIанэ езы Уэрсэрэжьыр къокIуэ. А къуажэкум зы жыгышхуэ итт, жеIэ, удэплъеямэ, уи пыIэр щхьэрыхуу. Уэрсэрэжьыр абдей къокIуалIэ:

- Зы ткIуэпс къемыткIухыу псы Iэгубжьэ (2) и щхьэм тету мы жыгым дрихьеирэ кърихьэхыжмэ, пщащэр абыхэм яхьащи, я шыплIэ дэвгъэтIысхьи фыутIыпщыж! - къажреIэ.

Чэзур Къамботым ейтэкъэ? - Къамботым акIэ (3) тетти, Iэгубжьэр мис а акIэм хапхэщ, псыр и нэм къыщыпкIыуи, жраIащ:

- ТкIуэпс къыпымыткIуу мыр жыгым дэпхьейрэ къепхьэхыжмэ ди пщащэр пхьащ, - жаIэри.

Жыг лъабжьэм щащыху хужьышхуэ щIаубгъуащ, ткIуэпс къызэрытеткIуэу къыхэщын хуэдэу. Къамботыр къикIуэтыжынкIэ Iэмал зимыIэти, Iэгубжьэр и акIэм хэпхауэ жыгым дэкIуейри и щхьэкIэ дыдэм нэсауэ, зиплъыхьщ аби, къыхуаша нысащIэр къыхуэзэшарэ гъыуэ щилъагъум, лъэмыкIыу нэпс къудамэ и нэм къыщIэткIущ аби, щащыху хужьыбзэм тIомпI жиIэу къытеткIуащ. Къамботыр къехыжри, ткIуэпс закъуэр ирагъэлъэгъуащ:

- Мис, мы ткIуэпсыр къыпыбгъэткIуащи, ди пщащэр ди тахътэм къонэж! - жаIэри.

- Мыр псыкъым, - жи Къамбот, - мыр си нэм къыщIэткIуа нэпсщ.

Уэрсэрэжь щащыхур къищтэри ебзеящ:

- Мыр псыкъым, - жи абыи, - нэпс гуащIэщ ахъумэ!

Арати, пщащэр апхуэдэ щIыкIэкIэ къахьэхури, Къамботым и шыплIэм къыдагъэтIысхьэщ, и ныбжьэгъужьхэри къэкIэсыжри, къеуэщ аби, къежьэжащ. КъакIуэм-къалъэм, къакIуэм-къалъэурэ, псыбафэм и псы ефапIэм къэсри, ар абдей щепсыхыжащ. Аргуэру къакIуэм-къалъэм, къакIуэм къалъэурэ, шабзауэм и шабзэ уапIэм носри, ари абдей щопсыхыж. Аргуэрыжьти, къакIуэм-къалъэм, къакIуэм-къалъэурэ, лъакъуищым и джэгупIэм къос аби, ари абдей щабгъэдокIыж. Аргуэрыжьти, къеуэм-къакIуэм, къеуэм-къакIуэурэ, щIышхым и щIы шхыпIэм къосыжри, ари абдей щопсыхыж.

ПлIыми тхьэигъэпсэу инкIэ сэлам ярихыжащ Къамботым. Къэблэгъэжауэ къыздэкIуэжым, ЩхъуантIэжьыр къопсалъэ:

Къамбот, - жи, - мыпхуэдиз Iуэхутхьэбзэр зыхуэпщIа Бла­гъуэм уэ тыгъэ гуэр къыпхуимыщIу уиутIыпщыжынукъым. Сыт къеIыпхынур?

- Уэлэхьи, сымыщIэ.

- НтIэ мы пщащэр къыпхуэнэну ухуейт?

Пщащэр тхьэIухуду дахэт.

- Уэлэхьи, сыхуейтэм.

- ХъугъуэфIыгъуэу иIэр здэпшэну ухуейт?

- Уэлэхьи, сыхуейтэм.

- НтIэ мы пщащэри, хъарзынэу иIэри, сэри дыкъыпхуэнэнщ, сэ жысIэм укъедаIуэмэ.

- ЖыIэ, сынедэIуэнщ.

- НтIэ мыр къыпщыхьэнущ, - жи ЩхъуантIэжьым, - зы тыгъэ пхъуэзмыщIу узгъэкIуэжынукъым жиIэнурэ. Сыт къыпхуимыгъэпIий­ми къыIомых, и джатэжьым фIэкIа. Ар идэнукъым абы, - жи, - ауэ уэ нэгъуэщI сыхуеикъым жыIи, къэтэджыж. ИтIанэ къуитынущ а джатэжьыр. Ар къызэрыпIэрыхьэу, джауэ Iэпщэр IиткIэ убыдэу еуи Благъуэр укI! - жи.- Ар къилэжьащ абы!

Хъунщ жери, къакIуэурэ къэсыжри, Благъуэр и унэм къыщIэIэ­быкIри Къамботымрэ пщащэмрэ щIихьащ, ЩхъуантIэжьри игъэ­зэгъэжащ. Благъуэр мэгуфIэ, Къамботри мэгуфIэ, пщащэри гуфIэу кIэрытщ.

- Къамбот, - жи Благъуэм, - сэ уэ къысхуомыщIа къэнэжа­къым, сэри зыгуэр зыхуэзгъэщIэж: узыхуей дыдэмкIэ къызэлъэIу!

- Берычэт бесын, - жи Къамбот, - зыри сыхуейкъым.

- Хьэуэ, - жи, - къызэлъэIу: шы ухуей, былым ухуей, дыщэ ухуей, налкъут ухуей - узыхуей дыдэр жыIэ!

- 3ыри сыхуейкъым, умыгузавэ!- жи мыдрейми.

- Хьэуэ, сэ уэ тыгъэ гуэр пхуэзмыщIауэ узутIыпщыжынкъым!

- НтIэ апхуэдизу Iуэху щыпщIакIэ, уи джатэжьыр къызэт!

