Савва Емельянович Пухов – Сандаар Сааба.

Савва Емельянович – Емельян Прокопьевич Пухов уhус уола, 1886 сыллаахха кинээстээбитэ. Кини Иванов Василий Васильевич – Ыт сирэй Уйбаныабы кытта сааhын тухары киирсибит, естеспут.

Кылгастык Иванов Василий Васильевич – Ыт сирэй Уйбаныап туhунан. Кини – Курбуhахха Боро5он улууhугар тереен – ууhаан олорбута. Кини тереебут, олорбут сирэ - уота – Дьаарын Сыырдаа5ар Курбуhах саамай утуе- мааны сирэ. Ыраахтаа5ылаах кэмнэ тереебут, уескээбит буолан уерэ5э суох хаалбыта, бэйэтэ баайа – дуола суох эрээри син хоп курдук олорбут, сирдээх – дойдулаах киhи этэ. Бэрт сытыы – хотуу ейдеех – санаалаах киhи буолан, кимиэхэ да баттаппакка, ата5астаппакка ебугэ сирдэнэн – уоттанан олорбута. Оччотоо5у кэм батталлаах – уктэллээх, ата5астабыллаах – атааннаhылаах кэм этэ. Сир утуетун сэниэ, баай ыаллар ылаллара. Дьаданылартан туhуу – тардыы тардан ыраахтаа5ы нолуогун телууллэрэ. Соро5ор ол туhуулэрин – тардыыларын тойоттор – байдар бэйэлэрэ сииллэрэ, сир утуетун кинилэр ылаллара. Олору кытары атах тэпсэн охсуспут, дьаданылар интэриэстэрин туруулаhан кемускэппит киhинэн Василий Васильевич Иванов буолар. Дьэ ол инниттэн унсэн – харсан, этиhэн – охсуhан, ата5астабылы – баттабылы тулуйбакка тойоттору – байдары кытта курэс былдьаhарын, тугу да кэрэйбэккэ киирсэрин иhин кинини дьоно – сэргэтэ Ыт сирэй Уйбаныап диэн хос ааттаабыттара. Киниттэн улаханнык толлоллоро уhу. Дэбигис киhиэхэ баттаппат, ата5астаппат, быhа – хоту этиппэт, хайаан да туруулаhан баран хаалара. Оно кинини кытта толло кэпсэтэллэрэ, мэннээк халы – мааргы киирэн биэрбэт киhилэрэ этэ. Сырыыны да сылдьыбыт, дьону – сэргэни кытта билсиспит ахан киhи. Унсуу буолла да, Уйбаныап кыайыылаах тахсара уhу. Баай киhи баайа етен куорат, улуус тойотторунан илиитигэр ылан хотто5уна да, Уйбаныап син биир ханан эмэнэн дьиэк булан унсэн тэйэрэ уонна хото илигинэ тохтообото уhу. Уйбаныап да унсэн – харсан сиргэ ат5астаппатах киhи. Елбугэ сирин балай да кердеен ылбыт. Ол курдук кини сирэ Дьаарын Сыырдаа5ын куулатыгар Быллахы анаара, Дьаарын Сыырдаа5ын олоччу бас билэрэ, ону таhынан Дьалакы диэн алаас анаарын бас билэрэ. Бу сирдэри куруелээн – хаhаалаан, керен – истэн, от оттоон, суеhу ииттэн, быр бааччытык, сэниэтик олорбута. Ол да иhин кыахтаах буолан баайдартан толлон, иннэн турбакка киирсэрэ. Кимтэн да тутулуга суох буолла5а дии. Бэйэтэ улэhит, ейдеех киhи. Куеллэригэр балык диэтэххэ балык баар, аар тыатыгар булда – аhа, куhа – хааhа дэлэй буолла5а дии. Саха сиэринэн бултаан – алтаан аhыыра – ииттии биир суол ньымата буолла5а. Куhун – саас булт, балык оччолорго дэлэйэ да бэрт этэ. Быhыт – сохсо, туу – тииргэ, илим – мунха оччолорго да сурун дьарык этэ. Уйбаныаптаах иирсээннэрэ туохтан теруттээ5ий? Байдар – тойоттор оччотоо5у тыа дьонун харанатынан, уерэ5э суохтарынан туhанан туhуу – тардыы (нолуок) харчытын сиэн кэбиhэн баран, хаттаан хомуйаллара. Ону Уйбаныап олох ылыммат, куоракка киирэн унсэн, сэтээтэл таhааттаран кырдьыгын дакаастыыра. Баттыгас суох буоларын иhин охсуhара. Улуус кулубата туhуу туhэрэллэригэр, элбэ5и ааhа ылбакка сирэйинэн туhэрин диирэ уhу. Кырдьык туhугар елерун да кэрэйбэтэ, харса – хабыра суох киирсэрэ. Кырдьык да киhи бэрдэ, ньургуна буолан киирсэн эрдэ5э. Аны атыттар куттанан кинини ейеебеттер, бэйэлэрин эрэ иннилэрин керунэн эрдэхтэрэ. Оттон Уйбаныап дьон туhугар, норуот туhугар, ата5астаммыттар – баттаммыттар тустарыгар, бэйэтин туhугар тугун да кэрэйбэккэ киирсэн эрдэ5э. бу буолар дьон – сэргэ себулуурэ диэн. Теhе да тастарыгар таhааран эппэтэхтэрин иhин, бэйэлэрин киhилэрин кемускуур, ейуур буоллахтара. Ону ким да баалаабат. Урукку уерэх суох кэмигэр ханнык эрэ туелбэ5э син биир киhи хоодуота баар буолла5а дии. Уйбаныап бэйэтэ улахан киhи, ынах этэрбэстээх, дьыалатын этэрбэhин айа5ар укта сылдьар буолара. Ол иhин да буолуо боро5оттору урут этэллэр этэ: «Этэрбэстэрин айа5ар дьыалалаах буордаах боро5оттор», - диэн. Ол биир характернай бэлиэ киhитэ Уйбаныап этэ. Кини бэйэтин кыанар кыахтаах киhи. Кууhунэн да оччотоо5у дьонно баhыттарбат сытыы – сымса этэ. Саас кулун тутар ыйтан ыла дьиэтигэр баккынан эрэ сылдьара диэн кэпсииллэрэ. Себулээбэт, иэтиппит киhитигэр боллугуруу олорор элбэх саналаах кудаалай киhи, кыыhырда5ына хобордоо5у иннэри ууран кэбиhэн о5устахха чункунуурун курдук чункунуу олорор буолара уhу.