- Хьэуэ, хьэуэ!- жи Благъуэм.- Ар уэст хъунукъым. НэгъуэщIкIэ къызэлъэIу!

- Уэлэхьи, сэ нэгъуэщI сыхуэмей!

- Сэ симыIэ мы дунейм теткъым, нэгъуэщIкIэ къызэлъэIу! Сэ уи джатэжь мыхъумэ, сызыхуей щыIэкъым.

- Джатэр уэст хъунукъым.

- НтIэ, мыхъунумэ, дызэгурыIуащи, сэ сожьэж! - жери Къам­ботыр къотэджыж.

- Мэ-тIэ, мыгъуэ пхухъу!- жеIэри и джатэжьыр къыхуедз. «Ар мыгъуэ зыхуэхъунур сэракъым, ар мыгъуэ зыхуэхъунур уэращ!»- жиIэри Къамботым джатэ Iэпщэр IитIкIэ иубыдащ. Благъуэм пщащэр къифыхь-техъушашэурэ и щIыбыр къыщигъа­зэм, Къамботыр IитIымкIэ уэщ аби, и щхьэр пиупщIащ. «УукIa нэужь, и кIэр зылъомыгъэIэс!»- къыжриIат ЩхъуантIэжьми, благъуэкIэр дауэ мыпIэтIэуами, зылъигъэIэсакъым, джатэжьыр пэщIидзурэ, - ар къылъэIэсамэ, · Къамботыр икIуэдыкIынурэ езы Благъуэр къэпсэужынут, жи.

Абы и ужькIэ псори Къамботым къыхуэнати, хъугъуэфIыгъуэр ЩхъуантIэжьым къытрилъхьэщ, джатэжьыр езым къызыкIэрищIэщ, пщащэ дахэри и шыплIэм къыдигъэтIысхьэри, къеуэщ аби, къэкIуэ­жащ.

Иджы щыуэ зэтету унэшхуэ иригъэщIауэ, матхъэ, машхэ, мэбагъуэри Лабэ Iуфэ Iусщ, ухуеймэ, кIуэи, плъэ!

 

1. Вэрэвий - пхъэIэщэм щIэщIа вий.

2. Iэгубжьэ - пэсэрей пхъэ стэканщ.

3. АкIэ - щхьэр щаупскIэ, щхьэгум къранэу щыта щхьэц Iэрамэ кIыхьращ.

 

КУЭСЭ ХЬЭСЭГЪУ УМЫЩI

Еуэрэ-еуэрэт, жи, зы лIыфI гуэрым къуэ закъуэ иIэт, жылэр Къуиижь ЦIыкIукIэ къеджэу. ЛIыфIыр къытехуэри, ажалым къигъэгузавэ щыхъум, и къуэр иреджэ:

- Си щIалэ, - жи, - нобэ къэс си жьауэм ущIэтами, дяпэкIэ уи закъуэу упсэун хуейщ, - жери.- Сэ си бауэ бжыгъэр нэсауэ къыщIэкIынщи, мы зы псалъэр уэсяту къыпхузогъанэ куэсэ хьэсэгъу умыщI!

Арати, лIыфIыр лIэри щIалъхьэжащ.

3эман дэкIри, хьэдэIус хуищIын щыхъум, гуэдз сэб¹ къригъа­хъуэри, щхьэлым ихьащ. 3дихьам, щхьэлтетыр куэсэти, къыIуигъэ­зыкIыжри етIуанэм кIуащ. ЗдэкIуа гуэрым куэсэ уэршэру щIасти, IуигъэзыкIри ещанэм хуиунэтIащ. Ещанэ гуэрым куэсэ хьэжэкIуэ къэкIуауэ ирохьэлIэ. «Мы дунейр куэсэ защIэ хъуамэ, слIо сэ сыбгъэщIэнур!» - жери щIохьэ.

- Сыт къэпхьар, Къуиижь ЦIыкIу?- жери къыпожьэ Куэсэр.

- Ди адэм и хьэдэIусыпхъэу зы гуэдзэ сэб къэсхьащ, - жи Къуиижь ЦIыкIу.

- Сэри ди анэм и хьэдэIусыпхъэу зы гуэдз сэб къэсхьащ, - жи Куэсэм.- Ауэ, уэлэхьи, уэ уи гуэдз сэбми уи адэ тхьэмыщкIэм къыхуищIэжын щымыIэ, сэ си гуэдз сэбми си анэ мыгъуэм къыхуищIэжын щымыIэ! - жи.- Абы нэхърэ пцIы зыдэдгъэупси, нэхъ телъыджэ зыупсым сэбитIри еттынщи, ар нэхъ зыгуэр хъунщ, - жи Куэсэм.

- Ерэхъу!- жери къытохьэ Къуиижь ЦIыкIу. – НтIэ апхуэдэу щыхъуакIэ, уэ унэхъыжьщи, пэ уэгъуэр узот, - жи, - къыхэдзэ!

-Къыхэздзэмэ, къыхэздзэ - жи Куэсэм. Мис мыпхуэдэ телъы­джэ си нэгу щIэкIащ сэ. Еуэри, зы джэд. къуэлэныжьиIэт ди анэ мыгъуэми, ар даIимауэ - 2 щIэкIацIэрт, къикIэцIар дгъуэтыжтэкъым. ИтIанэ ди анэм сриджэри унафэ къысхуищIащ, ди джэд къуэлэ­ныжьыр къэгъуэтыжи, зыщIыпIэ щIэдзэ, щIэмыkIэцIэн щхьэкIэ жери. Хьэблэ цIыкIур хэзгъэхьэри, тхьэмахуэкIэ лъыхъуауэ. Шэчэр ауз къыщагъуэтыж аби, къахуж. Сэ къызоубыдри ди пщэфIапIэм щIызодзэр аби, унэм сыщIохьэж. «Къэбубыда?» «Къэзубыдащ». «НтIэ дэнэ пхьа?» «ПщэфIапIэм щIэздзащ». «Ан-на, хьэкъущыкъур зэхикъутэнщ!» - щыжиIэм, сыкъыщIэкIыжри – джэд къуэлэны­жьыр къакъэу пщIантIэм дэтт. Сожэри пщэфIапIэм и бжэр Iузох: джэдыкIэр унэм щIэз хъури, джэдыжьыр уэнжакъымкIэ икIэцIыкIыжри къелъэжауэ арат - уэнжакъыпэм джэдыкIэр къелъэлъэхт иджыри! Апхуэдэ телъыджэ зылъэгъуа щыIэ? - жери иухащ, ж и, Куэсэм.

- Щхьэ щымыIэу, Куэсэ, уэлэхьи, сэр дыдэм сылъэгъуам апхуэдэ! - жери кърегъажьэ Къуиижь ЦIыкIу. - Ди анзми иIащ зы джэд пщэ пцIанэжь цIыкIу, адэжынэ хуэдиз фIэкIа мыхъуу, даIимауэ щIэкIацIэу, къикIэцIар кIуэду. Нанэ иризэгуэпт аби, къызэлъэIуащ, «а гъуамэр къэубыди, джэдэщым щIэдзэ», - жери. Шууищэ згъэшэсри, и лъэужьыр яхум, яхум, яхуурэ, Индыл щIыб къыщагъуэтыжри, кърагъэгъазэщ аби, ерагъ -псэрагъкIэ къахужащ. Сэ къэзубыдри джэдэщым щIэздзэщ аби, сыщIыхьэжащ. «Къэбубыда?» «Къэзубыдащ». «Дэнэ пхьа?» «Джэдэщым щIэздзэжащ». Ар жысIа къудейуэ джэд кIий макъ къоIу. СыкъыщIэжмэ - a зы дакъикъэм джэдыкIэр джэдэщым щIэз хъущ аби, пщэ пцIанэжь цIыкIур бжыкъум ирикъузылIауэ ипIытIурэ игъэкIийуэ арат! ПсынщIэу арэф кIапэр сIэтщ аби, джэдыр къыдэзгъэкIыжри сутIьшщыжащ, уи щхьэ зэрыхьщ уэ гъуамэм жисIэри.

СепIэщIэкIыу джэдэщ бжэIупэм деж хьэм тесхри, згъэкъэбзэжщ аби, сылъаIуэурэ, цIыкIу-инми, хьэблэм дэсыр зэхуэсшэсащ. 3эхуэсшэсри, хьэнцэ зырыз естри, джэдыкIэр къыщIезгъэтхъущ аби, хьэмым тессащ. ДжэдыкIэр хьэмым тессэщ, си шитIыр тесщIэжри, адакъэрэ анэщIэрэ зэхэкIыхукIэ сIуащ. Адакъэ-анэщIэр зэхэкIри адакъэфIитI къахэкIащ абы, мэз урикIуэ хъууэ, мэкъушэ урикIу хъууэ.

СыщыгуфIыкIащ адакъэм. Гум щIэсщIэри срилажьэу, срипсэууэ­рэ, йоуэри, махуэ гуэрым къуажэр шыгъуншэ мэхъу. Жылэр зэхуос зэхоплъэжри, Мэздэгу шыгъушэ бгъакIуэ хъуну витI ягъуэтыркъым. Сыт ящIэнт, си дей къокIуэри къызолъэIу.

- Къуажэ кIуэду докIуэд, тхьэм и хьэтыркIэ, уи адакъитIыр щIэщIи, Мэздэгу шыгъушэ тхуэкIуэ! - жаIэри.

СхуэгъэщIэхъуакъым жылэр. Мэздэгу срикIуэри, шыгъу гулъэфI къискIутэщ аби къэзгъэзэжауэ, уэлбанэшхуэ къыстехъуэри, си адакъитIри пщэ пцIанэти, тIуми я пщэр кIуэдащ. Сыкъэсыжри сыщIэупщIащ, адакъэпщэ кIуэдам сыт и хущхъуэу пIэрэ жысIэри.

- Еуи, - жаIащ, - дэшхуей купщIэ уби, адакъэпщэм телъхьи, абы игъэхъужынущ, - жаIэри.

СщIащ апхуэдэу. Дэшхуей купщIэ пэгун згущ, сыубыжри, адакъэжьитIым я пщэ кIуэдам теслъхьэщ, Iуэм изгъэхьэжщ, хьэлэр IузукIэжщ аби, сыкъэкIуэжри сыгъуэлъыжащ. Нэху дыкъекIри сыжащ зэрыхъуам сеплъыну. Сыжэри - мо пшэм лъэIэсу дэшхуей жыгитI я пщэ зырызым къытекIауэ! «Алыхь-алыхь, мыр слIо!» - ­жысIэри зы дэшхуеим сыдэжеящ сеплъыну. Жыгым и щхьэр губгъуэшхуэт, удзыпцIэрэ мэкъупIэ бэлыхьу. «Си унэр алыхьым къибгъащ!» - жысIэри, вэрэвий зэщIэсщIэщ аби, дэсхуейри, зыкъо­мыр мэкъупIэу къэзгъанэщ аби, адрейр зващ: и ныкъуэм хъарбыз хэссащ, и ныкъуэм фонащэ хэссащ. Вэрэвийр къесхухыжри щIэстIыкIыжащ.

Ауэрэ мэкъуауэгъуэр къыщысым, шэмэджыр сщтэри, мэкъур пызупщIыну дэшхуейм сыдэкIуеящ. Хьэсэр зэрыхъуам сеплъыну сыхохьэри, гъуэжь хъуауэ зы фонащэшхуэ сыхуозэ. Фонащэр къыщIэсчщ, и щхьэр тезгъэжри, сиплъэмэ, аддэ жыжьэу зы шу гуэрым тхьэкIумэкIыхь кърихужьауэ къихурт, фочкIэ къыкIэлъыуэу. Шум сыкъыщилъагъум, къэджащ:

- Ехь, маржэ хъун, умыгъакIуэ тхьэкIумэкIыхьыр! - жери.