Эмиэ бу энээргэ уескээбит, олорбут Сандаар Сааба – Пухов Савва Емельянович диэн ыалынаан саастарын тухары киирсэллэрэ биллэр, саастарын тухары естеехтер эбит. Ол гынан баран эмиэ туспа, эйэлэhэн кэлэллэрэ уhу. Эйэлэспит буоллахтарына бииргэ арыгы иhэллэрэ уhу. Онуоха Уйбаныап: «Астаабыт аhын урдун охтор», - диир эбит. Биир дьыл Сааба оттоон кэлбитин кэннэ, куhун Ухаанньа5а 80 сыар5алаах ото умайан хаалар. Ону ким умаппыта биллибэт. Онтон сотору буолан баран Уйбаныап Хайыа5а, Быллахыга, Дьаллыкыга сиирдэ5э, кини 60 сыар5алаах ото умайан хаалар. Айдаан бе5е буолар. Буолумуна бу улахан орускуот буолла5а дии. Сыл тахсыахтаах отторо, ол дьон иирсээннэриттэн, умайан хаалыыта дирин ночоот буолла5а дии. Икки ыал суеhулэриттэн эстэллэригэр тиийдэхтэрэ дии. Оту хантан булуоххунуй?! Дьэ, эрэй диэтэ5ин. Уйбаныап ыалыгар бааллан унсэр. Бу кини онордо5о диэн. Кыhын куораттан сэтээтэл тахсан, Уйбаныаптаах Буухабы сирэй керсуhуннэрэр. Уйбаныап: «Мин оппун Сааба уматта», - диир. Буухап: «Мин оппун ким умаппытын билбэтим», - диир. Уйбаныап: «Биhиги иккиэн естеехпут». Сааба: «Биир дойдулаа5ым, уелэннээ5им», - диэбит. Сэтээтэл бу дьыала5а Уйбаныабы эрийбит, кини то5о эрэ кыайтарыах курдук буолбут да, ханнык да дакаастабылы кыайан онорботохтор. Онон дьыала таах хаалбыыт. Сэтээтэл икки еттуттэн илиилэриттэн сурук илии баттатан ылбыт. Мантан да кестерунэн Уйбаныап эриирдээхтик, унсуулээхтик олорбут. Ол эрээри кимиэхэ да иннин биэрбэккэ, ол туhугар олорбута. Теьелеех сир туhунан, нолуок, туhуу – тардыы туhунан эрийсибитэ буолуой?! Оччотоо5у кэмнэ хайаан собус – со5ото5ун баайдар иннилэрин ылыай?! Ол харана уйэ буруукээн турда5ына. Хата, кини киhи бэрдэ буолан охсуста5а, бэриммэккэ ыал буолан, буруо таhааран, суеhу ииттэн, о5о теретен олордо5о. теhелеех сирин – уотун себулуурэ буолуой?! Теhелеех дьонун – сэргэтин себулуурэ буолуой?! Кинилэр кыhал5аларын кыhал5а оностон, оччотоо5укэм ыар дьаннарын кытта киирсибитэ буолуой?! Ол да иhин дьоно – сэргэтэ кинини кун бугуннэ диэри таптаан ахтыахтара дуо?! Хор, оннук хоодуот киhилээх этибит диэн. Кырдьык да, бэйэтэ эмиэ ону санаан, тереебут – уескээбит, олорбут тапталлаах Дьаарынын Сыырдаа5ар кэриэс – хомуруос курдук бэйэтин унуо5ун, елуен иннинэ онорторбута да туоhулуон сеп. Чугас эргин итинник онорторбут киhи суохха дылы. Арай кини эрэ онорторбут. Уйбаныап этэр эбит: «Еле да сытан, Мэхээттэ кинээhи хото сытыахтаахпын», - диэн эргитии унуо5ун бэйэтэ ыйан – кэрдэн, саамай чулуу мастары а5алан улуу ууhунан онорторбут. Бу эргиир унуо5ун Курбуhах Нуекуну киhитэ Дьугдьугус Уус 1896 сыллаахха биир сааhы, сайыны быhа биир акка онорбут. Уйбаныап Убаhа хаhаатыгар Дьэкириэм о5онньор (Местников) эргиир унуо5ун керен ону улаатыннаран онорторбут. Эргиирин алта кырыылаах гына суордаран, устуруустатан, олус диэн ыпсаран онорторбут. Дьугдьугус Уус олус кичэйэн суоруутугар ааттаах уус киhини Пухов Михаил Андреевиhы кемелеhуннэрэн, хас эмэ сыл сыппыт киил курдук кураанах – хаппыт мас тердун суоран онорбуттара. Эргиир урдугэ 4 миэтэрэттэн урдук. Бу эргиири Дьаарын Сыырдаа5ын ортотугар (хонуу хабыллар – хаба ортотугар) илинтэн, ар5ааттан кэлэн иhэр дьон кере кэллиннэр диэн, саамай кестуулээх сиргэ туттарбыт. О5уруотун сирэ 1 га сир, онно эргиир икки еттугэрикки арда 5 м гына 14 сэргэни туруортарбыт, биирдии еттугэр 7 – лии сэргэ гына. Сэргэтин тебетугэр болчуолаах, хаалдьыктаах гына онорторбут. Сэргэтин маhын ойуурга уунэн турарын бэйэтэ ыйан биэрэн бэлэмнэппит. Биирдии сэргэни биирдии дьуолга чэйгэ онорторбут. Маннык онорторорун уолаттара себулээбэтэхтэр. Сэттээх – сэлээннээх буолуо диэн куттаналлар эбит. Ол курдук аччыгый уола Иванов Василий Васильевич – II ус саастаах уола ыалдьан елбут. Ону о5онньор аттыгар хоонньоhуннара кемпуттэр. Билигин бу улахан оноhук турар. Оттон ол 14 сэргэтиттэн билигин биир да хаалбатах. Оччотоо5у колхоз Дьаарын Сыырдаа5ар сири хорутан ыhыы сирин таhаарыыга, туох да инникини ейдеебет дьоннор, сири хорута сылдьан туерутэ тартаран, бэйэлэрин уот гынан оттубуттар. Бу буолар дьон кэриэhигэр, киhи эргиир унуо5ар, архитектурнай оноhукка кыыллыы сыhыан диэн хомолтолоох тубэлтэтэ.