- Уэлэхьи, сэ ар сIэщIэмыкIын!- жысIэри, си къамэр къисхщ аби, сыуващ фонащэбжэм дей.

ТхьэкIумэкIыхьыр зы зэман зэ къэсри, къыщижым, сепхъуэщ аби, и кIэр къысIэрыхьэри къыпысчащ. Къыпысчар хьэфэ тхылъти (3) сыкъеджэри: «Тхьэуэ мыр зи Куэсэ, Куэсэм И гуэдз сэбыр Къуиижь ЦIыкIу еи хъуам!»- жиIэу къисхащ! - жери иухащ Къуиижь ЦIыкIу и пцIы телъыджэр.

Арати, Куэсэм и гуэдз сэбри лIыфIым хьэдэIус хуащIащ, жи.

 

(1) Сэб - хьэлш, гарц жыхуаIэращ.

(2) ДаIимауэ - зэпымыууэ.

 

ТХЬЭIУХУДИТIЫМ Я ТАУРЫХЪ

НтIэ, арати, еуэщ аби, дыгъэ къыщIэкIыпIэ дыдэм деж зы лIыжь цIыкIу щыпсэути, и фызыр лъхуэри, дыгъэр къыщыщIэкI дакъикъэм хуэзэу, тхьэIухуд хъыджэбз къилъхуащ. Къилъхуам Дыщэнэ фIащащ.

Йоуэр аби, дыгъэ къухьэIэ дыдэм дежи нэгъуэщ зы лIыжь цIыкIу щыпсэути, абы и фызри лъхуэщ аби, дыгъэр щыкъухьэ дакъикъэм хуэзэу тхьэIухуд щIалэ къилъхури, Нэкъарэ фIащащ.

Мори къохъу, мыри къохъу аби, я шэгъуэ-къэшэгъуэм нэб­лэгъауэ, Дыщэнэм пщIыхьэпIэу елъагъу щIалэ нэ фIыцIэ, дэхьэшха­мэ, дыгъэр къыIурыпсу. КъыкIэлъыкIуэ жэшми елъагъу, жэщ къэси илъагъуу щIедзэ. Хьэщыкъ хуохъу.

Нэкъарэ гуэрми хъыджэбз нaгъуэ и нэгум щIокI, и Iупэр зэтэжрэ дыгъэ нэбзий къыжьэдэжу. ЕтIуанэ жэщми елъагъу, ещанэ жэщми елъагъу, жэщ къэси илъагъуу хуожьэ. Хьэщыкъ хуохъу.

ТIури емышхэжу емыфэжу къонэ, жэщIу щIадзэ.

Хъыджэбзым и анэр йопсалъэри зытригъэхьэркъым, и шыпхъу къопсалъэри зригъэумысыркъым. Защримыгъэумысым, и ныбжьэгъу хъыджэбзыр кърагъэпсалъэри, абы и гурыгъур хуеIуатэ.

Хъыджэбзым и адэм гъущI баш къещтэри лъыхъуакIуэ къожьэ. ЩIалэри апхуэдэ щIыкIэкIэ къагъэпсалъэри, и узыфэр кърагъэ­Iуатэ:

- Мыпхуэдэ хъыджэбзым сопщIыхьри, абы и лъагъуныгъэм сихьыжынущ, - жи.

ЩIалэм и адэми гъущI баш ирегъэщI аби, лъыхъуакIуэ къожьэ. Куэдрэ къэкIуа, мащIэуэ къэкIуа - сытми зы махуэ гуэр зыр Шэчэр елъэ пэтрэ, адрейр Шэчэр къелъэ пэтрэ зэхуозэри зэблокI. ИтIанэ тIуми гъущI баш зэраIыгъыр ягу къокIыжри, къагъэзэж аби, мыдрыщIымкIэ щыт кхъужьей баринэм деж щызэхуозэж.

- Дэнэ укъикIрэ?

- Дыгъэ къыщIэкIыпIэм сыкъокI.

- Дэнэ укIуэрэ?

- Мыпхуэдэ щIалэ мыпхуэдэ IуэхукIэ къызолъыхъуэ.

- Алыхь-алыхь, сэри дыгъэ къухьэпIэм сыкъокIри апхуэдэ IуэхукIэ мыпхуэдэ хъыджэбзыр къызолъыхъуэ.

- НтIэ накIуэ-сыкIуэ, - жаIэри, ягъазэри пхъур зеим деж макIуэ. МакIуэри, нэчыхь ятх, пIалъэ зэрат аби, щIалэм и адэр щежьэжкIэ, бэлътоку къарет:

- ПIалъэр къэсмэ, мы бэлътокур щхьэгъубжэм къыIуфлъхьэ, жери. - Ауэ апщIондэху зыми евмыгъэлъагъу.

Гъунэгъуей яIэт, жи, абыхи, гъунэгъуейм я пхъур щхьэгъубжэм къыIуту къэдаIуэри псори зэхихащ. ХьэщIэр зэрежьэжу хъыджэб­зыжьыр къекIуэкIащ, уэршэракIуэ хуэдэу. Ар къызэрыщIыхьэу, Дыщэнэм бэлътокур щхьэнтэм щIилъхьащ. Хъыджэбзыжьым абы гу лъитэри, екIуэтэкIым, екIуэтэкIым, екIуэтэкIыурэ, зыбгъуригъахуэщ аби, бэлътокур щIигъэбзэхыкIри зигъэкIуэдыжащ. КIуэжащ я унэ.

Ауэрэ пIалъэ зэратар къэсщ аби, фызышэр къэкIуащ. Фызышэр къакIуэри - тхьэIухудым Я пщIантIэр банэцIычэут, гъунэгъуеим я пщIантIэм нурыр къыдихт: я щхьэгъубжэм бэлътоку цIыкIур къыIулъщи, маблэ. КъызэрацIыхунур арати, ар щалъагъум, дыкъэсащ жаIэри гъунэгъуейм я деж дохьэ, хъыюкэбзыжьыр дашри йожьэж. Дыщэнэр къысхуэнащи, гъыурэ якIэлъоплъ.

Фызышэм я гъуэгур зэхуэдитI хъуа-мыхъуауэ, тхьэIухудыр жэнэтбзу мэхъури, якIэлъожьэ. 3эращIэрыхьэу, шыщIэ дахэ зе­щIыжри, ябгъуроувэ. Апхуэдэ шыщIэм гу лъамытэу къэнэнт­ ягъэщIагъуэу йоплъ, мобыи къиубыдыну хуожьэ мыбыи къиубыдыну хуожьэ, ууейщ-сысейщ жаIэурэ.

Арати, нысащIэжьым къищIащ а шыщIэ дахэр къыздикIари зищIысри:

- А шыщIэр фымыукIауэ лъэмбытI фэзгъэчынукъым, - жери япеубыд.

3ы щIалэ бзаджэжь яхэтт, жеIэ, а фызышэм. Псышхуэ гуэрым и Iуфэм Iутурэ здэжэм, а щIалэ бзаджэжьым зыбгъурегъахуэ мо шыщIэ цIыкIуми, йоIунщI аби, и лъакъуиплIыр дэгъэзеяуэ псым хедзэ. Мj псышхуэ уэрым шыщIэр етхьэлэри ныджэм къытредзэж. Абы и гущхьэ дыдэм деж зы дэшхуей къокIыкI.

Гъунэгъуейм япхъури малъхуэр аби, щIалэ къелъху. Псори щогуфIыкI сабийми зэгуроIуэ, «жылэм зэрапIым хуэдэу тпIынкъым мыр, дэшхуей гущэкIэ тпIынщ», - жаIэри. Абы щыгъуэ дэшхуейр мащIэт, гъуэтыгъуейти, пхъащIэхэр зэхуашэсри щIоупщIэ. Пхъа­щIэхэм я зым жеIэ:

- Ярэби, мыпхуэдэ псыхъуэм IэплIакIуэу зы дэшхуей дэтщи, жи, - гущэ тIощI къыхэкIынщ, мис ар къевгъашэ. Езым къытридза­уэ шыщIэ сурэт тетщи, угъурлы хъун хуейщ, - жи пхъащIэфIым.

ЩIалэ тхьэIухудым жраIэри, накIуэ-сыкIуэ - пхъэх, джыдэ, кIапсэ къащтэри макIуэ. МакIуэри, шыщIэм и фэм щыщ къиубыду паупщI. Нэкъарэм гурыщхъуэ ищIат, жеIэ, уэлыхьи, мыбы зы щэху гуэр щыщыIэм жери. Дэшхуейм и къуэпсыр щыпытым деж пригъэхри - бащлъыкъ хужьыбзэ дэлът Нэкъарэми - ар зыдипхъуэтщ аби, жьыи щIримыгъэхуу, цIыхуи тримыгъаплъэу епхъуэри фIипхыкIащ. ИтIанэ жыгыр тIууэ зэпригъэхри къригъэшащ, вэрэвий щIэщIауэ.

Пхъэ лъэдакъэр пхъэбгъуу зэгуиудын и гугъэу пхъащIэфIыр щеуэм, езы еуам гу лъимытэу, зы пхъэ мажьэшхуэ къилъэтри, Нэкъарэхэ я гъунэгъум и пщIантIэм дэхуащ. Ар зи пщIантIэ дэхуар фызыжь цIыкIут, жи, лIыи быни имыIэу - зы тхьэмыщкIэ гуэрт, кIэщIу жыпIэмэ.

Пхъэ мажьэр щилъагъум, фызыжь цIыкIу гуфIащ:

- Алыхьыр зыхуэупсэн, пхъэ гъэсын сиIэтэкъыми, мыр сыту фIыуэ къысхудадза! - жери, унэм щIихьащ игъэсыну.

Жьэгум деж иридзыхри, пхъэ мажьэр тIууэ зэгуэхуащ. 3ыр фызыжь цIыкIу мафIэм пэрелъхьэ, адрейр IэщIогъупщыкIри къонэ, а къэнар тхьэIухуд мэхъуж.

- Ан-на, дэнэ укъикIа? - жери фызыжь цIыкIу къэуIэбжьащ, мо хъыджэбз дахэр щилъагъум. - Сыт мыгъуэри уээгъэшхын, тIy, сэ сыфакъырэщ, - жи.

- Умыгузавэ, нанэ, сэ уи унэ сыщIэсыхукIэ, шхыни, щыгъыни, гъэсыни ущыщIэнкъым, - жи Дыщэнэм.- Сэ сызыхуей дунейм теткъым, си шыпхъум ипхъущ жыIи, сыгъэIу, афIэкIа! И цIэр сыт жаIэрэ къоупщIмэ, Нэфощ яжеIэ.

А махуэм щIедзэри, къыздикIар ямыщIэу жыгей гулъэ пщIантIэм къыдохутэ, я гуэным хьэжыгъэр изу нэху къокI, я бэкхъым хыв зэщIэс щIэту къагъуэт, дзажэ гъэгъуар бгыкъум фIэдзарэ дагъэр къыпыткIуу къагъуэт, бацэм, хэгъуэлъхьэжар, данэху-данапIэм хэлъу къоушыж, бэлэбанэу дэкIар моф бостей щыгъыу къыдохьэж... Сэ схуэдэ дэнэ щыIэ жери, фызыжь цIыкIур тхьэIухудым бгъэдэсщ - дэкIыжыркъым, дэплъыжыркъым. Нэфом къуажэ щIалэр зэбле­гъэкI, фызыжь цIыкIу и хъыджэбз хьэщIэр жрегъэIэ.

Йоуэри, абы ирихьэлIэу, цыпхащIэ щIыхьэху ищIын хуей мэхъу гъунэгъуейм я пхъум. Хъыджэбз хьэщIэри къашэну къыщIэкIынщ жаIэри щIалэгъуалэр щызэхуос цыпащIэм. КъэкIуауэ щамылъа­гъукIэ, ягъэщIагъуэ:

- Мыр слIо, фи гъунэгъум я хъыджэбз хьэщIэр къэфшакъыми-тIэ? - жаIэри.