Уйбаныап сырдык кэриэhэ хаhан да умнуллуо суо5а, ейдеех киhи о5олоро, сиэннэрэ, хос – хос сиэннэрэ кини оло5ун салгыахпыт, кини аатын уйэлэр тухары ааттатыахпыт. Кини ыспыт кэрэ сиэмэтэ чэчирии сайда туруо, кини тереппут о5олорун удьуордара ууhуу – тэнийэ туруохпут. Ол буолар етех тенургэстээх, сурт кэриэстээх диэн Билигин Уйбаныап сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, хос – хос сиэннэрэ, хос – хос – хос сиэнэрэ 250 – н тахса киhи, Уус – Алданынан, Дьокуускайынан, Булуунэн, со5уруунан уонна да атын сирдэргэ олороллор. Кини сиэннэриттэн Саха Республикатын, РСФСР, Россия утуелээх быраастара, культура улэhиттэрэ элбэхтэр.

Улахан уола: Иванов Иван Васильевич – Уйбаанчык, киниттэн Буетуккэ – кини о5олоро: Василий, Иван, Иннокентий, кыыhа – Мария – Даниловтар ийэлэрэ – Елтех.

Иккис уола: Иванов Василий Васильевич II, киниттэн 4 уол: Николай, Василий III, Сергей, Хрисанф, 3 кыыс: Марфа – Говоровтар, Улахан Пелагея – Кычкиннар, Аччыгый Пелагея – Местниковтар.

Улахан кыыhа: Иванова Екатерина Васильевна – Чорбох Кэтириис Пухов Михаил Андреевич бастакы кэргэнэ, кинилэртэн Гаврил Михайлович Пухов уонна Михаил Михайлович Пухов терууллэр. Кинилэр тустарынан уеhээ суруйбутум.

Ессе кыыстаах этэ да, аатын умнан кээстим. Суруна сылдьыбат куhа5ана ити баар.

Мин бу Уйбаныаптаах Сандаар Сааба унсуулэрин – харсыыларын туhунан то5о ахтыбытым буолуой? То5о диэтэххэ иккиэн миэхэ аймах буолаллар. Уйбаныап миэхэ хос –хос – хос эhээм буолар. Сааба эмиэ чугас айма5ым, хос – хос – хос эhээм бииргэ тереебутэ буолар.

Савва Емельянович Пухов кэргэнэ Марфа. Кинилэр 5 о5олоохтор: Стефания, Маппыыс, Мааппа, Эмэлдьээн, Баhылай.

Стефания Саввична кэргэнэ Чачарба Буетуччээн уола Чаачахаан Уйбаанчык – Иван Петрович Местников. Кинилэр уолаттара Гаврил Иванович уонна Савва Иванович Местниковтар.

Местников Савва Иванович.