- СлIо, хъыджэбз дахэ?

- Уэлэхьи, тхьэIухуд нэ закъуэм!

- ФыкIуи, къафшэ! - жери унафэ ещI Нэкъарэ.

Гъунэгъуейм я пхъум ищIэ хъунт ар псэкIи, къажьэхолъэ:

- Дэнэ здэкIуэнур?- жи.- Алыхь, мыкIуэн, лъэбакъуэ ячу! И Iуэху щыIэкъым!- жи.

- Уи жьэр зэщIэкъуэ, фыз, уэ сыноупщIакъым сэ, - жери Нэкъарэм ирегъэкIуэтыж фыз бзаджэр. - ФыкIуэ жысIащи, фыкIуи, къафшэ! Нэкъарэ дыкъигъэкIуащ жыфIи, нанэм къывитынщ.

МакIуэ.

КIуэну щыщIэкIым, ар тхьэIухуд хъыджэбзым къещIэри, фы­зыжь цIыкIу къолъэIу:

- Нанэ, цыпхащIэм сашэну къокIуэри сомыгъакIуэ, - жи.- Си Iэхэр сэхум фIисыкIауэ яжеIэ, сэ си Iэхэр фIэспхыкIынщ.

- Хъунщ, си хъыджэбз, - жи нанэми.

Нэкъарэм и лIыкIуэхэр носри, мырат щыжаIэм, фызыжь цIыкIу зыхигъэзагъэркъым, Нэфо и Iэпэ джэдыкIэхэр сэхум исащ, цы ипхыфынукъым жери.

Мэгубжьри, етIуанэ гуэру егъакIуэ. Нэфом ар къещIэри жеIэ:

- Нанэ, иджы губжьауэ къегъакIуэри, сомыгъакIуэу хъу­нукъым, ауэ уэри си гъусэу накIуэ, - жи.

ЗэгуроIуэри, захуапэр аби, тIури макIуэ. Носри - Нэкъарэ и пщIыхьэпIэгъурати, лIыр аргуэру къытелIащ.

- Тхьэ, сыкъэмыкIуэу бдэртэкъыми, сыкъэкIуащ, ауэ сэ фхуэс­щIэфын щымыIэ: си Iэпэхэр сэхум фIисыкIащ, - жери и Iэ фIэпхыкIахэр ярегъэлъагъу. - НэгъуэщI схуэмыщIэми, сабийр фхуэзгъэудэIунщ, - жери гущэр щIиупскIэу мэув.

Апхуэдэурэ лажьэ-гушыIэу зэхэсурэ, Нэфо къахелъхьэ:

КхъыIэ, зыгуэрым таурыхъ къыджефIэ! - жери.

- Таурыхъ щIэупщIэм таурыхъ ещIэ жаIэ, таурыхъ зыщIэр уэращи, къыджеIэ! - жаIэри къыпаубыд.

_ - Сымылъагъужу къэнар хъыджэбз хьэщIэм таурыхъ жрагъэIэут! - жери, аргуэру гъунэгъуейм я пхъур къахоIэбэ.

- Уи жьэр зэщIэкъуэ бжесIати! - и лIыр къыхуолъри ирегъэ­кIуэтыж фыз бзаджэр. - УемыдаIуэ абы, дахэ, жыIэ уэ уи таурыхъыр, - жери хъыджэбз хьэщIэм и гур фIы хуещIыж.

Нэфои зыхуеиххэр арат:

- НтIэ таурыхъ пэж нэхъыфI, хьэмэрэ таурыхъыпцI нэхъыфI? - ­жи Нэфо.

- Таурыхъ пэж къыджеIэ, таурыхъыпцI хэти жиIэфынущ, - жаIэ зэхэсым.

- НтIэ пэжымрэ пцIымрэ сыт я зэхуаку?- жи аргуэру Нэфо.

- Сыт я зэхуаку? - ягъэщIагъуэ зэхэсым..

- Тхьэ, плIалэ я зэхуакум.

- Ар сыт хуэдэ плIалэ?- къоуIэбжь зэхэсыр.

Нэфо и тхьэкIумэмрэ И нэмр, я зэхуакум и Iэр делъхьэри - плIа­лэщ дэхуэр:

- Уи нэкIэ плъэгъуар пэжщ, уи тхьэкIумэкIэ зэхэпхар пцIыщ, - жи.

- Уи нэгу щIэкIа къыджеIэ!

- Ерэхъу, - жи тхьэIухуд хъыджэбзым.- Тхьэуэ мор зи дэшхуей, тхьэуэ мыр зи сабий, си нэгу щIэмыкIауэ зы псалъэ нывжез­мыIэн, - жи, - ауэ мы унэм къыщIыхьар щIэвмыгъэкI, щIэкIари къыщIэвмыгъэхьэж, сэ жысIэнур сыухыху! - жеIэр аби, кърегъа­жьэри, мы сэ зэрывжесIам ещхьыркъабзэу, и Iуэху къызэрекIуэкIар и жьэкIэ къеIуэтэж. - ПцIы сыупсамэ, мы цыпхыдзэр си Iэм зэпхрыредз! - жеIэри цыпхыдзэм IэгукIэ йоуэ, цыпхыдзэм зы къримыщIэу Нэфо и Iэр къегъэлъеиж. - ЖысIар пэжмэ, мы дэшхуейр къретIэпIыж! - жери, гущэ къуапэм Iэ щыдилъэкIэ, гущэ къуапэм къудамэ цIыкIу къыдожри, псоми ялъагъуу тхьэмпэшхуищ къыдедз.

Ар зылъагъу къомыр Iэнкун къохъу. Нэкъарэ мэгубжьри:

- Уэлэхьи, сэ а нэжьгъущIыдзэм къилъхуа бын сыхуэмей!­ - жеIэри, гущэм йоуэ, гущэр хьэбэсабэу зэхощащэ, ауэ щIалэ цIыкIум лажьэ eмыкIыу Нэфо и IэплIэм къохутэ.

- Ан-на, мор бзаджэнаджэмэ, сабийм сыт и лажьэ!- жаIэри тхьэIухуд хъыджэбзымрэ фызыжь цIыкIурэ гужьеяуэ къыщIожри я унэ къокIуэж, сабийр яIыгъыу.

Фызыр щхьэцыкIэкIэ къыщIашри куэбжэ сэхым ирапх. Нэху къокIри, Нэкъарэм шы мыгъаситI кърегъашэ, гъунэгъуейм я пхъур зэкIэщIитхъыну. Нэфом къыхуеIуэху:

- ЦIыхум уэ йомытар къытомых! - жеIэри.

АрщхьэкIэ, абы емыдаIуэу, фыз бзаджэр лъакъуэ зырызымкIэ

шы мыгъаситIым кIэрещIэ..

- Нэфо гуэрым къыхуеIуэху:

- Уи бын и анэ умыукIыж! - жеIэри.

Нэкъарэ яхуедаIуэркъым.

Ещанэм деж езы Нэфо къэкIуэну къыщIокI, арщхьэкIэ мор и пщIантIэ къыдэмыкIа щIыкIэу, Нэкъарэ и цIобыр егъаджэри, шы мыгъаситIыр зэкIэщIож аби, губгъуэм Йохьэж.

Арати, Нэкъарэр Нэфом похьэж. Къыхуимыдэм, къыхуимыдэм, къыхуимыдэурэ, илъэсищ еикIэ гугъу ирегъэхь ар тхьэIухуд хъыджэ­бзым. ИкIэм икIэжым, «е уэ узукIынщ, е сэ зызукIыжынщ, укъыздэмыкIуэмэ!» - жеIэри, щыгубжьым, Нэфо мыпхуэдэу жреIэ:

- Мыбы нэхъыфIу си псэм илъагъу мы дунеишхуэм теткъым, нанэ, - жери. - Леи зэрихьар гугъуехькIэ ипшыныжащ. Иджыпсту къэкIуэнущ ари, сет, ауэ уасэу хуэгъэув упсэухукIэ узрикъун мылъку, - жи.

Ар жыIэн иуха-имыухауэ, Нэкъарэр Къос:

- Е уи пхъурылъхур къызэптынщ е сэ зызукIыжынщ! - жери.

- Уэ зи узыгъуэр кIуэдын, уэ си тхьэIухуд, уэ си IэфIыпс, умыгубжь икIи зомыукIыж, сызыхэпсэукIын тIэкIу къызэти, си пхъурылъхур уэстынщ, - къыжреIэ.

- А зи унэ бэгъуэн, ар жыпIэркъэ алъандэрэ! - жеIэри, фызыжь цIыкIу, илъэсищэкIэ псэуамэ, зрикъун мылъку къретри, Нэфор Дыщэнэ хъужауэ ешэ.

Иджы тхьэIухудитIыр къызыхуэнэжауэ ди къуажэкIэм деж щысщ матхъэ-машхэри, ухуеймэ, накIуэ, си къуэш, уэзгъэлъагъунщ.

 

ЛЭГЪУПЫМ И ХЬЭДЭЩIЭЛЪХЬЭР

Еуэри, жеIэ, Хъуэжэ зы бжэн пшэр иIэти, и ныбжьэгъухэм ар фIашхыну зэгурыIуэщ, къызэрагъэпцIэну Iэмалри къагупсысри къэкIуащ:

- Уа, Хъуэжэ, пщэдей дунейр къутэжынущ, мы уи бжэн бэгъуар абы хыумыгъэкIуадэу дыгъэшхыж!- жаIэри.

- Дунейр зэрыкъутэжынур дэнэ къыщыфщIа?- егъэщIагъуэ Хъуэжэ.

- Чытапым къикIащ.

- Чытапым пхэнжу фыкъеджамэ-щэ?

- Хьэуэ, - жаIэ, - Хьэжбарэ ефэндыр къедгъэджати, абыи аращ кърихар.

- Хьэжбарэ ефэндыр щыуамэ-щэ?

- Щыуакъым, - жаIэ. - Мэрсэдж Мэздэгу къикIыжати, дунеикъутэжыр абы къэблэгъауэ жеIэ, пщэдей мыбы къэсын хуейуэ дыпоплъэ.

- Арамэ, алыхьым гущIэгъу къытхуищI! - жи Хъуэжэ.­Феуэ, бжэным и унафэри фщIы!

Хъуэжэ и бжэныр яукI, ятъавэ; зэхотIысхьэжри, хуэфэщэн фади и гъусэу яшх.

- ФынакIуэ, - жи Хъуэжэ, - мы дунейр мыкъутэж щIыкIэ зэрызэ зыдвгъэгъэпскIыж!- жеIэри, и ныбжьэгъухэр Урыхужь ешэр аби, зарегъэгъэпскI.

Мохэр псым зэрыхэхьарауэ, езым пхъэ гъур мафIэ ещIри, я щыгъынхэр пэредзэри егъэс.

Гупыр псым къыхокIыжри - я щыгъынхэр щылъыжкъым.

- Iay, дэнэ кIya ди щыгъынхэр? - жаIэри заплъыхь.

- Лейуэ зывмыплъыхь: фи щыгъынхэр згъэсащ, - жи Хъуэжэ.

- А емынэ унэ ухъуи, щIэбгъэсар сыт?

- Пщэдей дунейр къутэжынумэ, слIо щыгъын зэрыфщIыжы­нур! - жиIэри, Хъуэжэ къыIуигъэзыкIщ аби, и унэ кIуэжащ.

ЛIы пцIанэжьхэр къызэхэнащ, жаIэнури ящIэнури ямыщIэу.

Мэчэнджащэ. «Хуэдгъэгъумэ, дызэфа быдзышэр ди хьэрэмщ!» - ­жаIэри, зэрыхуамыгъэгъуну щIыкIэмкIи зэгуроIуэ. Йоуэри, тхьэма­хуэ гуэру Хъуэжэр зыщIыпIэ ирагъэблагъэр, йошхэ-йофэ, мэгушыIэ. ИтIанэ я нэхъыжьым къахелъхьэ:

- Девгъауи, дывгъэкIэцI - жи.- Нэхъ ин къэзыкIэцIым батырыбжьэ еттынщ, нэхъ цIыкIу къэзыкIэцIым бжьэ къытхуищэхунщ.

- ДывгъэкIэцI! - жаIэри зэдащтэ ар.

Я нэхъыщIэр къахокIиикI:

- МыкIэцIыфыр дауэ хъуну? - жи.

- МыкIэцIыфыр кхъужь мыхъум хуэдэу дыубэрэжьынщ!- жаIэри, щIызэхуэсагъэххэр арати, ари зэдащтэ.

Щхьэж хуэфэщэн абгъуэ зэрегъэпэщри кIэцIыну мэтIыс. Хъуэ­жэи апхуэдэу ещI. Мохэр зэгурыIуащи, джэдыкIэ зырыз къыз­дахьауэ яIыгъщ, Хъуэжэ зыри иIыгъкъыми, ищIэнур имыщIэу мэгузавэ.

- КъутI-къутIакъи! КъутI-къутIакъи! - жери я тхьэмадэр къы­щолъэтыж, джэдыкIэ гъуэжьышхуэ къызэкъуехри къахуегъэпIий.­ Флъагъурэ, - жи, - мы сэ къэскIэцIагъэжьыр: кугъуитI илъщ!

Адрейхэри я абгъуэхэм къолъэтыжри я джэдыкIэ зырызыр ягъэпIиq. Мо гуфIэжу зэхэт гупым я щIыб къыдоувэри, шэнтым тету Хъуэжэр къахоIуэ:

-Iyy-Iyy-Iyy!- жери.- Мыпхуэдиз джэдым зы адакъэ яхэмыту хъурэ! - жи.

Апхуэдэу лIы гупым мазэкIэ къагупсысу ягъэхьэзырар Хъуэж зы дакъикъэм яфIикъутэжащ.

«Уэлэхьи, дэ мыбы дыпэмылъэщыну, абы нэхърэ дызэIэпывгъэ­кIи, нэхъыфIщ!»- жаIэри гупыр зэбгрыкIыжащ. Ауэ абыхэм языр Хъуэжэ и гъунэгъу дыдэти, и гум ирилъхьащ, си щыгъын игъэсам и уасэ фIэзмышхыжауэ сымыувыIэн жери.

ЗэманыфI дегъэкIри къокIуэкI ар Хъуэжэ деж:

- Ярэби, фи лэгъупышхуэм иджыпсту дыдэ фыхуэмеймэ, зы жэщ-зы махуэкIэ къызэфт! - жери.

Лэгъупыр къратри ихьащ. И пIалъэр къэсри, лэгъуп цIыкIу и кIуэцIым илъу къахуехьыж.

- Мыри сыт, мы лэгъуп дахэ цIыкIури? - жи Хъуэжэ. - Гулъумытэу къэпхьа хъунщ...

- Хьэуэ, хьэуэ! - жи гъунэгъум. - Ар лэгъуп шырщ, фи лэгъу­пыжьыр лъхуэри къилъхуауэ аращ: хъер фхухъу!

- А зи унэр бэгъуэн, лэгъуп лъхуэрэ?

- Мылъхуэмэ, мы лэгъуп шырыр сэ къэслъхуа уфIэщIрэ! - жери лIыр щIокIыж, зигъэгуса хуэдэ зещIри.

Абы зыгуэр къызэрырикIуэнур Хъуэжэ къыгуроIуэри и пащIэ­кIэм щIогуфIыкI.

Зытэлай докIри, лIы гуэрыр къокIуэ аби, лэгъупышхуэр хьэхуу яIех. Махуэ докIри къихьыжыркъым. ТIy докIри къихьыжыркъым.

Тхьэмахуэ докIри зигъэхъейркъым. ИтIанэ гъунэгъур куэбжэпэм деж щысу Хъуэжэр бгъэдохьэ:

- Ярэби, си гъунэгъужь, ди лэгъупым дыхуэныкъуэщи, нэ­гъуэщI мыхъуми, хьэхуу къыдэптыжын? - жери.

- Уэлэхьи, фи лэгъупыр лъхугъэм илIыкIам! - жи модрейм.

- ЖыпIэр сыт, зиунагъуэрэ, лэгъупыр дауэ зэрылIэнур!

- Зэрылъхуэм хуэдэущ зэрылIэри! - жи гъунэгъум.

- НтIэ, ауэ щыхъуакIэ, дыуэ тедгъэщIэжи, дызэпыгъэкI, - жиIащ, жи, Хъуэжэ.

НакIуэ жиIэри, пщэфIапIэмкIэ щIишэщ аби, лэгъуп Iубар къригъэлъэгъуащ:

- Мис, нобэ махуэ ещанэ мэхъу дунейм зэрехыжрэ! - жи.

ЛIитIыр иувыкIщ аби, Iэгу ущIакIэ дыуэ тращIащ лэгъупым. Дыуэр зэфIэкIри, Хъуэжэ лэгъупыр къищтэщ аби, и плIэм кърилъ­хьэжащ.

- ПщIэр сыт? - жери къыпоув лIыр.

- ЩIэслъхьэну сохь, - жи Хъуэжэ, - нобэ хуэдэ хуабэ махуэм хьэдэ апхуэдизрэ щыбгъэлъ хъун! - жиIэри, и гъунэгъум жиIэн имыгъуэтыжу къигъанэщ аби, лэгъупыр къихьыжащ.

Абы и ужькIэ ахэр Хъуэжэ и ужь къихьэжакъым, жи.